ATX

ATX (ing. Advanced Technology extended) – Fərdi stolüstü kompüterlərin formfaktorudur. 2001-ci ildən başlayaraq kütləvi buraxılan kompüter sistemləri üçün dominant standart sayılır. ATX standartının aşağıdakı xarakteristikaları var:

1. anakartların həndəsi ölçüləri;

2. gövdəsində sökük və deşiklərin vəziyyətinə görə ümumi tələblər;

3. bəzi söküklərin (qidalanma üstünlüyünə görə) vəziyyəti və forması;

4. qida blokunun həndəsi ölçüləri;

5. qida blokunun elektrik xarakteristikaları.

ATX/ATX12V 1995-ci ildə Intel firması müəyyən etdi ki, qida blokunun mövcud dizaynı artan yükün öhdəsindən demək olar son nəfəsdə gəlir. Problem onda idi ki, mövcud standartda 12 ötürücü pini olan 2 sökükdən istifadə olunurdu, bunun vasitəsilə də anakartın qidalanması təmin edilirdi. Bundan başqa, sökükün çəngəli qida blokunun və həm də anakartın düzgün şəkildə qoşulmaması zamanı zədələnməsinə gətirə biləcək ətraflı düşünülməmiş siyirmə ilə təchiz olunmuşdur. Bu problemi həll etmək üçün 1995-ci ildə Intel şirkəti həmin dövrdə geniş yayılmış LPX (PS/2) formfaktorunu əsas götürdü və qida blokunun əvvəlki fiziki quruluşunu və ölçülərini saxlamaqla onda quraşdırılmış sökükləri və qidalanma zəncirini sadəcə yenidən işlədi. Beləliklə, ATX standartı həyata vəsiqə aldı.

Intel şirkəti 1995-ci ildə ATX standartının xüsusiyyətlərini təqdim etdi, 1996-cı ildə isə bu farmfaktor prosessor bazasındakı stolüstü sistemlər arasında geniş yayılmağa başladı. Pentium və Pentium Pro birinci il bazarın 18%-ni tutdu. 1996-cı ildən ATX ailəsində istehsal olunan formfaktorlar variantı əvvəlki nəsil Baby-AT/LPX standartını əvəzləməklə həm qida bloku, həm də anakartlar arasında üstünlük təşkil etdilər. ATX12V standartına uyğun olan qida blokları daha müasir standartlarda da həmçinin istifadə olunur. ATX-nin əvəz edilməsi üçün düşünülən BTX standartı yaxın bir neçə ildə ATX standartı əsasında qida blokundan istifadənin mümkünlüyünə zəmanət verir. ATX12V-un xüsusiyyətləri kompüterin komponentlərinin qidalandırılması üçün istifadə olunan qida blokunun, həmçinin söküklərin quruluşunun fiziki və mexaniki formasını müəyyən edir.

1995-ci ildən 2000-ci ilədək ATX formfaktoru ATX standartından olan anakartın xüsusiyyətlərinin bəzi hissələrini müəyyən edir. 2000-ci ilin fevralında Intel şirkəti kompüterin anakartının gövdəsi üçün o zamankı ATX 2.03 versiyasında əhəmiyyətli sayılan xüsusiyyətləri əsas kimi götürdü və ATX/ATX12V standartının 1.0 versiyasında qida blokunun yeni formfaktoru üçün eyni vaxtda əlavə 4 uclu +12V sökükünü daxil etməklə ayrıca xüsusiyyətləri yaratdı (Belə söküklü qida bloku ATX12V standartının xüsusiyyətlərinə uyğun gəlir). ATX standartının 1.3 versiyasının tələblərinə cavab verən +12V versiyası 2002-ci ilin aprelində təqdim olundu və yalnız ATX12V adı ilə yeni standart olaraq qaldı. ATX12V 2.0 standartı (2003-cü ilin fevralı) 6 uclu əlavə sökükdən azad oldu, əsas sökük 24 uclu oldu və qida mübadiləsində əsas tələb SATA əlaqələndiricisi oldu. Hal-hazırda indiki ATX12V 2.2 versiyası 2005-ci ilin martında təqdim olundu və əvvəlki versiyalarla müqayisədə yalnız xırda təkmilləşmələri – Molex High Current System kontaktlarının çəngəllərdə hərdən bir istifadə olunmasını özündə saxlayır. ATX standartında qida blokunun xüsusiyyətləri təkmilləşdirilmiş oldu, qida blokunun xarici görünüşü və soyutma pərlərinin istiqaməti də həmçinin dəyişdi. İlkin xüsusiyyətlər qida blokunun daxilində bərkidilmiş 80mm-lik sərinkeşdən istifadəni nəzərdə tutur, hansı ki, o, gövdənin arxa hissəsindən hava selini anakartın uzununa boyunca istiqamətləndirməklə qovmağa qadirdir. Başqa sözlə, belə sərinkeş əks tərəfə işləyir, nəinki əksər indi də istifadə olunan sərinkeşlər, hansı ki, isti havanı komplektləşdirici hissələrdən uzaqlaşdırır. Məqsəd odur ki, gövdənin daxilində hava selini elə istiqamətləndirmək lazımdır ki, qida blokunda CPU fəal soyutma radiatorundan mütləq istifadədən imtina etməklə yalnız bir sərinkeşlə keçinmək olsun. Əks istiqamətdə soyutmaqla hava ATX sistemində gövdəyə sıxılaraq vurulur və tozun sistemə yeganə daxil olma yeri sərinkeşin qarşısında yerləşmiş hava süzgəci olur. Bir o qədər də təmiz olmayan yerlərdə (məsələn, maqazinlərdə) kompüter üçün belə soyutma üsulu gövdənin daxilini nisbətən təmiz saxlamağa imkan verir. Baxmayaraq ki, belə soyutma üsulu fərdi kompüterin məişətdə istifadəsi planında tamamilə rahatlıq yaradır, qeyd etmək lazımdır ki, o, daha güclü sərinkeşdən istifadəni nəzərdə tutur, hansı ki, quraşdırılmış süzgəclə birlikdə sərinkeş daha effektli işləyə bilməlidir. Bundan başqa, süzgəcdən istifadə zamanı ona mütəmadi qulluq etmək – həftədə bir neçə dəfə toz və çirklənmədən təmizləmək lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, qida blokundan prosessorun kulerinə artıq isti hava daxil olur ki, bu da soyutmanın ümumi effektliyini aşağı salır. Müasir prosessorlar əvvəlkilərdən daha məhsuldar olduqlarından daha çox qızmağa başladılar. Nəticədə, daha effektiv, daha güclü soyutma sistemi tələb olunurdu və gövdənin daxilində təzyiqin çatışmamazlığı məsələsi qarşıya qoyulan vəzifəyə uyğun gəlməməyə başladı. Məhz buna görə də ATX standartının xüsusiyyətlərini özlərində əks etdirən növbəti versiyaların üzərində yenidən işlənildi. Qeyd olundu ki, yeni versiyalarda qida blokunun sərinkeşi hesabına əks təzyiq yaradılır ki, bu da prosessorun daha güclü soyutma sistemi ilə işləməsinə imkan verdiyindən yeni variant daha yaxşı həll sayılır. Fərdi kompüterlərin bütün müasir modelləri məhz belə soyutmadan istifadə edir. Onların əksəriyyəti arxa divarda bərkidilən 80mm-lik sərinkeşlə təchiz olunub. Bəzi modellərdə gövdənin daxilində qida blokunun yuxarı və ya aşağı səthinə 80mm-dən 140mm-ə qədər diametrli sərinkeş bərkidilir, havanı arxa qida blokundan divardakı çıxış deşiyinə qovur. Bütün hallarda məqsəd isti havanı gövdədən götürüb, qida blokunun arxa divarından xaric etməkdən ibarətdir. ATX formfaktoru əvvəlki PC/XT, AT və LPX formfaktorları üçün aktual olan bir neçə problemi həll etdi. Onlardan biri PC/XT/AT standartlarının platalarının qida kabeli üçün yalnız 2 söküklə təchiz olunması idi. Əgər siz kabelləri səhv qoşursunuzsa, bir qayda olaraq, həm ana platanın, həm də qida blokunun yanmasına səbəb olursunuz. Əksər məsuliyyətli istehsalçılar elə xüsusi açar fikirləşib tapmaq istəyirdilər ki, verilən kabelləri yalnız düzgün ardıcıllıqla qoşmaq olsun. ATX formfaktoru anakartda yuvanı və qida blokunda sökükü elə layihələndirir ki, onların yalnız düzgün qoşulması mümkündür. Bundan başqa, söküklər arasında aşağı voltlu ATX + 3,3V kabeli yaradıldı və platanın komponentləri üçün əlavə gərginlik tənzimləyicisinə ehtiyac olmadı.

ATX-nin qida blokunda yeni +3,3V sökükləri digər qida bloku standartlarında adətən görünməyən başqa çıxış komplektinə (yığımına) malikdir. Yığıma Soft Power (qidalanmanı proqramla idarəetmə) rejiminə cavab verən və bir qədər əvvəldə deyildiyi kimi, Power_On (PS_ON) və 5V_Standby (5VSB) çıxışları daxildir. Onlar Wake on Ring və ya Wake on LAN funksiyalarının işini təmin edir, daha doğrusu, modem və ya şəbəkədən siqnal kompüterin sakit rejimdən çıxması üçün istifadə oluna bilər. Bu siqnallar həmçinin əksər müasir klaviaturada nəzərdə tutulan xüsusi idarəetmə düyməsi ilə qidalanmanı işə salır. Hətta kompüter söndürüldükdə qidalanma mənbəyinə birləşdirilməklə klaviaturada və ya şəbəkədə düymənin köməyi ilə işə salma funksiyası mümkündür. Belə ki, 5V_Standby kabeli həmişə gərginlik altında olur. Qidalanmanın idarə edilməsi funksiyasını BİOS vasitəsilə işə salmaq və söndürmək olar.