Azərbaycan ərazisinin fiziki-coğrafi rayonlaşdırılması

Azərbaycanın fiziki-coğrafi rayonlaşdırılması — Azərbaycanın fiziki-coğrafi cəhətdən rayonlaşdırılması.

Ümumi məlumat

Azərbaycanın ərazisində müxtəlif relyef formalarına uyğun landşaft kompleksləri vardır. Ona görə də burada bir-birindən fərqlənən fiziki-coğrafi vilayətlər ayrılır. Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Kür-Araz, Lənkəran və Orta Araz ölkədə ayrılan fiziki-coğrafi vilayətlərdir. Onlara bəzən təbii vilayətlər də deyilir.

Azərbaycanda fiziki-coğrafi rayonlaşma ölkə → vilayət → yarımvilayət →rayon təsnifatına əsaslanır. Azərbaycanın fiziki-coğrafi vilayətlərə ayrılması, onların rayonlara bölünməsi zamanı geomorfolojı strukturlar və landşaft elementlərinin ümumiliyi əsas amil kimi nəzərə alınır. Onların əsasında burada Böyük Qafqaz və Kür-Araz fiziki-coğrafi vilayətlərinin daxil olduğu Qafqaz ölkəsi, Kiçik Qafqaz, Lənkəran və Orta Araz (Naxçıvan) fiziki-coğrafi vılayətlərinin aid edildiyi Ön Asiya ölkəsi ayrılır. Onlar isə fiziki-coğrafi rayonlaşmada daha kiçik bölgülər sayılan 5 fiziki-cografi vilayətə və 19 fiziki-coğrafi rayona bölünür.

Azərbaycan Respublikası ərazisinin fiziki- coğrafi rayonlaşdırılması son 40-45 il ərzində bir sıra tədqiqatçılar (Şıxlinski, Zavriyev, 1949; Zavriyev, 1955; Gül, Müseyibov, 1958; Kərimov, 1959; Müseyibov, 1961; Qvozdetski, 1964; Müseyibov, Budaqov, Kərimov ,Şirinov 1965 və b. ) tərəfindən aparılmışdır.

M.A. Müseyibov, B.Ə.Budaqov (1975) son 30 il ərzində respublika ərazisinin tərtib olunmuş tipoloji landşaft xəritələrinə və mövcud rayonlaşma sxemlərinə əsasən Azərbaycan Respublikasının yeni, daha dəqiq fiziki-coğrafi (landşaft) rayonlaşma sxemini vermişlər. Həmin rayonlaşma sxemində Azərbaycan ərazisi iki ölkənin (Qafqaz və Ön Asiya yaylası), beş vilayətin (Böyük Qafqazın cənub- şərq hissəsi, Kiçik Qafqaz, Kür dağarası çökəkliyi, Lənkəran və Orta Araz) və onların daxilində yayılmış 8 yarımvilayətin (Lənkəran vilayəti yarımvilayətlərə ayrılmır) tərkib hissəsi olub , 19 fiziki- coğrafi (landşaft) rayona ayrılır.

Fiziki-coğrafi rayonlaşdırılmanın əsasları

Son 60-65 il ərzində Azərbaycan ərazisinin onlarla fiziki-coğrafi rayonlaşma sxemləri tərtib edilmişdir.

Əvvəllər tərtib edilmiş sxemlərin böyük əksəriyyətinin landşaftların ərazi üzrə fərqləndirmə xarakteri kifayət qədər sübut edilməmişdir. Son illərdə Azərbaycanın bütün ərazisi müxtəlif miqyaslı landşaft şəkilləri ilə örtülü olmuşdur. Dağlıq ərazilər üçün orta miqyaslı, dağətəyi və düzən ərazilər üçün isə irimiqyaslı landşaft xəritələri tərtib edilmişdir. Bu müddət ərzində, Azərbaycan ərazisinin bio-iqlim xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair bir çox işlər aparılmış və iqlim, hidrologiya, geomorfologiya, torpaqşünaslıq, bitki örtüyü və digər sahələrdə monoqrafiyalar dərc olunmuşdur. Əvvəlki sxemlərdən fərqli olaraq, sonradan tərtib edilmiş sxemlər Azərbaycanın fiziki-coğrafi rayonlaşdırılması probleminin elmi əsaslarla həll edilməsinə imkan verir.

Əvvəllər müəyyən dərəcədə regional taksonomik ədəd sistemi, o cümlədən Azərbaycan ərazisinin elmi-nəzəri əsaslarla kompleks rayonlaşdırılması işlənib hazırlanmışdır.

Son illərdə aparılan tədqiqatlar Budaq Budaqov un (1985) orta miqyaslı landşaft xəritəsinə əsaslanaraq, respublikanın rayonlaşdırılması sxemini dəqiqləşdirməyə, oradakı konkret ayrı-ayrı iri və xırda fiziki-coğrafi rayonların kompeks xarakteristikasını verməyə imkan verir.

Hər bir fiziki-coğrafi region daxilində müxtəlif xarakterli məlum fiziki-coğrafi amillərin müxtəlif və unikal birləşməsi, landşaftların yarımtiplərinin, subnövlərinin bioiqlim və torpaq şəraitinin gammalarının müxtəlif növlərini müəyyən edir.

Azərbaycan ərazisinin böyük bir hissəsi Qafqaz fiziki-coğrafi regionuna daxildir, onun kiçik bir hissəsi isə - Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi - Ön Asiya dağlıq fiziki-coğrafi ölkələrinə aiddir. Azərbaycanda Qafqaz fiziki-coğrafi rayonu özünün cənub-şərq vilayətləri ilə təmsil olunur.

Məlumdur ki, dağlıq rayonlarda hər bir iri regional ayrılmalar üçün (xüsusi fiziki-coğrafi dağlıq ölkələr ərazisində) ərazinin morfostruktur xüsusiyyətləri nəzərə alınır. Məhz buna görə də, Azərbaycanda Qafqaz və Ön Asiya dağlıq ölkələri üçün eyni adlı fiziki-coğrafi rayonlar – Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Mərkəzi Aran (Kür-Araz ovalığı), Orta-Araz və Lənkəran fiziki-coğrafi vilayətləri ayrılmışdır.

Təbii vilayətlər:

1. Böyük Qafqaz;
2. Kür çökəkliyi;
3. Kiçik Qafqaz;
4. Lənkəran;
5. Orta Araz (və ya Naxçıvan).

I. Böyük Qafqaz vilayəti

1.Samur -Dəvəçi fiziki-coğrafi rayonu,

2. Qonaqkənd fiziki-coğrafi rayonu,

3. Zaqatala-Lahıc fiziki-coğrafi rayonu,

4. Dağlıq Şirvan (Şamaxı) fiziki-coğrafi rayonu,

5. Qobustan- Abşeron fiziki-coğrafi rayonu

II. Kiçik Qafqaz vilayəti.

1. Gəncə dağları fiziki-coğrafi rayonu,

2. Dağlıq Qarabağ fiziki-coğrafi rayonu,

3. Qarabağ vulkanik yaylası fiziki-coğrafi rayonu,

4. Həkəri fiziki-coğrafi rayonu

III. Kür çökəkliyi vilayəti.

1. Ceyrançöl-Acınohur fiziki-coğrafi rayonu,

2. Qanıx-Əyriçay fiziki-coğrafi rayonu,

3. Qazax-Qarabağ fiziki-coğrafi rayonu,

4. Küdrü-Şirvan fiziki-coğrafi rayonu,

5. Arazboyu maili düzənliklər fiziki-coğrafi rayonu,

6. Mərkəzi Aran fiziki-coğrafi rayonu (Kür-Araz)

IV. Lənkəran vilayəti.

1. Lənkəran fiziki-coğrafi rayonu,

2. Talış dağları fiziki-coğrafi rayonu

V.Orta Araz (Naxçıvan) vilayəti.

1. Şərur-Ordubad fiziki-coğrafi rayonu,

2. Naxçıvan dağları (Günnüt-Qapıcıq) fiziki-coğrafi rayonu

I. Böyük - Qafqaz vilayəti

Böyük Qafqaz vilayəti Azərbaycanın şimal-şərq hissəsini tutur. Böyük Qafqazın əsas hissəsi Baş Suayrıcı silsilədəki Tinov–Rosso zirvəsindən (3374 m) Bazardüzü zirvəsinə (4466 m) qədər, oradan Babadağ zirvəsinə (3629 m) və Babadağdan Xəzər dənizinin sahillərinə qədər olan əraziləri əhatə edir. Babadağdan şərqə Baş Suayırıcı silsilə tədricən alçalır və bir neçə qola bölünür. Ona paralel olaraq, Yan silsilə kəskin alçalır və şimal-şərqdə Qusar maili düzənliyi ilə birləşir. Baş Suayrıcı dağlarının cənub-şərq qurtaracağında Ləngəbiz dağları, Qobustan, Ələt tirəsi, Hərəmi silsiləsi və Abşeron yarımadası yerləşir. Böyük Qafqaz regionu mürəkkəb geoloji-geomorfoloji quruluşa malikdir. Orta və yüksək dağlıqda Yura və Təbaşir dövrlərinin əhəngdaşları, gilli şistləri, qumdaşları və gilləri yayılmışdır. Alçaq dağlıq isə təbaşir, paleogen və neogen çöküntüləri ilə örtülüdür. Abşeronda, Qusar maili düzənliyində, Samur-Dəvəçi ovalığında, Şollar düzündə isə daha çox dördüncü dövr çöküntülərinə təsadüf edilir.

Böyük Qafqaz seysmik cəhətdən fəal regiondur. Belə ki, Şamaxı-İsmayıllı zonasında 9 bal gücündə zəlzələlər tez-tez təkrarlanır. Ən fəal palçıq vulkanları (dünyada ən yüksək palçıq vulkanı Torağay — 400 m) burada yerləşir. Region mineral resurslar – neft, qaz, metallar, tikinti materialları, mineral sular və s. ilə zəngindir.

Böyük Qafqaz regionunun qərbdən-şərqə doğru iqlimi və təbii şəraiti kontinentallaşır. Yarımsəhra və quru-çöl iqlimindən dağlıq tundra iqliminə kimi müxtəlif iqlim tipləri yayılmışdır.

Ərazi sıx çay şəbəkəsinə malikdir. Böyük Qafqaz çayları Baş Qafqaz və Yan silsilələrindən başlayaraq Xəzər dənizinə və Kür çayına tökülürlər. Çayların əksəriyyəti (Kişçay, Şinçay, Tikanlıçay, Dəmiraparançay, Kürmükçay və s.) sellidir. Çaylar qar, yağış və yeraltı sularla qidalanır. Onlardan suvarma məqsədi ilə istifadə olunur. Mənşələrinə görə buzlaq (Tufangöl), tektonik və relikt mənşəli (Masazır, Böyükşor, Binəqədi və s.) göllərə rast gəlinir.

Torpaqlar hündürlük qurşaqları üzrə paylanır. Qərbdə meşə, şərqdə isə arid landşaftlar üstünlük təşkil edir. Böyük Qafqazın fiziki və coğrafi xüsusiyyətlərinin mürəkkəbliyini və landşaftlarının mühüm daxili fərqlərini nəzərə alaraq, burada Zaqatala-Lahıc, Qonaqkənd, Samur-Dəvəçi, Şamaxı (Dağlıq Şirvan) və Abşeron-Qobustan fiziki-coğrafi rayonları ayrılır. Aşağıda bu fiziki-coğrafi rayonların qısa səciyyəsi verilmişdir.

Samur-Dəvəçi fiziki-coğrafi rayonu

Samur–Dəvəçi ovalığı dördüncü dövrün allüvial - dəniz çöküntülərindən (daş, çınqıl, qum) ibarətdir. Çaylar burada dayaz və səthi kiçik meyilliyə malik olan yarğanabənzər dərələrlə axır. Yamaclarında tez-tez sürüşmə baş verən bu ovalıqdan Samurçay, Qusarçay, Qudyalçay, Vəlvələçay və s. kimi çaylar keçir və dərələrdə terraslar əmələ gətirir. Sahilyanı zonada akkumuluyativ relyef formaları inkişaf edir (qum təpələri və qum dyunları). Onlar çayların dənizə doğru axınının qabağını kəsir və beləliklə çimərliklər, laqunlar formalaşır. Rayonun qərb hissəsi 200 m yüksəklikdə, şərq Xəzərsahili zonası isə dəniz səviyyəsindən -26-27 m aşağıda yerləşirlər.

Eol morfoskulpturlar dyunlarla təmsil olunur və Xəzər dənizi sahil boyu inkişaf edirlər. Onlar külək vasitəsilə və sahilboyu qumların yerdəyişməsi nəticəsində formalaşırlar. Dyun birləşmələri hündürlüyü 10–12 m olan 2-3 sadə dyun sıralarından ibarətdir, lakin burada parabolik, at nalı şəklindəki dyun yığınlarına da rast gəlinir. Bəzən - "ikiqat", hətta "üçqat" birləşmiş dyunlar formalaşır.

Samur-Dəvəçi ovalığında dördüncü dövrün dəniz terrasları inkişaf etmişdir. Dəvəçiçayın hündürlüyü 50–55 m-dən aşağı axınındakı 110 m və 190 m çay terrasları, 100 m, 120 m, 190 m (alt xəzər) və 310 m hündürlüyü olan (alt bakı) dəniz terraslarına keçir.

Gilgilçayın aşağı axınındakı iki metrlik terras 25 m-dən yuxarıdakı-yenibakı, 35 m ilə 60 m-dən yuxarıdakı xəzər, 90 və 210 m ilə 310 və 325 m alt bakı dəniz terrasları ilə əhatələnir.

Ataçayın aşağı axınında 14 m-lik çay terrası 20 m alt xvalın, 55 m, 85 m və 110 m-lik çay terrasları – 100 m, 135 m və 180 m alt xəzər ilə, 148 m-lik terras isə - 218 m yuxarı-bakı dəniz terrası ilə uyğunluq təşkil edir.

Geoloji strukturuna görə sahillər böyük bir məsafədə Samur-Dəvəçi tektonik əyilməsinə uyğun gəlir, burada mütləq enmə davam edir və ümumi enmə ilə kompensasiya olunur. Sualtı yamacın profilinin hamarlanmasında, dənizin səviyyəsinin proqressiv enməsində akkumulyativ sahillər mühüm rol oynayır. Samur-Dəvəçi ovalığının 100 km-dən çox (Samur çayının deltasından – Ataçayın aşağı axımına qədər) hissəsində akkumulyativ sahillər inkişaf etmişdir. Abraziya prosesi yalnız Samurçayın qədim deltasının kiçik bir sahəsində baş verir. Bu da çöküntülərin azlığı ilə və sahilin Dərbənd depressiyasına bitişik enməsi ilə əlaqədardır.

Samur-Dəvəçi ovalığı dağətəyi zonada və dəniz sahilində bulaq şəklində səthə çıxan yeraltı sularla zəngindir.

Rayon yayı quraq keçən quru-çöl və yarımsəhra iqliminə malikdir. Radiasiya balansının qiyməti 124-130 kkal/sm²-ə bərabərdir. İllik radiasiya balansı 46-32 kkal/sm² arasında dəyişir. Günəşli günlərin il ərzində miqdarı 2200 saatdır. Orta yanvar temperaturu 0,9º-2 °C, cənub-qərbdə yüksək ərazilərdə -3º-6 °C, mütləq minimum temperatur isə -19 °C-dir. Orta iyul temperaturu 24º-25 °C, mütləq maksimum temperatur - düzənliklərdə 40º-43 °C, nisbətən yüksək ərazilərdə isə təqribən 30º-35 °C olur. 5 °C-dən yuxarı orta sutkalıq temperaturlar cəmi - düzənliklərdə 4400-5000º, yüksəkliyə doğru getdikcə isə - təqribən 2500-3000º təşkil edir. +10 °C-dən yuxarı orta sutkalıq temperaturlar cəmi isə təqribən 3800-4000º-dən 2500º-yə qədər dəyişilir.

Samur-Dəvəçi ovalığının cənub-şərqində atmosfer yağıntılarının miqdarı 300 mm-dən az, şimal-qərb hissəsində isə 300–350 mm-ə bərabər olur. Ən çox yağışlı günlər payız aylarında müşahidə olunur. Buxarlanmanın miqdarı 500–900 mm-dir.

Yeraltı suların səthə yaxınlığı bitki və torpaq örtüyünün inkişafında mühüm rol oynayır. Çəmən, allüvial-çəmən, çəmən-boz və boz torpaqlar daha çox inkişaf etmişdir. Düzənliyin cənub-şərq hissəsində yovşan qara şoran, xəstək və s. bitkiləri və sahil qum formasiyaları üstünlük təşkil edirlər. Ağzıbirçala gölü ətrafında ot, kolluq-ot çəmənlikləri inkişaf etmişdir. Ovalığın şimal-qərbində ərazinin böyük hissəsini düzən meşələri (uzunsaplaq palıd və qovaq, liana) tutur. Meşələr qrunt suları hesabına inkişaf edir. Hal-hazırda ərazidə düzən meşələri yerində müxtəlif bitkilər (taxıl, tərəvəz, bağlar və s.), seyrək meşələr və kolluqlar formalaşır.

Dənizin sahil zonası şimalda Samur çayından cənuba Niyazabad kəndinə qədər uzanmaqla, Azərbaycanın gözəl çimərlikləri, bulaqları, düzən meşələri və isti dənizi olan (Nabran-Yalama, Siyəzən-Giləzi) ən böyük istirahət zonalarından biridir.

Qonaqkənd fiziki-coğrafi rayonu.

Ərazinin oroqrafiyasını Baş Suayrıcı silsiləsinin şimal-şərq yamacı və Yan silsilə təşkil edir. Onların arasında şərq istiqamətində genişlənən eroziya-denudasion, eroziya-tektonik çökəkliklər və sinklinal yaylalar yerləşirlər. Oroqrafiya cəhətdən Şahdüzü, Xaltan, Gilgilçay və digər çökəkliklər daha aydın görünür. Qərbdən şərqə doğru bütün oroqrafik elementlərin tədrici enməsi müşahidə olunur.

Ərazinin ən yüksək zirvələri Baş Qafqaz silsiləsində Bazardüzü (4466 m), Tufandağ (4191 m), Babadağ (3629 m) və Yan silsilədə Şahdağ (4243 m), Qızılqaya (3726 m) və başqalarıdır. Baş Qafqaz silsiləsi Babadağdan şərqə, Yan silsilə isə Qudyalçaydan şərqə geniş əraziləri əhatə edir. Xəzəryanı zonada dağların hündürlüyü 1000–1200 m-dən azdır.

Baş Suayrıcı silsiləsi və onun şimal yamacları orta və üst yuranın gilli şistlərindən, Yan silsilə isə üst yura və təbaşirin əhəngdaşlarından ibarətdir. Burada iri tektonik zonalardan Tufandağ, Şahdağ - Xızı, Təngi – Beşbarmaq və s. yerləşir Şimalda Yan silsilə Qusar maili düzənliyinin cənubunda kəskin batır. Şahdağ və Qızılqaya əhəngdaşlı yaylaları hər tərəfdən dik yamaclarla kəsilirlər. Yüksək və orta dağlıq ərazilərdə seysmiklik 7-8 baldan çoxdur. Alçaq dağlıqlarda isə 6-7 bala qədər zəlzələlər baş verir.

Neotektonik mərhələdə bu rayonda qalxmalar 4 km-dən çox olmuşdur. Baş Suayrıcı silsilənin şimal yamacları və orta dağlıq zonaların geniş sahəsini tutan platolar iri çay dərələri ilə parçalanır. Vəlvələçay dərəsindən şərqdə olan çökəkliklərdə arid-denudasion relyef formaları (yarğanlar, gilli psevdokarst, bedlendlər və s.) geniş inkişaf etmişdir.

Qonaqkənd rayonunda dağlıq bölgədə tipik buzlaq mənşəli (karlar, sirklər, troq dərələri, moren təpələri) yayılmışdır.

Orta və aşağı dağlıq ərazilərdə Samurçay ilə Qudyalçay arasında Böyük və Kiçik Suval dağ silsilələri, Qusar maili düzənliyi yerləşir.

Gilli süxurların geniş yayılması və bol yağıntılar nəticəsində burada tez-tez sürüşmələr baş verir (Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, Ağçay, Ataçay Vəlvələçay və s. hövzələrində).

Qusar maili düzənliyi üst pliosen və qismən dördüncü dövrün allüvial-prollüvial çöküntülərinin (çınqıl, qum, gil) qalın qatlarından ibarətdir. Dördüncü dövrdə Qusar maili düzənliyinin cənub-qərbində Yan silsilə intensiv qalxmaya məruz qalmış, son pliosen-pleystosendə isə sıx deformasiyaya uğramışdır. Maili düzənliyin cənub-qərb hissəsi daha dərin parçalanması və dağlıq relyefi ilə səciyyələnir. Yamaclarda böyük meyilliyi olan (3º-4º-dən çox) və kifayət qədər hündürlüyə malik yüksəkliklərdə (200 m-dən 1500 m-ə qədər və ya daha çox) dərin qutuvarı terraslaşmış (200–400 m və ya daha çox) çay dərələri formalaşmışdır (Qusarçay və Qudyalçay dərələri). Şimal-şərq yamaclarda mütləq hündürlüyü və meyilliyin azalması ilə parçalanmanın dərinliyi azalır, dərələr bir qədər genişlənir. Düzənliyin cənub-şərq hissəsində bəzi çayların gətirmə konusları (Vəlvələçay, Qudyalçay) aydın nəzərə çarpır.

Yan silsilə və Qusar maili düzənliyi arasındakı cənub-şərq istiqamətində uzanan (Gilgilçay dərəsinə qədər) tirəli-təpəli, denudasion-struktur dağətəyi zona dar antiklinal qırışıqlıqlarda toplanmış kaynazoy (neogen) süxurlarından ibarətdir. Bu zonanın (300–350 m və daha çox) qədim (altbakı) yüksəkliklərinin cənub-şərq hissələrində dördüncü dövrün dəniz terrasları relyefdə daha yaxşı əks olunmuşdur.

İllik və aylıq orta temperatur şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru yüksəklik üzrə dəyişilir. Alçaq dağlıq zonanın cənub-şərq hissəsində orta yanvar temperaturu 0-3 °C, ortadağlıq zonada -5º-6 °C, yüksək dağlıqda 10 °C, orta iyul temperaturu isə alçaq dağlıq zonada 40 °C, yüksək dağlıqda 15º-20 °C olur. Mütləq minimum temperatur alçaq dağlıq zonada -18º-22 °C-yə və yüksək dağlıqda isə -30 °C-yə bərabər olur. 5 °C-dən yuxarı temperaturun miqdarı alçaq dağlıq zonada 3500-4000º, yüksək dağlıqda isə 500º-yə qədər, +10 °C-dən yuxarı temperaturlar cəmi isə 3000º-dən 300-400º-ə qədər dəyişir.

Rayonda şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru bütün hipsometrik səviyyələrdə atmosfer yağıntılarının azalması qeyd olunur. Cənub-şərqdə illik yağıntıların miqdarı 300–400 mm-ə, orta dağlıqda 400–600 mm-ə, yüksək dağlıqda isə 1000 mm-ə çatır.

Mümkün buxarlanmanın illik miqdarı cənub-şərq hissədə atmosfer yağıntılarından 2-3 dəfə artıq, orta dağlıqda bərabər, yüksək dağlıqda isə 2-3 dəfə azdır.

Qonaqkənd rayonunun yüksək dağlıq zonalarından Qusarçay, Qudyalçay, Vəlvələçay, ortadağlıq və alçaqdağlıq zonalarından isə Qaraçay, Ağçay, Caqacuqçay, Gilgilçay, Ataçay və s. çaylar öz mənbələrini götürürlər. Yan silsilədə çay dərələri dərin kanyonlar (Vəlvələçayda Təngi kanyonu) yaradır.

Çayların qidalanmasında yüksək dağ buzlaqları və qarlar mühüm rol oynayır. Buna görə də, çaylar yazda və yayda bolsulu olurlar. Cənub-şərq yamacın əksər çaylarının yayda qurumasının səbəbi, onların qidasının əsasını yağış suları və qismən qrunt sularının (Gilgilçay və Ataçay istisna olmaqla) təşkil etməsidir.

Rayonun bitki və torpaq örtüyü həm yüksəkliyə və həm də şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru dəyişir. Şimal-qərb hissədə 1500 – 1800 m yüksəkliklərdə fıstıq, palıd və digər növ dağ-meşə bitkiləri formalaşır. Meşələri qırılaraq çılpaqlaşmış bəzi ərazilərdə rütubətli iqlim şəraitində dağ-çəmən bitkilərinin subalp növləri inkişaf etmişdir. Cənub-şərq istiqamətində Yan silsilənin dik şimal yamaclarında meşə bitkiləri saxlanılır və davamlı örtük əmələ gətirir. Lakin eyni istiqamətdə rütübət sevən bitki növləri, palıd-vələs meşələri kollarla əvəz olunur. Meşə bitkiləri Baş Qafqaz silsiləsinin şimal yamaclarını, Babaçay dərəsinin şərqini örtür. Burada əsas ağac növləri palıd, vələs və rütubətli yerlərdə isə fıstıqdır.

Qusar maili düzənliyinin dağətəyi zonasının böyük hissəsi kol (şiblək), meşə-kol formasiyaları və palıd-vələs meşələri ilə örtülmüşdür. Son zamanlar meşələr qırılmış (onlar yamaclarda və cənub-qərb hissəsin yüksək düzənliklərində saxlanılır) və onların yerində iri sahələrdə alma bağları salınmışdır.

Dağ-meşə zonasında qəhvəyi dağ-meşə torpaqları yayılmışdır. Onlar cənub-şərq hissədə qonur meşə torpaqları ilə əvəz olunurlar.

Qusarçayın sol qolu Ləzəçayda şəlalə.

Yan silsilənin şimal yamaclarında, Qudyalçayın şərqində subalp və alp çəmənlikləri geniş inkişaf etmişdir. Onlar 2500-2700 m-ə kimi hündürlüklərdə geniş yayılmışlar. Qərbdə dağarası çökəkliklərin səthi (Baş Qafqaz və Yan silsilələrinin arasında) alp çəmənlikləri ilə örtülüdür. Qudyalçayın şərq hissəsindəki çökəkliklərdə, yaylalarda və silsilələrdə dağ-çöl və çəmən-çöl formasiyaları hökmrandır. Gilgilçay və Vəlvələçay dərələrinin cənubunda dağ-çöl, quru-çöl və kserofit-kol formasiyaları, Baş Qafqaz sıra dağlarının şimal yamacında və Qudyalçayın şərqində subalp və alp çəmənlikləri geniş yayılmışlar. Yüksək dağlıqda alp zonasının ibtidai və torflu dağ-çəmən torpaqlarına, subalp və alp qurşağının alt yarusunda isə otlu dağ-çəmən torpaqlarına rast gəlinir. Nisbətən az meyilli yamaclarda eroziyadan qorunan, qalın bir təbəqə əmələ gətirən torpaq örtüyü müşahidə olunur. Dik yamaclarda torpaqların qalınlığı azdır və onlar intensiv otarma nəticəsində dövriyyədən çıxırlar. Yüksək dağlığın (xüsusilə 3000 m-dən yuxarıdakı dik yamaclarda) böyük hissəsi torpaq örtüyündən məhrumdur.

Rayonun Xaltan, Cimi, Xaşı, Qalaaltı kimi (isti, kükürdlü) mineral suları böyük müalicəvi əhəmiyyətə malikdir.

Zaqatala-Lahıc fiziki-coğrafi rayonu.

Zaqatala-Lahıc fiziki-coğrafi rayonu qərbdə Qanıxçaydan başlayaraq Girdimançaya qədər uzanır. Onun uzunluğu 300 km-dən, eni isə 20–25 km-dən artıqdır. Cənubda Qanıx-Əyriçay vadisi ilə, şimalda Böyük Qafqazın suayrıcısı ilə sərhəddir. Rayon Şərqi Qafqazın cənub yamaclarını əhatə edir.

Baş Suayrıcı silsiləsində bir sıra yüksək zirvələr vardır — Tinov-Rosso (3374 m), Qutondağ (3648 m), Bazardüzü (4466 m), Tufandağ (4191 m), Babadağ (3629 m) və s. Relyefdə Şahdağ (erkən sarmat) - 4000-4200 m; Şahyurd (son sarmat) - 3500-3600 m; Salavat - 2800-3000 m; Qovdağ-Dübrar (pliosen) - 2000-2400 m; Taxtayaylaq - 1500 – 1600 m; Çuxuryurd - 1200–1300 m düzəlmə səthləri eroziya və denudasiya prosesləri nəticəsində formalaşmışdır.

Baş Suayrıcı dağlarının cənub yamaclarında Qanıx-Əyriçay vadisi yerləşir. Burada (20–25 km məsafədə) hündürlük 3500-4000 m-dən 500–600 m-ə qədər azalır. Cənub yamac çoxsaylı dərin çay dərələri ilə parçalandığı üçün burada Qanıx-Əyriçay vadisinə doğru bir sıra qısa silsilələr kəskin enir. Göyçay dərəsi cənub yamacın relyefindən fərqlənir. Baş Suayrıcı sılsilənin cənubunda Müdrü və Lahıc dağdaxili çökəklikləri, daha cənubda isə, nisbətən qısa Niyaldağ silsiləsi yerləşir.

Cənub yamacın çay yataqlarının yuxarı axarında olan dar dərələr orta və aşağı dağlıq zonalarında genişlənir. Yamaclarda terraslar yaxşı müəyyən edilir. Çaylar qumlu süxurların qalın qatlarını kəsdiyi yerlərdə (Kişçay) əhəngdaşlı (məsələn, Kürmükçay) dərələr dik qayalı yamaclar ilə əvəz olunur.

Çay dərələrinin yan qollarının şimal yamacları dik, cənub yamacları isə hamar və çox dərindir. Çay dərələrinin dərinliyi yüksək və orta dağlıq zonada maksimum 700–900 m-ə, aşağı zonada isə 250–300 m-ə çatır.

Yüksək dağlıq zonalarda buzlaq relyef formaları — karlar, sirklər, troq dərələri — diqqəti cəlb edir. Relyefin kəskin dəyişilməsi, yamacların böyük meyilliyi, eləcə də süxurların aşınması sürüşmələrin, torpaq uçqunlarının və sellərin yaranmasına (Mazımçay, Göyçay, Girdimançay və s.) səbəb olur.

Filfiliçay, Vəndamçay və başqa çay dərələrində gətirmə konusları inkişaf etmişdir. Allüvial-prolüvial çöküntülərin miqdarı 50–60 m-dən 120–150 m-ə qədərdir. Onlar Dəmiraparançay, Balakənçay, Mazımçay, Vəndamçay və başqa çay dərələrində daha geniş əraziləri əhatə edir.

Balakənçay və Kişçay (Kəm kanyonunda) dərələrində moren çöküntülərinin qalınlığı 30–100 m arasında dəyişilir. Müasir çay dərələrində allüvial-prolüvial sel çöküntüləri toplanır, dağarası çökəkliklərdə onların qalınlığı artır.

Cənub yamacın yüksək dağlıq zonası Tufan antiklinoriyasına uyğundur. O, Alp orogenez dövründə intensiv qırışıqlıqlara məruz qalmışdır. Yüksək dağlıq qurşaqda orta-üst yura qumdaşları, əhəng süxurları yayılmışdır.

Cənub yamacın geoloji quruluşunda şərqdən qərbə doğru yura çöküntülərinin sahəsi artır və alp zonasında alt yuranın təzahürləri meydana çıxır. Balakənçaydan şərqə təbaşir çöküntülərinin sahəsi artır və onlar Zaqatala-Qovdağ sinklinoriumunun böyük bir hissəsini tutur və bəzən Baş Qafqaz dağlarının suayrıcı xəttinə çatır.

Cənub yamacın böyük hissəsini Zaqatala-Qovdağ sinklinoriumu, dağətəyi hissəsini isə Vəndam antiklinoriyası təşkil edir.

Vəndam antiklinoriumunun zəif qalxması hesabına bütün Zaqatala-Qovdağ zonasında Tufan antiklinoriumu böyük struktur zonalarında (tektonik elementlər) ayrı oroqrafiya relyef formaları təşkil etmir.

Zaqatala-Qovdağ sinklinoriumu və Tufan antiklinoriumu yura və təbaşir yaşlı şist, qumdaşı, qumlu əhəngdaşı, əhəngdaşı komplekslərindən ibarətdir. Çatlar aşınmanı, denudasiyanı, eroziyanı sürətləndirir və çöküntülərin toplanmasına səbəb olur. Yumşaq çöküntülərdə iri həcmdə (200–250 m³) qaymalar müşahidə olunur. Onlar öz doğma yerlərindən 6–7 km məsafədə aparılır və sel axınlarını formalaşdırırlar.

Zaqatala-Lahıc zonası seymik cəhətdən fəaldır. Burada 8 bal gücündə zəlzələlər tez-tez baş verir. Əsasən Qanıx-Əyriçay vadisinin şimal yamaclarında 7-8 ballıq zəlzələ ocaqları yerləşir. Yüksək seysmiklik relyefdə gərginlik yaradır, müasir ekzogen relyefi formalaşdıran proseslərin fəallaşmasına təsir edir. Seysmik proseslər nəticəsində toplanan məhsullar isə burada güclü sellərin baş verməsinə səbəb olur. Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacları boyunca çox iri qravitasiya-tektonik qırılmaları yerləşir. Buna görə də güclü yamac çöküntüləri yaranır, sürüşmə və eroziya prosesləri inkişaf edir.

Yüksək meyilliyə və relyef müxtəlifliyinə görə cənub yamacda hündürlüyə görə landşaft-iqlim qurşaqları yaranır. Yüksəklik üzrə landşaft tiplərində və iqlim şəraitində kəskin dəyişikliklər baş verir. Cənub yamacın dağətəyi hissələrində subtropik iqlim xüsusiyyətləri, ortadağlıq və yüksək dağlığın aşağı hissələrində yağıntıların bərabər paylanması mülayim-isti (1500 m qədər) iqlim, ilin bütün fəsillərində eyni miqdarda düşən atmosfer yağıntıları nəticəsində yaranan soyuq iqlim (1500-2700 m) və yüksək dağlıq qurşaqda dağ-tundra iqlimi müşahidə olunur. Hər il ümumi günəş radiasiyası 124-128 kkal/sm² (dağətəyi) ilə 150 kkal/sm² (yüksəkdağlıq) arasında dəyişir. Yüksəkliyə doğru radiasiya balansında azalma (dağətəyində 46 kkal/sm²-dən yüksək dağlıqda 18 kkal/sm² qədər) müşahidə olunur.

Böyük Qafqazın cənub yamacından Qanıxçay, Balakənçay, Kürmükçay, Muxaxçay, Kişçay, Şinçay, Əyriçay, Türyançay, Talaçay, Göyçayçay, Girdimançay və s. kimi bolsulu dağ çayları axır (bu çaylar Qanıxçay və Əyriçayın qollarıdır). Dağlardan düzənliyə çıxan zaman bütün çaylar gətirmə konusları yaradır.

Torpaq və bitki örtüyü hündürlük zonası üzrə paylanmışdır. Subalp, alp çəmənlikləri və qayalığın alp zonası bir-birinin ardınca dəyişilir. Əsasən dağ-meşə qurşağında qarışıq meşələr geniş sahəni əhatə edir. Onlardan palıd, vələs, fıstıq və s. kimi ağac cinsləri diqqəti cəlb edir. Aşağı dağ-meşə zonasında isə bəzi rütubətli yerlərdə nəcib şabalıd, qoz ağacları bitir. Dağ-meşə zonasında qəhvəyi dağ-meşə torpaqları yayılmışdır.

Az meyilli və zəif eroziyalı yamacları ot bitkiləri ilə zəngin subalp və alp çəmənlikləri əhatə edir. Subalp zonasında taxıl, müxtəlif otlu çəmənlər, pişikquyruğu, qırtıc, qiyaq, tarlaotu, üçyarpaq yonca və s. bitkilər geniş yayılmışdır. Bu ərazilər yay otlaqları kimi istifadə olunurlar.

Yüksək dağlıq zona torpaq və bitki örtüyündən məhrumdur. Burada intensiv yamac prosesləri inkişaf edir və şaxta aşınması baş verir.

Müxtəlif çəmənlər, sıx meşələr, dik dağ yamacları, gursulu çaylar turizmin inkişafına müsbət təsir edir (Zaqatala, Şəki, Qax, Qəbələ). İlisu, Xal-xal və s. kimi çoxsaylı mineral bulaqları müalicəvi əhəmiyyətlidir.

Dağlıq Şirvan (Şamaxı) fiziki-coğrafi rayonu.

Girdimançaydan şərqdə Şamaxı (Dağlıq Şirvan) fiziki-coğrafi rayonu yerləşir. Sərhədləri şimalda Baş Qafqaz silsiləsindən, cənub-qərbdə isə Şirvan düzündən keçir. Mütləq yüksəklikləri 600–800 m ilə 2000 m arasında dəyişir. Ən yüksək zirvəsi Dübrar dağıdır (2205 m).

Ağsuçayın dərəsi yaylanın səthini 300–400 m dərinlikdə kəsir. Rayonun böyük hissəsi dağlıq relyef ilə xarakterizə olunur. Şamaxı rayonu paleogen və neogen çökmə süxurlarının qırışıqlıq kompleksində (gil, qum, qumdaşı və s.) yerləşir. Şimal dağətəyi hissəsində təbaşirin gilli-karbonatlı çöküntüləri üzə çıxır, bəzi yerlərdə tektonik örtüklər formalaşır. Bu rayon 9 baldan yüksək seysmik fəallığı ilə xarakterizə olunur. Şamaxı fiziki-coğrafi rayonu geoloji cəhətdən iki tektonik zonaya – şimalda Zaqatala-Qovdağ sinklinoriumuna və cənubda isə Şamaxı-Qobustan struktur zonasına uyğundur. Rayon yüksəkliyi 200–300 m-dən 2200-3500 m-ə qədər olan üç hündürlük zonasını əhatə edir. Baş Qafqaz silsiləsinin Babadağ yaxınlığındakı zirvələri şiş, kələ-kötür və qədim buzlaşmanın izləri (karlar) ilə səciyyənir. Gülümdostu dağının şərq hissəsi həm mürəkkəb, həm də sadə səth quruluşuna malikdir. Baş Qafqaz silsiləsi cənub - qərbdən şərqə doğru dar zolaq şəklində intensiv parçalanmışdır və orada tez-tez torpaq sürüşmələri baş verir. Şamaxı fiziki-coğrafi rayonunun mərkəzi hissəsində hamar relyef müşahidə olunur, lakin çay dərələrinin yamaclarında olduqca intensiv torpaq sürüşmələri baş verir və ərazi yarğan-qobularla parçalanır.

Burada Çuxuryurd, Gicəki, Mərəzə, Sündü kimi dağlıq yaylalar geniş yayılıb. Kür-Araz ovalığının cənub-qərb sərhəddi boyunca Ləngəbiz silsiləsi yerləşir. Meysəri silsiləsi dikdir, cənub və şimal yamacları torpaq sürüşmələri ilə xarakterizə olunur. Zoqolovçay və onun qolları bu silsiləni kəsərək kiçik çökəkliklər yaradırlar. Şamaxı fiziki-coğrafi rayonunda Tufan, Qovdağ, Qobustan tektonik pillələri vardır.

Şimalda Dübrar horst-sinklinal silsiləsi, ondan cənubda orta eroziya-denudasion dağlar uzanır. Onların cənub-şərqində Altıağac-Kurkaçıdağ antiklinal silsiləsi yerləşir və onun cənub yamacı dik, kəskin parçalanmışdır.

Çuxuryurd, Sündü və Mərəzə sinklinal yaylaları bərkimiş əhəngdaşı ilə örtülmüş və cənubdan isə tektonik pozulmalarla sərhədlənir. Ləngəbiz antiklinal silsiləsi assimmetrik quruluşludur. Qərbdə cənub yamacı dik, şimalda isə az meyillidir. Zoqolovçay sinklinal çökəkliyi şimaldan tektonik qırılmalarla əhatə olunur.

Şamaxı fiziki-coğrafi rayonu ərazisində müasir relyefəmələgətirici proseslər ərazinin mürəkkəb relyef quruluşu ilə müəyyən edilir. Şimalda, şimal-qərbdə və mərkəzdə eroziya-denudasiya və qravitasiya, cənub-qərb və cənub-şərq hissələrində isə eroziya, qravitasiya-denudasiya və arid denudasiya prosesləri üstünlük təşkil edir. Erozion, erozion-qravitasion-denudasion prosesləri zonal, arid-denudasion prosesləri isə azonaldır (onlar asanlıqla Sumqayıtçay və Pirsaatçay dərələrində inkişaf edir).

Çay dərələrinin yatağı geniş, yamacları dikdir və onlar torpaq sürüşmələri, yarğan-qobu şəbəkəsi ilə mürrəkəbləşirlər. Sürüşmələr vaxtaşırı təkrarlanır. Onlar rayonun fəal seysmiklik dərəcəsini müəyyən edir. Ləngəbiz silsiləsinin cənub-qərb yamacında, Sumqayıtçayın orta axımında (Ağdərə kəndində) bedlendlər inkişaf edir və o, cənub yamaca qədər davam edir. Bedlendlər tez-tez gilli karstın inkişafı ilə müşayət olunur.

Cənub-şərq istiqamətində palçıq vulkanları fəaliyyətdədir. Palçıq vulkanları (Dəmirçi, Astraxanovka – Qızmeydan və s.) kiçik günbəz, qrifon və salzalarla fərqlənirlər. Ümumiyyətlə, Şamaxı fiziki-coğrafi rayonunda əsasən kompleks morfoskulpturlar üstünlük təşkil edir (düzəlmə səthləri, çay dərələri, torpaq sürüşmələri).

Burada şabalıdı, qəhvəyi, qara, qəhvəyi dağ-meşə, dağ-çəmən torpaqları inkişaf etmişlər. Rayonda quru çöl, meşə-çöl, palıd-vələs meşələri, dağ çəmənlikləri inkişaf edir. Dağlıq Şirvanda üzümçülük və taxılçılıq ən əhəmiyyətli kənd təsərrüfatı sahələrindən hesab edilir.Şamaxı rayonu ərazisində ölkəmizdə yeganə olan Pirqulu rəsədxanası yerləşir.

Qobustan-Abşeron fiziki-coğrafi rayonu.

Abşeron-Qobustan fiziki-coğrafi rayonu Cənub-Şərqi Qafqazın cənubunda yerləşir. Rayona Abşeron yarımadası, Böyük Qafqazın cənub-şərq qurtaracağının dağətəkləri və dar sahil düzənlikləri, bütün Qobustan, Sumqayıtçay və onun qollarının keçdiyi arid-denudasion dağətəkləri daxildir. Rayon cənub-qərbdən Şirvan düzənliyi ilə həmsərhəddir. Mütləq yüksəklikləri -27 m ilə 800-1000 m arasında dəyişir. Fiziki-coğrafi rayonun şimaldan-cənuba doğru maksimal eni 80 km-dir, uzunluğu isə 120 km-dən çoxdur.

Rayonda neogen-dördüncü dövr dəniz və kontinental gil, qum, qumdaşları, palçıq vulkan brekçiyaları geniş inkişaf etmişdir. Ərazidə üçüncü dövrün (orta pliosen) çöküntüləri xüsusi yer tutur. Bu ərazilərdə Xəzər dənizinin dayaz hissələri, həmçinin Abşeronun əsas neft və qaz yataqları yerləşir.

Qobustanın şimal, şimal-qərb və qərb zonalarında nisbətən daha qədim gil yataqları, qismən əhəngdaşı və mergel, təbaşir-paleogen süxurları yayılmışdır. Təbaşir-paleogen və neogen süxurlarının əksəriyyəti Ümümqafqaz istiqamətində antiklinal və sinklinal qırışıqlarda toplanmışdır.

Abşeron-Qobustan fiziki-coğrafi rayonunun geoloji quruluşunun əsas xüsusiyyətlərindən biri burada palçıq vulkanizminin geniş inkişaf etməsidir. Rayonun böyük hissəsi arid-denudasiyalı alçaq dağlıqlardan ibarətdir. Ən geniş yayılmış relyef formaları monoklinal və antiklinal tirələr, silsilələr, sinklinal və denudasion-tektonik çökəkliklərdir. Fiziki-coğrafi rayonda daha çox eroziyon dərələr, bəzi ərazilərdə isə sinklinal yaylalar geniş yayılmışdır. Onlar Abşeronun bərkimiş və daha qədim əhəngdaşları ilə seçilir. Abşeron yarımadasının şimal-şərq hissəsində və Cənub-şərqi Qobustanın sahilboyu ərazilərində (abrazion və abrazion-akkumulyativ) dəniz terrasları inkişaf edir.

Ən tipik palçıq vulkanları və arid-denudasion relyef formaları (bedlend, gil psevdokarst, yarğan-qobu relyefi) Qobustanın və Abşeron yarımadasının qərb hissəsi üçün xarakterikdir. Abşeron yarımadası Böyük Qafqazın cənub-şərq əyilməsinin şərq qurtaracağını tutur. Yarımadadan cənub-şərqə doğru sualtı qalxmalar geniş ərazidə uzanır (Abşeron qalxması). O, mərkəzi Xəzər çökəkliyini Cənubi Xəzər çökəkliyindən ayrır.

Abşeron yarımadası Xəzər dənizinin qərb sahilindəki ən böyük yarımadadır. Onun qərbdən-şərqə doğru uzunluğu təxminən 65 km, eni isə qərbdə 35 km, mərkəzi hissədə 25 km, şərqdə isə 12 km-dir. Yarımada cənub-şərqdə Şahdili burnuna qədər uzanır. Yarımadanın sahilində Pirallahı, Çilov, Neft daşları, Böyük Zirə, Qum, Xərə Zirə və s. adalar yerləşir.

Yarımadanın sahillərində həm akkumulyativ, həm abrazion və abrazion-akkumulyativ, həm də əlverişli qumlu çimərliklər vardır. İri əhəngdaşlarının çıxış yerlərində 30–50 m və ya daha çox abrazion hündürlüklər müşahidə edilir.

Ümumiyyətlə, Abşeron yarımadası kaynozoyun (üst pliosen-antropogen), qum-gil süxurları və balığqulağı əhəngdaşları ilə səciyyənir. Daha qədim dəniz çöküntülərində (gillər, qumdaşları və s.) iri antiklinal və orta pliosen, alt pliosen yaşlı qırışıqlıqlar, yarımadanın qərb qurtaracağında isə paleogen-miosen çöküntüləri müşahidə olunur. Kaynozoy çöküntüləri bütün kompleksi əhatə edir və braxiantiklinal qırışıqlar geniş muldalar əmələ gətirir. Sonuncular üst pliosen çöküntüləri ilə, yarımadanın şərq hissəsi isə dördüncü dövrün çöküntüləri ilə örtülmüşdür. Yarımadanın mərkəzi hissəsində Fatmayı-Zığ anliklinalı yerləşir. Fatmayı-Zığ xəttindən şimal-şərqdə olan düzənliklər relyefin ən geniş sahə tutan formalarıdır.

Abşeron yarımadasının ən mühüm struktur və morfoloji xüsusiyyətlərindən biri də burada palçıq vulkanlarının mövcud olmasıdır.

Yarımadanın şimal-şərq və şərq hissələri düzənliklərdir. Onların ümumi hündürlükləri—26–27 m-dən 60–70 m-ə qədərdir. Mərkəz hissəsi təpələrlə, duzlu göllərlə xarakterizə olunur. Yüksəkliklərin mütləq hündürlüyü 150–170 m-ə çatır. Abşeron yarımadasının qərb və şərq hissələri oroqrafik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Yarımadanın bu hissəsi alçaq və qısa tirələrdən, nəlbəkivari sinklinal plato və çökəkliklərdən, erozion-tektonik dərələrdən, palçıq vulkanı təpələrindən (Bozdağ, Güzdək və s.) ibarətdir. Burada mütləq hündürüklər 300 m-dən çoxdur. Ərazi intensiv parçalanmış və dik yamaclarda bedlendlər inkişaf etmişdir. Yarımadanın böyük hissəsində abrazion və abrazion-akkumulyativ düzənliklər yayılmışdır. Relyefdə kifayət qədər qədim Xəzər terrasları vardır. Bəzi ərazilərdə isə onlar olduqca geniş əraziləri əhatə edirlər.

Abşeron yarımadasında yarımsəhra və quru-çöl iqlimi hakimdir. Ümumi günəş radiasiyasının miqdarı 135 kkal/sm²-ə çatır. İllik radiasiya balansı 45-50 kkal/sm²-ə bərabərdir.

Havanın orta illik temperaturu 14,5 °C-dir. Orta yanvar temperaturu 0º (2º-3 °C), mütləq minimum temperatur -13º-15 °C, orta minimum temperatur -5º-6 °C olur. Şaxtasız günlərin sayı 260-280 günə çatır. 5 °C-dən çox temperaturlar cəmi 4400-5000 °C, 10 °C-dən yuxarı temperaturlar cəmi isə 3800-4000 °C-ə bərabər olur. Abşeron yarımadasının yayı isti və quru keçir. Bəzən iyul ayında temperatur 40 º-42 °C-yə çatır.

Abşeron yarımadasında küləyin orta sürəti 5,8–7 m/s-ə bərabər olur. Yarımadanın müxtəlif nöqtələrində güclü küləkli (15 m/s-dən çox) günlərin sayı 64-145 günə qədərdir. 30 m/s-dən artıq sürətli küləklər tez-tez müşahidə olunur. Şimal küləkləri (güclü küləklər), şimal-şərq və cənub istiqamətlərindən əsən küləklər üstünlük təşkil edirlər.

Abşeron yarımadasına atmosfer yağıntıları az miqdarda düşür və onlar ərazidə qeyri-bərabər paylanır. Orta illik atmosfer yağıntılarının miqdarı Bakıda 247 mm-ə, Sumqayıtda 200 mm-ə, Maştağada 311 mm-ə bərabər olur. Buxarlanma qabiliyyətinin illik miqdarı 1000–1150 mm-ə çatır ki, bu da orta illik atmosfer yağıntılarından 3-5 dəfə çoxdur. İlin ən isti aylarında (may ayından sentyabra qədər) orta hesabla 40–60 mm yağıntı düşür. Eyni dövr üçün buxarlanma qabiliyyətinin miqdarı 700–750 mm-dir. Maksimum yağıntı ilin soyuq fəsillərində müşahidə olunur və bəzən qışda qar yağır. Ümumiyyətlə, qar örtüklü günlərin sayı 4-10 günə qədərdir.

Abşeron yarımadası çaylardan məhrumdur. Yalnız şimal-qərbindən azsulu Sumqayıtçay axır. Yarımadanın cənub-qərb hissəsində sıx yarğan şəbəkəsi inkişaf etmişdir. Yarımadada çox sayda hövzələr (tektonik, deflyasion), şoranlıqlar və duzlu göllər (Masazır, Böyükşor, Qanlıgöl və s.) vardır. Bəzi göllərdən duz əldə edilir. Hövzələrdən birində Bakı və Sumqayıt şəhərlərini içməli su ilə təmin edən Ceyranbatan su anbarı inşa edilmişdir.

Abşeron yarımadasında boz-qəhvəyi, şoran (yarımadanın mərkəzi, cənub və şimal-qərb hissələrində), şoranlı boz-qonur (şimal-şərq, şimal və hündür qərb hissələrində) torpaqlar geniş yayılmışdır. Torpaqlarda humusun miqdarı 1,5-2%-dir. Dik yamaclar zəif inkişaf etmiş torpaq örtüyünə malikdir. İntensiv parçalanmış dik və qayalıq silsilələrdə torpaq örtüyü inkişaf etməyib. Sahilyanı zonada qum dyunları və təzə qumlu çimərliklər inkişaf etmişdir.

Abşeron yarımadasında yarımsəhra bitkiləri üstünlük təşkil edir. Lakin, onların yeri və növ tərkibi müxtəlifdir. Qumlu sahillərdə qum bitkiləri inkişaf etmişdir. Yarımadanın böyük hissəsində efemer - soğanlı və bəzi ərazilərdə isə dənli bitkilər yayılmışdır. Veqetasiya prosesi payızdan yazın axırlarına qədər olan rütubətli dövrdə baş verir. İstilərin artması ilə buxarlanma artırır, torpaqlar quruyur və çatlar əmələ gəlir. Yarımadanın şimal-qərb hissəsində yovşan-şoran bitkiləri geniş yayılmışdır. Relyefin müsbət elementlərində yovşan və efemerlər, gilli ana süxurların üstündə isə şoran bitkilər üstünlük təşkil edir. Burada terraslaşmış düzənliklər illik və çoxillik şoran bitkiləri ilə örtülür. Şoran və takır çökəkliklərdə kollu şoranlara rast gəlinir.

Qobustanın relyefi tipik arid-denudasion dağətəyi silsilələrdən ibarətdir. Mütləq yüksəkliklər -26-27 m-dən 1000 m-ə qədər, nisbi yüksəkliklər isə 100–250 m-dən (cənub-şərqdə) 300–400 m-ə qədər artır (şimal-qərbdə). Ən böyük müsbət relyef forması Ələt antiklinal silsiləsidir. Şimal və şimal-qərbdə o, Daşdıcı, Böyük Siyəki, İlxıdağ tirələri; qərbdə isə Qaiblər, Şaiblər tirələri və Gücəki yaylası (1051 m) ilə təmsil olunurlar.

Ən böyük mənfi relyef forması Ceyrankeçməz çökəkliyi (mərkəzi hissəsi) və Sumqayıtçay vadisidir (şimalda). Böyük Daş və Kiçik Daş kimi sinklinal platolar Abşeron dövrünün bərkimiş və qalın təbəqəyə malik əhəngdaşılı balıqqulaqları ilə örtülmüşdür. Qafqazın ən böyük konusvari palçıq vulkanları (Torağay (400 m), Daşgil, Böyük Kənizə və s.) burada yerləşir.

Qobustan yarğanlar ölkəsidir. Onun bütün ərazisi, xüsusilə silsilələrin və təpələrin yamacları yarğanlarla kəsilir.

Qobustanda illik atmosfer yağıntılarının miqdarı 180–300 mm, qışda 100 mm, yayda 200 mm olur. Buxarlanma qabiliyyətinin illik miqdarı yağıntının miqdarından 3-5 dəfə çoxdur.

Qobustanda demək olar ki, daimi çay yoxdur. Şimalda Sumqayıtçay, şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru Ceyrankeçməz çayı axır. Burada güclü yarğan-qobu şəbəkəsi inkişaf edib.

Qobustanda boz-çəmən, duzlu boz-qonur şorakətləşmiş torpaqlar geniş yayılıb. İntensiv eroziyaya uğramış dik yamaclar demək olar ki, torpaq və bitki örtüyündən məhrumdur. Qobustanın qərbində və şimal-qərbdə açıq şabalıdı və dağ-şabalıdı (boz-qəhvəyi) torpaqlar geniş yayılmışdır.

Rütubət az olduğuna görə burada yarımsəhra və səhra bitkiləri inkişaf etmişdir. Qərb və şimal-qərb hissələrinin daha yüksək zirvələrində quru-çöl və çöl formasiyaları bir-biri ilə əvəz olunur. Yarımsəhra bitkiləri birillik və çoxillik kollar, yovşan, efemer və s. növlərdən ibarətdir. Dəniz sahilində psammofit bitkilər və qayalı yamaclarında isə müxtəlif kollar inkişaf etmişdir. Böyükdaş dağının yamaclarında yabanı əncir, nar, Kiçikdaş dağının yamaclarında isə alça bitir. Rayonun qərb dağlıq ərazilərində ağotlu yovşan və cayır otlu bitkilər üstünlük təşkil edirlər.

Qobustanda sahil düzənliklər, çökəkliklər, terraslaşmış çay dərələri və alçaq silsilələrinin yamaclarında yarımsəhra landşaftları inkişaf etmişdir. Onların sərhədi 500–550 m hündürlüyə qədər qalxır, daha yuxarıda isə çöllər və quru-çöllər yerləşirlər.

II. Kiçik Qafqaz vilayəti

Kiçik Qafqazın Azərbaycan hissəsinin kompleks sahəsi və landşaftı iki subregiona bölünür: Gəncə-Qarabağ və Göyçə-Həkəri. Yüksək landşaft qurşaqlarında dağ-çəmən landşaftlarına rast gəlinir. Ərazinin ayrı-ayrı hissələri ümumi landşaft quruluşuna görə bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Burada dörd fiziki-coğrafi rayon ayrılır: Gəncə, Dağlıq Qarabağ, Qarabağ vulkanik yaylası, Həkəri.

Əgər altıncı və yeddinci ümumiyyətlə çox oxşardırlarsa, səkkizinci (landşaftın əsas növü dağ-çəmən, geniş lava, tuf-lava yayla və vulkan massivlərinin yamaclarında) və doqquzuncu (dağ-çöl, bəzən arid meşə və birlikdə ilə kol-çöl kompleksləri) bir-birindən olduğu kimi, digərlərindən də çox fərqlənir.

Azərbaycan daxilində Kür dağarası çökəkliyi mürəkkəb fiziki-coğrafi quruluşa malikdir və iki subregiona bölünür: 1. Qarskaheti-Acınohur, 2. Kür-Araz. Qarskaheti-Acınohur Respublika ərazisində Ceyrançöl-Acınohur rayonu ilə başlanır. Təbii komplekslərin əsas xüsusiyyətləri - yarımsəhra və quru çöl aliliyidir - bu subregionun cənub zonası arid meşələr (Eldar şamı və ardıc) və alçaqdağlığın palıd meşələri, arid-denudasiyon meşə-kol, aşağıdağlıqda parçalanan təpələr və silsilələr ilə, çöl landşaftları, yayla, zəif parçalanmış mərkəzi və onun şimal hissəsi isə aşağıdağlıq və dağ silsilələri ilə müşahidə olunur. Burada bir rayon ayrılır: 10. Ceyrançöl-Acınohur (taxılçılıq, üzümçülüq və bir hissəsi- qışlaqlar).

Kür-Araz ovalığı düz dəniz və allüvial yarımsəhra landşaftları ilə (Tuqay meşələri, bataqlıq, göl-bataqlıq, çəmən və çəmən-bataqlıq, şoranlıq bataqlıqlarında və s introzonal kompleksləri) səciyyələnir. Həmçinin burada maili səhra elementləri olan aran meşələri, arid fıstıq meşələri və quru çöl, kol-bozqır landşaftları ilə allüvial-prolüvial, dellüvial-prolüvial düzənliklərə təsadüf edilir. Alçaq və maili düzənliklərin landşaftları və orada inkişaf etmiş kənd təsərrüfatı sahələri tamamilə fərqlidir. Bu da aşağıdakı fiziki-coğrafi rayonları ayırmağa imkan verir: 11. Qanıxçay-Əyriçay; 12. Küdrü-Şirvan; 13. Kür-Araz; 14. Qazax-Qarabağ; 15. Arazboyu.

Lənkəran bölgəsi də iki təbii hissədən ibarətdir: 16. Rütubətli subtropik iqlimi, növ tərkibi zəngin meşələri və subtropik landşaftları ilə xarakterizə olunan Lənkəran ovalığı, 17. Relikt və orta meşə zonası ilə, o cümlədən aşağı dağ-meşələri və onların subtropik növ hakimiyyəti ilə xarakterizə olunan Talış dağlıq rayonu. Şimala doğru meşələr alçaq dağ və təpələrin çölləri və şiblyakları ilə əvəz olunur. Həmçinin azonal landşaftların dağarası hövzələrinin orta dağ zonasında inversiyası – Yardımlı, Lerik – şiblyak və çöl kompleksləri, Talış dağlarının suayrıcı sərhəddində arid zona elementlərinin əmələgəlməsi Talış dağları üçün səciyyəvidir.

Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində, Ön Asiya dağlıq ölkələri daxilində iki fiziki-coğrafi rayon ayrılır: 18. Şərur-Ordubad, 19. Günnüt-Qapıcıq. Dağlıq relyefdə iqlimin kəskin kontinentallaşması Arazboyu düzənliklərdə yarımsəhra landşaftlarının və dağətəyi zonalarda isə dik yamacların əmələgəlməsinə səbəb olur. Dağ-çəmən və qaya kompleksləri əsasən yüksəkdağlıq zonada, alp qurşağında müşahidə olunur.

Yuxarıda qeyd olunanlardan məlum olur ki, Azərbaycanın müxtəlif fiziki-coğrafi rayonları landşaftların növ, tip, yarımtipləri ilə və bio-iqlim, geoloji, geomorfoloji amillərlə səciyyələnir.

Kiçik Qafqaz vilayəti eyni adlı meqaantiklinoriumunun cənub-şərq hissəsini əhatə edir. Burada yüksək, çox intensiv parçalanmış dağ silsilələri, az meyilli yamaclar, dağ dərələri, dərin kanyonlar bir-birini əvəz edir. Vilayətin ən hündür zirvəsi olan Gamışdağ (3724 m) Murovdağ antiklinal silsiləsində yerləşir. Murovdağ silsiləsi orta yura yaşlı vulkanogen - çökmə mənşəli süxurlardan ibarətdir və Kiçik Qafqaz vilayətini iki hissəyə bölür: şimal-şərq və cənub-şərq. Şimal-qərbdə Murovdağ silsiləsinin qərb qurtaracaqında Şahdağ silsiləsi, cənub istiqamətində isə Şərqi-Göyçə silsiləsi uzanır.

Şahdağ horst-sinklinor silsiləsi karbonat, üst təbaşir və eosen vulkanik süxurlarından təşkil olunmuşdur. Şimaldan Şahdağ silsiləsi Murovdağ silsiləsi ilə sərhədlənir. Hinaldağın cənubunda submeridional istiqamətdə Göyçə silsiləsi uzanır. O, eosenin vulkanogen-çökmə və miopliosenin vulkanogen süxurlarından əmələ gəlmişdir. Ən yüksək zirvəsi Getidağdır (3389 m). Mıxtökən silsiləsinin, ən hündür nöqtəsi Dəlidağ (3616 m) zirvəsidir.

Murovdağ silsiləsinin cənubundan Arazboyu düzənliklərə qədər uzanan Qarabağ antiklinal silsiləsində Qırxqız (2830 m), Böyük Kirs (2725 m), Ziyarət (2479 m) zirvələri yerləşir.

Murovdağ, Şahdağ və Şərqi-Göyçə silsilərində üst pleystosen buzlaşmalarının (karlar, troq dərələri) izləri qalıb.

Qarabağ silsiləsindən qərbdə Qarabağ vulkanik yaylası yerləşir. O, Kiçik Qafqazın meqaantiklinorium sistemində ən yüksəkdə yerləşir və eyni zamanda Kür və Araz çaylarının suayrıcısıdır. Onun əsas relyef formaları böyük vulkan massivləri (Böyük İşıqlı (3550 m), Qızılboğaz (3581 m) və s.) , üçüncü və dördüncü dövrlərin lava yaylaları və axınlarıdır.

Qədim süxurlar Tovuz rayonunda Əsrikçayın yuxarı axınlarında (aşağı paleozoyun 400-450 mln. il yaşlı şistləri) aşkar olunmuşdur.

Kiçik Qafqaz vilayətində (Qarabağ vulkanik yaylası istisna olmaqla) hündürlüyə doğru süxurların geoloji yaşı artır. Dağətəyi düzənliklər və dağarası çökəkliklər dördüncü dövrün allüvial çöküntülərin, dağlıq ərazilər isə mezozoy dövrünün əhəngdaşı, şistlər, intruziv və effuziv süxurlarından ibarətdir.

Kiçik Qafqaz seysmik cəhətdən fəal regiondur. Burada 9 ballıq zəlzələlər müşahidə olunur. Belə ki, 1139-cu ildə Gəncə zəlzələsi nəticəsində Maralgöl, Göygöl və s. kimi göllər formalaşmış, Gəncə şəhəri tamamilə dağılmışdır.

Vilayət mineral ehtiyatlar və mineral sularla (İstisu, Turşsu, Şırlan və s.) zəngindir.

İqlimi yüksəklik qurşaqlarına uyğun olaraq dəyişikliyə məruz qalır. Dağətəyində və alçaq dağlıqda qışı quraq keçən mülayim-isti iqlim, ortadağlıqda qışı quraq keçən soyuq iqlim, yüksək dağlıqda isə dağ-tundra iqlimi yayılmışdır. Havanın orta illik temperaturu dağətəyində və alçaqdağlıqda 10 °C, yüksəkdağlıqda isə 0 °C-ə bərabər olur. Hündürlüklə əlaqədar olaraq atmosfer yağıntıları da dəyişir.

Ərazi sıx çay şəbəkəsinə malikdir. Bütün çaylar Kür çayının sağ və Araz çayının sol qollarıdır. Çaylar yağış, qar və yeraltı sularla qidalanır. Çayların sularından suvarma üçün istifadə olunur.

Vilayətdə çoxlu göl vardır: Maralgöl, Göygöl, Ceyrangöl, Ağgöl, Qarağöl, Şamlıgöl, Ördəkgöl, Zəligöl, Böyük və Kiçik Alagöllər və s.

Torpaq-bitki örtüyü yüksəklik qurşaqlığı qanunauyğunluğuna tabedir. 600 m-ə qədər dağ-çöl landşaftları yayılmışdır. Torpaqları şabalıdı və dağ-qəhvəyi torpaqlarıdır. Taxıl bitkiləri, müxtəlif ot kompleksləri inkişaf edir. Dağ çölləri insanların fəaliyyəti nəticəsində dəyişikliyə məruz qalmışdır (xüsusilə həmin ərazilər üzüm və əkin sahələri üçün istifadə olunurlar). Dağ-meşə landşaftları ortadağlıq sahəri tutur. Meşələrin altında qonur və qəhvəyi-dağ-meşə torpaqları geniş yayılmışdır. Palıd, vələs, fıstıq, şam ağacları (qarmaqvari şam ağacı Göy-Göl ətrafında), şərq çinarı ağacları (Bəsitçay qoruğu) da geniş ərazilərdə yayılıb. Meşələrin böyük sahələri əkin və biçənək üçün qırılıb. Dağ-çəmən landşaftları 1800–2000 m-dən 3000-3200 m-ə qədər hündürlükləri (subalp və alp çəmənlikləri) tutur. Torpaqları çimli, torflu dağ-çəmən torpaqlarıdır. Yay otlaqları kimi istifadə olunur. Daha yuxarıda nival landşaft qurşağı yerləşir ki, burada da ufantı və digər proseslər inkişaf edir.

Kiçik Qafqaz vilayəti aşağıdakı fiziki-coğrafi rayonlara bölünür: Gəncə, Qarabağ dağları, Qarabağ vulkanik yaylası və Həkəri.

Gəncə dağları fiziki-coğrafi rayonu

Gəncə fiziki-coğrafi rayonu Kiçik Qafqazın şimal-şərq hissəsini tutur. Şimalda Gəncə-Qazax düzənliyi cənubda Şahdağın və Murovdağın suayrıcıları ilə, qərbdə Ermənistan, şərqdə isə İncəçayın vadisi ilə həmsərhəddir.

Ərazi mürəkkəb geoloji quruluşu ilə səciyyələnir. Şahdağ silsiləsi tektonik cəhətdən Şahdağ sinklinoriumuna aiddir. Onun quruluşu orta və üst yura terrigen, vulkanogen və vulkanogen-çökmə dəniz çöküntüləri, təbaşir və paleogen yaşlı qranitoid intruziyaları ilə kəsilən süxurlardan ibarətdir. Silsilə asimmetrikdir: şimal-şərq yamacları uzun, cənub-qərb yamacları qısa, parçalanmış vadiləri isə sellidir. Neotektonik mərhələdə silsilənin intensiv qalxması onun yamaclarının parçalanmasına səbəb olmuşdur. Relyefin nisbi hündürlüyünün böyük fərqləri intensiv dərin eroziya proseslərini təmin edirlər. Dərələr yuxarı axınlarında V-şəkilli formadadır. Orta axınında (Şəmkir antiklinoriumu ilə kəsişməsində) dərələr çox dərindir.

Murovdağ antiklinor silsiləsi (Gamışdağ 3724 m) yura, təbaşir, paleogen və neogen yaşlı vulkanogen, vulkanogen-çökmə və çökmə süxurlardan ibarətdir. Silsilə asimmetrikdir: şimal yamacı hamardır və Gəncəçay, Kürəkçay, Gorançay, İncəsu çayı dərələri ilə eninə parçalanır. Çay dərələri arasında erozion silsilələr ucalır və Kür çayına doğru enirlər. Silsilənin cənub yamacları dikdir. Murovdağ silsiləsinin yüksək hissəsində qədim buzlaq relyef formaları, yəni karlar, sirklər, troq dərələri inkişaf edirlər. Silsiləni kəsib keçən çay dərələrinin yamacları dik və pilləlidir. Neotektonik qalxmaların kəmiyyəti suayrıcı hissəsində 3000-3500 m-ə çatır.

Rayonun əsas morfostruktur elementləri Qazax enməsi, Şəmkir qalxması, Pant silsiləsi və Göygöl qalxmasıdır.

Üst yura, təbaşir və paleogen çöküntülərindən yaranan Qazax silsiləsi qraben-sinklinal quruluşda olub şimal-şərq istiqamətində genişlənir və Qazax şəhərində Kür dağarası çökəkliyi ilə birləşir. Qraben-sinklinalın ən alçaq hissəsini təşkil edən mərkəzini Ağstafaçay sinklinal dərəsi tutur.

Şəmkir qalxması Başkənd-Dəstəfür çökəkliyini iki təcrid olunmuş sahəyə bölür: Rüstəm Əliyev (qərbdə) və Hacıbulaq (şərqdə). Şəmkirçayın dərəsi dərin yarğan formasındadır. Aşağı hissədə dərənin yamacların hündürlüyü 30 m-dən çoxdur və tam şaquli formadadır. Burada subasar yoxdur və onun bütün yatağı iri daş-çınqıl materialından ibarətdir. Alçaq terrasların və eroziya izlərinin olmaması Şəmkir silsiləsinin son və müasir dövrün fəal qalxmasının sübutlarıdır. Relyefin şərq hissəsində yaxşı müşahidə olunan Pant və Göygöl qalxmaları ayrılırlar.

Kəpəz dağının sinklinal zirvəsi üst yura əhəngdaşlarından ibarətdir. Şahdağ silsiləsinin Murtuzdağ, Gamıştı, Kanalı zirvələri miopliotsen lavalarından ibarətdir.

Murovdağ silsiləsinin suayrıcısı intensiv parçalanmış və ən çox yeni tektonik qalxmalara məruz qalmış ərazidir. Burada qayalıq alp relyef üstünlük təşkil edir. Şahdağ silsiləsinin suayrıcısı az parçalanmışdır, lakin çay dərələrinin kəsimlərinin dərinliyinə görə Murovdağ silsiləsindən geri qalmır. Burada nival-şaxtalı və qravitasiya prosesləri üstünlük təşkil edir. Ortadağlıq və alçaqdağlıq zonalarda eroziya və denudasiya proseslərinin müasir relyef formaları üstünlük təşkil edir.

Relyefin əsas formaları çay dərələridir. Çay şəbəkəsinin sıxlığı hündürlüyün dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq artır. Şahdağ silsiləsinin suayrıcısında 0, 0.9–1 km/km², alçaq dağlıqda - 0.4-0.5 km/km²-dir. Çayların yuxarı axınında dərələr dərin və yamaclar qabarıq şəkildədir. Çayların yuxarı axınları qabarıq və sıldırım yarğanlar formasındadır. Orta dağlıq və öndağlıq zonalarda çay dərələri əhəngdaşlarını kəsdiyinə görə pilləvari, kanyonvari quruluşa (Gəncəçay və b.) malikdir. Çay dərələri terraslaşmışdır. Onların yamaclarında akkumulyativ, erozion terraslar inkişaf etmişdir. Terraslar dar səthlərlə səciyyələnir. Bu rayonun ən böyük çayı Zəyəmçaydır.

Gəncə rayonunun oliqosen yaşlı hidroqrafik şəbəkəsi dağların relyefində qədim dərələr şəklində qorunub saxlanmışdır. Onlar Başkənd-Dəstəfür çökəkliyini əhatə edir. Burada əsas çayların yan qolları və Qoşqarçay-Dəstəfurun suayrıcısında qədim allüvial çınqıllar geniş sahələri tutur. Çökəkliyin şimal yamacının pilləsi qədim çay şəbəkəsinin bir hissəsidir. Onun şərqə davamı İlxıdərə, Buzluqçay, Gorançay, İncəçay dərələridir.

Gəncə fiziki-coğrafi rayonunda düzəlmə səthləri də inkişaf etmişdir. Alçaq dağlıq zonada Aşağı Cibikli, Çardaxlı kəndləri yaxınlığında düzəlmə səthləri (Çardaxlı) dağ yaylaları formasında müşahidə olunur. Onların fraqmentləri 900-1000 m-dən 1400 m-ə qədər olan yüksəkliklərdə yerləşirlər. Cənubda 1600–1800 m yüksəkliklərdə Tərtər düzəlmə səthinin analoqları inkişaf edir və onun fraqmentləri Qoşqarçay və Şəmkirçay hövzələri arasında qorunub saxlanmışlar. Qoşqarçay-Gəncəçay suayrıcısı səthi Çardaxlı səthindən aydın izlənən hündürlüklə ayrılır. Tərtər düzəlmə səthinin analoqları Göygölün şərqində müşahidə olunur və 2000 m hündürlükdə müşahidə olunur. Bu səthdə gilli sürüşmə prosesləri gedir.

Şəmkir antiklinoriumunun qübbəsində, Əsrikçay-Zəyəmçay-Şəmkirçay suayrıcısında 2000-2200 m yüksəkliklərdə bir sıra düzəlmə səthləri saxlanılır.

Gəncə rayonu seysmik cəhətdən 8-9 baldan çox zəlzələ rayonununa aiddir. Zəlzələlərin ən fəal mərkəzlərindən biri Gəncəçayın orta axarındadır. Orada 9 bala qədər zəlzələlər olur. Bunun ən aydın geomorfolojı ifadəsi Kəpəz dağında 1139-cu ildə baş verən seysmogen uçqunudur. Göy-gölün formalaşması da məhz bu uçqun hadisəsi ilə bağlı olmuşdur.

Bu rayon alunit, dəmir filizi, qızıl, mərmər və s. kimi faydalı qazıntılarla zəngindir. İqlimi mülayim-istidir. Havanın orta illik temperaturu düzənliklərdən dağlara doğru azalır ( 14 °C-dən 0 °C-ə qədər). Orta illik atmosfer yağıntıları 400 mm-dən 900 mm-ə qədər dəyişir.

Həsənsuçay, Əsrikçay, Şəmkirçay, Qoşqarçay, Gəncəçay, Gorançay, İncəsuçay və s. yağış, qar və qrunt suları ilə qidalanırlar. Çayların suları suvarma məqsədi ilə istifadə olunur.

Şabalıdı, qəhvəyi, dağ-çəmən, qara və s. torpaqlar rayonun geniş ərazilərində yayılmışdır. Rayonda çöl, dağ-meşə, kol və alp çəmənlikləri inkişaf etmişdir. Gəncə rayonunda üzüm, kartof və meyvə bağları vardır.

Dağlıq Qarabağ fiziki-coğrafi rayonu

Dağlıq Qarabağ rayonu (Qarabağ dağları) Kür - Araz ovalığı və Qarabağ silsiləsinın suayrıcıları arasında yerləşir.

Qarabağ silsiləsi Tərtərçayın sağ sahilindən başlayır və Ziyarət dağına qədər (2479 m) uzanır. Sonra silsilə enir, çox maili və dağyanı İncə, Gəyan və Hərəmi düzənliklərinə keçir. Silsiləsinin hündür zirvələri Böyük-Kirs (2527 m) və Qırxqız (2830 m) zirvələridir. Tərtərçay hövzəsinin daxilində silsiləsinin hündürlüyü 2000-2200 m-ə çatır. Onun maksimal hündürlüyü Xaçınçay və Ballıcaçay (Qarqarçayın qolu) arası ərazilərdə olub, 2700-2800 m-ə çatır. Sonra cənub-şərq istiqamətində böyük bir məsafədə yüksəkliklər 2290 m-dən 2725 m-ə qədər tərəddüd edir. Ziyarət dağından cənub-şərqdə isə kəskin enərək Araz vadisində 500 m yüksəklikdə Arazyanı düzənliklərin allüvial-prolüvial çöküntüləri altına keçir.

Silsilənin cənub-qərb yamacı orta dağlıq hissədə (2000-2200 m-dən aşağıda) struktur cəhətdən Sarıbaba sinklinoriumuna aiddir. Ərazi təbaşir və paleogen yaşlı vulkanogen-çökmə süxurlarla örtülmüş, granidiorit intruziyalı ultraturş süxurlarla kəsilmişdir. Onlardan birinciləri müsbət, ikinciləri isə mənfi relyef formaları yaradırlar. Silsilə assimetrikdir. Belə ki, qərb yamacı qısa və dikdir, şərq yamac isə bir neçə eninə və uzununa (Qırxqız, Çaxmaq, Boğurxan) silsilələrdən ibarətdir. Ərazi Tərtərçay, Xaçınçay, Qarqarçay, Xonaşençay, Köndələnçay, Quruçay dərələri və onların qolları ilə parçalanır. Silsilə yura və təbaşir dövrünün vulkanogen və karbonatlı (əhəngdaşı, gil, şist və b.) süxurlarından ibarətdir. Əhəngdaşları yayılan sahələrdə karst relyefi formalaşır (Azıx mağarası). Həkəriçay dərəsinə çevirilən yamac yarğanlarla, dərələrlə parçalanır və bedlendlər inkişaf edir.

Böyük Kirs dağından cənub-şərqdə Quruçayın orta axınında Qarabağ antiklinoriumu kəskin əyilir və üst yura yaşlı çöküntülərdən ibarət olan Böyük Tağlar, Tuğ, Domı və b. monoklinal tirələrlə birləşir. Sarıbaba sinklinoriumu kəskin genişlənir və təbaşir süxurları ilə dordurulmuş Əlicalı qraben-sinklinal muldasını yaradır. Relyefdə o, geniş Quruçay hövzəsini təşkil edir.

Qarabağ silsiləsinin cənub-şərq hissəsini Laçın antiklinoriumu tutur. Şimal-şərqdən Başlıbel-Laçın qırılması ilə və Zamzur antiklinoriumu ilə sərhədlənir. Onun cənub-şərqə davamı üst yura vulkanogen-çökmə süxurlarından ibarətdir. Bu antiklinoriumların ən hündür fraqmenti relyefdə Qarabağ silsiləsinin suayrıcı hissəsində yerləşən Altıntaxta (2630 m), Güllücə (2390 m), Ziyarət (2479 m) və b. zirvələrinə uyğundur.

Qarabağ silsiləsinın suayrıcı hissəsi yeni tektonik mərhələdə horst qalxmasına məruz qalıb və maksimal hündürlüyü Alaqaya, Qırxqız, Böyük Kirs dağ silsilələri ilə uyğundur. Qarabağ silsiləsi Tərtər, Xaçınçay, Qarqarçay və onların qolları ilə kəsilir.

Qarabağ antiklinalının şimal-qərb hissəsində bir sıra monoklinal silsilələr (Buzluq və s.) vardır ki, onlar da Tərtər çayının sol qolları ilə kəsilir. Silsilələrin hündürlyü 2200-2380 m yüksəkliyə çatır və dik pilləli yamaclarla cənub-qərbə Tərtərçay dərəsinə tərəf istiqamətlənir.

Tərtərçay və Xaçınçay dərələri arasında antiklinoriumun qabarıq hissəsi şimal-şərqə yönəlmiş qövsvari əyri yaradır. Burada relyefdə 2400 m hündürlüyə çatan Xocayurt monoklinal silsiləsi yaranır.

Xaçınçay dərəsindən cənubda Qarabağ silsiləsi subenmədən submeridianal istiqamətdə dəyişir. Burada silsilə maksimal yüksəkliyə qədər qalxır (2830 m). Onun suayrıcı hissəsi qayalı horst-monoklinal silsilələrindən təşkil olunur (Alaqaya – 2500-2600 m, Qaranlıq – təxminən 2700 m, Qırxqız - 2830 m qədər). Onlar bir-birindən eninə qırılmalarla yaranan aşırımlarla ayrılır. Aşırımdan cənubda Qırxqız massivini hündürlüyü 2500-2600 m-dən çox olan maili suayrıcı ayırır. Daha sonra silsilə Xəlfəliçay dərəsinin yuxarı axınında Qarqarçay dərəsi boyunca alçalır.

Cənubda, demək olar ki, düzbucaqlı Qarabağ suayrıcı silsiləsinə qarşı Sarıbaba qayalı monoklinal silsiləsi (2300 m) yerləşir. Bu kəsik seqment üst yura əhəngdaşlarından ibarətdir və struktur cəhətdən Sarıbaba sinklinalının bir hissəsidir.

Qarabağ silsiləsinin cənub-qərb yamacı qısa, dik və pilləvari formada Həkəriçay dərəsinə tərəf enir. Şimal-şərq yamacı uzun, müxtəlif və alçaq morfostrukturlarla mürəkkəbləşir. Suayrıcı hissədə (1800–2000 m yüksəkliklərdən yuxarıda) yamac dik, çılpaq və nisbətən intensiv parçalanmış, bəzən qravitasiya relyef formaları ilə mürəkkəbləşmişdir.

Tərtərçay və Qabartıçay dərələri arasında qabarıq forması cənub və cənub-şərq istiqamətə yönəlmiş qövsvari silsilələr sistemi yerləşir. Çaldıran, Sırxavənd və Xaçınçay çökəklikləri də bu istiqamətdə yerləşirlər. Onları ayıran çay dərələri demək olar ki, onlarla eyni formadadırlar.

Struktur cəhətdən silsilələr vulkanogen tuf-qırıntılı süxurlarından təşkil olunan Ağdam antiklinoriumunda yerləşir. Lakin onlar demək olar ki, antiklinoriumunun mərkəzi xəttini düz bucaq altında kəsişməsində subenmə istiqamətində uzanırlar. Silsilələrin maksimal hündürlüyü (1360 m-dən 1435 m -ə qədər) antiklinoriumun mərkəzi xəttinə təsadüf edir.

Bu silsilələr yeni tektonik mərhələdə kəsilmiş blokların hərəkətləri nəticəsində formalaşmışdır. Cənubda Mehmana intruziya qrupu eroziya nəticəsində aşınmış və relyefdə intruziv massivlər və təpələr (Qalayçın, Bozdağ və s.) formalaşmışdır.

Qarabağ silsiləsinin morfoloji cəhətdən ən təzadlı relyefi Qarqarçay vadisindən şimal-qərbdə Ağoğlançayın (Köndələnçayın qolu) mənbəyinə qədər uzanan Boğurxan antiklinal silsiləsidir. Eninə profildə silsilə asimmetrik quruluşa malikdir. Cənub-qərb yamacı dik, intensiv parçalanmış və tektonik qırılmalarla mürəkkəbləşmişdir. Şimal-şərq yamacı az meyillidir və daha az parçalanmışdır. Struktur cəhətdən silsilə braxiantiklinal və günbəzvarı yüksəkliklərə aiddir və səthi üst yura karbonatlı süxurlarla səciyyələnir. Silsilənin ən maksimal hissəsi (Boğurxan dağı - 1585 m) eyni adlı günbəz ilə uyğunluq təşkil edir. Şimal-qərb istiqəmətində silsilə kəskin pilləvari formadadır və 800 m-ə qədər enir. Olduqca dayaz və eroziyadan qorunan şimal-şərq qanadı strukturuna görə üst yura və alt təbaşir əhəngdaşları və qumdaşları ilə eyni tərkiblidir. İncə monoklinal silsiləsi (Çınqıllı- 1250 m) və yayla (Malıbəyli – 800 m) pillələrlə, uzununa qırılmalarla ayrılmış Boğurxan silsiləsini seysmoqravitasion uçqunlar ilə mürəkkəbləşdirir.

Boğurxan silsiləsi pillivari formada və cənub-şərq istiqamətində enir və Görgör (1400–1000 m) və Cütcü (750–500 m) pilləsini formalaşdırır. Şimal-şərqdə Qarabağ silsiləsinin kənar hissəsində Şahbulaq monoklinal silsiləsi ilə əhatələnir. O, da submeridional istiqamətdə Tərtərçayın və Qarqarçayın aşağı axarına qədər uzanır. Silsilə üst təbaşir orqanogen əhəngdaşlar ilə formalaşıb ki, onlar da Ağdam antiklinoriumunun şimal-şərq qanadlarından biridir.

Silsilə eninə profildə kəskin asimmetrik quruluşa malikdir. Onun şimal-şərq yamacı düz, uzun formadadır və kənar zonasında allüvial-prolüvial çöküntülərə örtülüdür. Cənub-şərq yamacı qısa, dik və bəzi hissələri sıldırımdır. Kəskin və pilləvari formalarda olan Gülyataq, Qabartı, Xaçınçay və b. çayların aşağı axını vadilər sisteminə birləşir. Silsilənin suayrıcısı hamardır və qalın (10–12 m qədər) şistlərlə örtülüdür. Qarqarçayın aşağı axınında Şahbulaq silsiləsi kəskin enir və relyefdə Qarqarçayın gətirmə konusları arasında nisbi hündürlükləri 35–50 m olan allüvial-prollüvial astanalar formalaşır. Qarqarçay dərəsinin cənubunda Şahbulaq silsiləsi boyunca Qarakənd monoklinal tirəsi və Qaraçuq antiklinal yüksəkliyi yerləşir. Bu ərazi qırılmalarla parçalanmış üst yura karbonat süxurlarından ibarətdir. Qarakənd monoklinal tirəsinin maksimal hündürlüyü mərkəz hissəsində təqribən 700 m-ə çatır və tədricən Qarqarçay və Xonaşençay dərəsinə tərəf enir.

Rayon seysmik cəhətdən fəaldır. Burada 7-8 bala qədər zəlzələlər daha çox baş verir. Faydalı qazıntılardan polimetal filizləri, tikinti materialları, mineral bulaqlar ilə zəngindir.

İqlimi şərqdə mülayim-isti, qərbdə isə soyuqdur. Orta iyul temperaturu 600–800 m-dək hündürlükdə 25º-26 °C, mütləq maksimum temperatur isə 40º-41 °C-ə bərabərdir. 0 °C-dən yuxarı temperaturların cəmi 4500-5000 °C-dir. Atmosfer yağıntılarının miqdarı 250–350 mm-ə bərabərdir. Hündürlüyə doğru qalxdıqca havanın temperaturu aşağı enir, yağıntının miqdarı isə 600–900 mm-ə qədər (meşə qurşağında) artır. Orta yanvar temperaturu alçaq dağlıqda -1 °C – +1 °C arasında tərəddüd edir. 1400 m hündürlükdə davamlı qar örtüyü formalaşır.

Dağ çöllərində tünd şabalıdı torpaqlarda yovşan, yovşan-şoran bitki kompleksləri, dağ-meşə qurşağında qonur-meşə torpaqlarında palıd, fıstıq, vələs ağacları, nisbətən aşağı hissələrdə dağ-kserofit kompleksləri formalaşır. Dağ-çəmən torpaqları üzərində isə subalp və alp çəmənlikləri yaranır.

Təbii landşaftlar antropogen təsir nəticəsində əsaslı dəyişikliyə məruz qalmışdır. Hal-hazırda meşə komplekslərinin yerində meyvə bağları, üzümlüklər, tərəvəz və digər bitkilər əkilmişdir.

Qarabağ vulkanik yaylası fiziki-coğrafi rayonu

Qarabağ vulkanik yaylası fiziki-coğrafi rayonu Tərtərçay və Həkəri çaylarının yuxarı axınında yerləşir. Rayon 1800 m-dən 3600 m-ə qədər yüksəkliklər arasında şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru geniş zolaq şəklində uzanır. Qarabağ vulkanik yaylasının əsası qədim süxurlardan ibarətdir. Neogendə və antropogendə dağların qədim qırışıq-faylı çatlarından axan lavalar az parçalanmış sahələri örtmüşlər.

Yaylanın şimal-şərq və cənub-qərb kənarları ilə üst mezozoy və üçüncü dövrün dislokasiyalı süxurlarının çıxış sahələrində uzununa iri qırılmalar keçir. Böyük dərin qırılma İşıqlı massivinin cənub-şərq kənarından Qızılboğaz vulkanına, Göyçə gölünə qədər uzanaır. Bu ərazinin mərkəzi xətti boyunca çoxsaylı pliosen və pleystosen vulkanları, termal və soyuq mineral suları yerləşir. Ərazidə həm də pliosen dovrü ərzində dördüncü dövrün lavaları və şlak konuslarından ibarət bir sıra kiçik diaqonal, fəal olmuş qırılmalar yerləşir. Yaylanın böyük hissəsi yüksək dağlıq zonadadır.

Yaylanın əsas xüsusiyyətləri üst pliosen-dördüncü dövr vulkanizmindən, relyefin detalları isə müasir nival-denudasiya və qədim buzlaq proseslərindən yaranmasıdır. Yaylanın suayrıcısı 3000-3500 m yüksəklikdə yerləşir və relyefi kifayət qədər hamar və dalğalıdır.

Həkəri maili akkumulyativ düzənliyi son pliosen yaşlı allüvial, qismən də allüvial-prolüvial çöküntülərdən ibarətdir. Vulkan-çökmə süxurların yaşı Həkəridən-Abşerona qədərdir və Qarabağ dağlıq ərazisinin relyefinin plastikasında mühüm rol oynayır.

Lava qatları dik və kiçik (150–100 m və ya daha az) yamaclarla yüksəkdağlıq yaylanı təşkil edir. Yayla Tərtərçay, Bargüşad, İldrımsuçaylarının dərin dərələrinə tərəf kəsilir. Lava qatları həm çayların vadilərində (Tərtər, Minkənd, Bərgüşad, Pəriçınqıl, Qırmızıdağ və s.) və həm də yayla səthində formalaşmışlar.

Bütün yaylaların səthinin əsas tərkibi pleystosen lavalarının püskürməsindən yaranmışdır. Yalnız Əhmədli yaylası pliosen və qismən dördüncü dövr lavalarından ibarətdir

Dördüncü dövrün vulkanizmi tez-tez bir neçə güclənmə və zəifləmə fazaları ilə geniş yaylalarda lava axınlarının (bəzən uzunluğu 35–40 km çatır) yaranmasına səbəb olmuşdur. Sonuncular yaylanın əsas xarakter xüsusiyyətidir. Ümumiyyətlə, vulkan formalarının morfologiyası püskürmə materiallarının qatılığının və miqdarının qədimdən cavana doğru azalmasını göstərir.

Yaylanın suayrıcı hissəsi yüksək dağ relyefi ilə xarakterizə edilir.

Qarabağ vulkanik yaylasına holosen vulkanik formaları uyğun gəlir. Burada yeni şlak kraterləri və kiçikdilli lavalar diqqəti cəlb edir. Cavan lavalar bəzən buzlaq relyef formaları ilə əhatə olunurlar. Bu Qızılboğaz vulkanında daha yaxşı görünür. Yaylanın səthində, xüsusilə Pəriçınqıl və Qırmızıdağ hissələrində önbuzlaqlı andezit və andezit-bazalt qayalı lavalar geniş yayılıblar. Onlar dalğalı, təpəli-tirəli səthlərlə, böyük "daşlı dənizlər" – çınqıllarla əhatə olunurlar. Qafqazda ən böyük qayalı çınqılların olduğu sahə Pəriçınqılıdır.

Yayla faydalı qazıntılarla zəngindir. Belə ki, yaylada inşaat materialı, qızıl (Zod aşırımı), mineral bulaqlar (İstisu, Minkənd və s.) çoxdur.

Yaylanın iqlimi soyuqdur. Qışı 6 aya qədər davam edən sərt və uzun günlərdən ibarətdir. Qar örtüyünün qalınlığı 1–2 m-dir. Yayı qısadır. Havanın orta illik temperaturu 0 °C ilə 6 °C arasında dəyişir. İllik atmosfer yağıntıların miqdarı 700–800 mm-dir (bunlardan 500 mm isti mövsümlərə düşür).

Yaylanın cənub-qərb hissəsinin çay şəbəkəsi raz çay sisteminə, qismən cənub-şərq hissəsi isə Kür çayı hövzəsinə aiddir. Çay şəbəkəsinin sıxlığı mütləq hündürlükdən və lavanın parçalanmasından asılı olaraq 0.2 km/km²–dən 1 km/km²–nə qədər dəyişir. Daşqınlar yazda və yayın əvvəlində qarların intensiv əriməsi zamanı baş verir. Yayın sonunda çayların səviyyəsi düşür. Çaylar əsasən yeraltı sularla qidalanırlar.

Yaylada torflu dağ-çəmən və çimli dağ-çəmən torpaqları geniş əraziləri əhatə edir. Humusun miqdarı 8%-dən 20%-ədək dəyişir. Subalp çəmənlikləri geniş yayılmışdır subalp və alp çəmənlikləri yay otlaqları və biçənək kimi istifadə edliir.

Həkəri fiziki-coğrafi rayonu

Həkəri fiziki-coğrafi rayonu Oxçuçay və Həkəri çaylarının aşağı axınlarını əhatə edir. Aşağı Arazboyu düzənliyin şimal-qərb hissəsində 2500 m yüksəliyə qədər ucalır. Şimal-şərqdə Qarabağ silsiləsi və cənub-qərbdə Qarabağ yaylası arasında Həkəriçay hövzəsində yerləşir və relyefi nisbətən alçaqdır. O, geniş Göyçə-Qarabağ (E.Ş.Şıxəlibəyli, 1966) və ya Göyçə-Həkəri sinklinoriumunda (B.A Antonov., 1971) yerləşməklə yura, təbaşir, paleogen, neogen və dördüncü dövrün vulkanogen, vulkanogen-çökmə süxurlarından ibarətdir. Cənub-şərqdə Həkəri, Bərgüşad və Araz çaylarının vadilərində Aşağı Araz sinklinori çökəkliyi ilə birləşir. Bu çökəklik yuxarı pliosen və antropogenin vulkanogen-çökmə, allüvial-prolüvial çöküntüləri ilə doldurulub. Müasir relyefin strukturunda Aşağı Araz çökəkliyi Həkəri yaylası və Araz çayı dərələrini maili düzənliklərlə əlaqələndirir.

Həkəri çayının yuxarı axınında və Mıxtökən silsiləsinin cənub yamaclarında çox müxtəlif strukturlu suayrıcılar vardır. Burada onlar hamar və yamacları az meyillidir. Çay dərələri nisbətən meyilli yamacları ilə xarakterizə edilir. Mıxtökən silsiləsinin ən qərb hissəsi olan Dəlidağın zirvəsində kar və troq dərələri şəklində buzlaq relyef formaları saxlanılmışdır.

Ərazinin ən bolsulu çayı olan Həkəriçayın mənbəyi 2600 m yüksəklikdə yerləşir. Çay dərəsi bir neçə genişlənən və daralan hissələrdən ibarət olmaqla dörd qola bölünür. Yuxarı axında qolların (Şəlvə, Qorçu və b.) dərinlik parçalanması nisbətən azdır və tədricən çayın aşağı axını boyunca artır. Qorçu çayın dərəsində lava axını lava yaylasını yaratmışdır. Lavaların altında çoxlu çınqıl çöküntülərinin müxtəlif növləri aşkar olunmuşdur.

Həkəri vadisinin Laçın ərazisindəki bəzi yerlərdə güclü eroziya prosesi gedir. Muradxanlı kəndinin şimalında, vadinin sol yamacında 3 m, 10 m, 29–30 m, 73–74 m, 132–134 m, 164 m və 184–190 m yüksəkliklərdə terraslar ayrılırlar.

Rayonda qravitasiya relyef formaları nisbətən zəif inkişaf etmişdir. Qaya çınqılları Böyük Kirs massivinin cənub yamaclarında, Qorçu çayı vadisində lava axınları olan ərazilərdə inkişaf edirlər. Sürüşmələr Budurdərə çayının (Şəlvaçayın sağ qolu) yuxarı axınında və Qorçuçay vadisinin sağ sahilində müşahidə olunur.

Denudasion və denudasion-akkumulyativ yaylalar və düzənliklər dağətəyi zonada yerləşir və struktur cəhətdən müxtəlif mənşəli yumşaq çöküntülərlə örtülmüş enmə zonaları yaradırlar. Əvvəllər onlar akkumulyativ düzənliklər olmuşdur. Sonradan onlar qalxmalara məruz qalmış, relyefdə müxtəlif dərəcədə eroziya parçalanması və denudasiya (B.A.Antonov, 1971) prosesləri inkişaf etmişdir.

Akkumulyativ düzənliklər Kiçik Qafqazın yamaclarının cənub-şərq hissəsini geniş zolaq şəkildə əhətə edir. Arazyanı maili düzənlik dellüvial çöküntülərdən ibarətdir və bu ərazi üçün dərə-qobu relyef forması xarakterikdir. Həkəriçayın mənsəbində və şərqində bu düzənlik allüvial-prolüvial yataqlardan ibarətdir. Düzənliyin səthində və yamaclarında vadilərlə kəsilmiş böyük andezit-bazalt qayalar yaranmışdır.

Həkəri rayonunda qış quraq və mülayim-isti keçir. Orta iyul temperaturu 27 °C-dən çoxdur. Havanın orta illik temperaturu 10º-dən 14 °C-ə qədər dəyişir. Atmosfer yağıntıları yazda və payızda düşür. Yağıntıların illik miqdarı - 300–600 mm-ə bərabərdir.

Ərazidəki Həkəri, Oxçuçay, Bərgüşad və s. kimi çaylar qar, qrunt, qismən yağış suları ilə qidalanır. İsti aylarda bu çaylarda suyun miqdarı artır. Çay suları suvarma məqsədləri üçün istifadə olunur.

Dağ-şabalıdı və qəhvəyi dağ-meşə torpaqları geniş yayılmışdır. Burada dik və sıldırımlı yamaclarda seyrək fısdıq, palıd və vələs meşələri bitir. Arazyanı düzənliklərdə quru iqlimlə əlaqədar olaraq çöl landşaftları və açıq-şabalıdı torpaqlarda bitən kolluqlar inkşaf etmişdir. Bu ərazilər qış otlaqları kimi istifadə olunur. Həkəriçay boyunca ardıc kollarına rast gəlinir. Bəsitçay qoruğunda təbii şəkildə Şərq çinarı qorunur.

III. Kür dağarası çökəkliyi vilayəti.

Kür dağarası çökəkliyi vilayəti Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının arasında geniş tektonik əyilmə zonasında yerləşir. Azərbaycan ərazisinin 1/3 hissəsini tutur və Qarayazı düzündən Xəzər dənizinin sahillərinə qədər uzanır. Kür-Araz ovalığının eni təxminən 140–150 km-ə bərabərdir. O, qalın allüvial və allüvial-proalluvial dəniz çöküntüləri ilə doldurulub. Bu çöküntülər zəif dislokasiyaya məruz qalmışdır. Düzənliyin üst pliosen-pleystosen çöküntüləri (qalınlığı 4 km) demək olar ki, dislokasiyaya məruz qalmayıb. Burada zəif maili düzənliklər geniş əraziləri əhatə edir. Yalnız şimal və cənub-qərb hissələrdə düzənliklərin hündürükləri (Kiçik Qafqazın dağətəyində 400 m-ə, şimalında isə 200 m-ə qədər) artır. Cənub-şərqdə Kür çayının sol sahili boyunca kiçik antiklinal təpələr və silsilələr (100 m-dən 300 m-ə qədər mütləq hündürlüyü olan palçıq vulkanları - Mişovdağ, Babazənən, Qalmas, Kürsəngi və b.) vardır. Xəzər dənizinin sahili ərazilər akkumulyativ mənşəli olub sahilləri düzdür. Ən iri elementləri Kür çayının deltası və Qızılağac körfəzidir. Bakı arxipelaqı çoxsaylı kiçik qumlu adalardan ibarətdir

Ümumiyyətlə, Kür dağarası çökəkliyi subtropik zonada yerləşir. O, üç tərəfdən dağlarla əhatələnir və bir tərəfdən Xəzər dənizinə açılır. Günəş radiasiyasının çoxluğu, rütubətin çatışmaması iqlimin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Burada yarımsəhra və quru-çöl iqlimi hakimdir.

Ümumi günəş radiasiyasının miqdarı ildə 120-130 kkal/sm²-dən çoxdur. İllik radiasiya balansı 46-50 kkal/sm²-ə bərabərdir.

Dağarası çökəkliyin şərq sahil hissələrində yanvar ayının orta temperaturu +3 °C, mərkəzi və qərb hissələrində -2º-2,5 °C, Xəzəryanı zonada mütləq minimum temperatur -10º-15 °C, orta minimum temperatur isə -8º-10 °C-ə bərabərdir.

Şərq və cənub bölgələrdə orta iyul temperaturu 25º-26 °C, Kiçik Qafqaz dağarası düzənliklərində isə 24º-25 °C olur. Mütləq maksimum temperaturun isə 40º-43 °C (ən yüksək temperatur hövzənin mərkəzi hissəsində müşahidə olunur) olduğu müəyyən edilmişdir.

0 °C-dən yuxarı temperaturlar cəmi 5000 °C-dən, +10 °C-dən yuxarı temperaturları cəmi isə 4000 °C-dən artıqdır. Şaxtasız günlərin sayı 250-270 gün olur.

Atmosfer yağıntılarının miqdarı 200–400 mm-ə, rütübətlik əmsalı isə 0.2-0.3-ə bərabərdir. Böyük və Kiçik Qafqazın ətəklərindən qərbə doğru atmosfer yağıntılarının artması müşahidə olunur. Yağıntıların çox hissəsi yaz, az hissəsi isə payız aylarında düşür. Yağıntıların maksimum miqdarı mart, aprel, may, iyun aylarında, cənub və cənub-şərq hissələrdə isə sentyabr-fevral aylarında düşür. Qışda qar yağır, lakin sabit örtük təşkil etmir. Qar örtüklü günlərin sayı və qalınlığı qərbdən şərqə doğru artır. Onun qalınlığı 10-30 sm olub, sahilboyu zonada 10 gündən az qalır. Qalan ərazilərdə isə 30-40 gün qalır. Mümkün buxarlanmanın həcmi 1000–1200 mm-dir.

Kür dağarası çökəkliyi səth sularından kasıbdır. Kür və Araz çayları tranzit çaylardır. Onlar çoxsaylı qollar qəbul edirlər, amma bu qolların bəziləri yay aylarında quruyurlar. Çökəkliyin axım modulu çox deyil ( 0.5-2 l/s km²-dir). Ərazinin böyük hissəsində faktiki olaraq axım yoxdur. Çökəkliyin özündə yalnız çox kiçik çaylar yaranırlar. Amma burada çoxsaylı müvəqqəti çaylar formalaşır ki, bu da sıx qobu və yarğan şəbəkəsi yaradır. Dağdan aşağı axan çaylar suvarmaya əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Bir sıra çaylarda kiçik və böyük su anbarları yaradılmışdır (o cümlədən Mingəçevir su anbarı Qafqazda ən böyük su anbarıdır). Bütün kiçik çaylardan aşağı axında pambıq sahələrini, üzüm bağlarını və s. suvarmaq üçün istifadə edirlər.

Əkin sahələrini suvarmaq üçün Yuxarı-Qarabağ, Yuxarı-Şirvanvə s. kimi su kanalları çəkilmişdir.

Vilayətdəki çaylar yağış, qismən yeraltı sularla qidalanırlar. Belə ki, çaylar yaz, yaz-yay aylarında bolsululuğu ilə xarakterizə olunurlar. Anomal qarlı və yağışlı illərdə çaylarda suyun səviyyəsinin artması müşahidə olunur və bu ölkə iqtisadiyyatına çoxlu zərər vurur.

Kür dağarası çökəkliyində torpaq-bitki örtüyü olduqca müxtəlifdir. Hövzənin böyük hissəsi yarımsəhra və quru çöl torpaqları ilə xarakterizə olunur. Boz-çəmən, boz-qonur, şoran torpaqlar geniş əraziləri əhatə edir. Bu torpaqlar dördüncü dövrün allüvial, allüvial-proalluvial çöküntülərində formalaşırlar. Hal-hazırda bu torpaqlardan əsasən pambıq bitkilərinin əkini üçün istifadə olunur.

Kür-Araz ovalığında şoranlaşmış torpaqlar çoxdur. Qədim çay dərələrində və relyefin digər çökəkliklərində çəmən-bataqlıq, bataqlıq, qamışlı torpaqlar inkişaf etmişdir. Cənub-Şərqi Şirvanda şimal-qərb hissədə və şimal dağətəyi delüvial-prolüvial düzənliklərdə boz, boz-qonur və şoran torpaqlar yayılmışdır. Mil-Qarabağ düzənliyinin hündür hissələrində atmosfer yağıntıları artdığına görə boz torpaqlar şabalıdı torpaqlarla əvəz olunur.

Ərazi əsasən yarımsəhradır. Burada yovşan-şoranlı bitki qrupları, yulğun, ətli şoran və s. bitkilər geniş yayılmışdır. Nazik zolaq şəklindəki ərazilərdə qumlu sahil bitkilərinə rast gəlinir. Kür çayın deltasında və Qızılağac körfəzində - çəmən, çəmən-bataqlıq bitkiləri yayılmışdır.

Düzənliklərin, yaylaların və alçaq dağlığın hündür hissələrində yarımsəhra landşaftlarını quru-çöl landşatları əvəz edir. Kiçik Qafqazın maili düzənliklərində quru çöllərin yuxarı sərhəddi 400–500 m-dən keçir. Göyçay ilə Girdimançay arasındakı Acınohur ərazisi rütubətin nisbətən yüksək olması ilə əlaqədar olaraq quru-çöl, arid-seyrək meşə, kol-bozqır landşaftları meşə ilə əvəz olunur.

Kiçik Qafqazın düzənlik əraziləri yovşan-daşdayan, yovşan-çayırotu və digər quru-çöl formasiyalarından ibarətdir. Şabalıdı torpaqlar üzərində daşdayan və çayırotu bitkiləri ilə yanaşı müxtəlif kollara da rast gəlinir.

Depressiyaların bəzi yerlərində ləkə şəklində fıstıq meşələri (Xaçınçayın aşağı hissəsində), seyrək - fıstıq yemişan meşələri, yabanı armud, yabanı nar, kol bitkiləri yayılmışdır. Əvvəllər Kür və Araz çayları boyunca tuqay meşələri (qovaq, söyüd, zeytun, qarağac, palıd, şam armud, yabanı tut, yemişan, zirinc, nar, yabanı üzüm və s.) geniş yayılsa da, hal-hazırda onlar çox sahələrdə qırılmışlar.

Kür dağarası çökəkliyində aşağıdakı fiziki-coğrafi rayonlar ayrılırlar: Qanıx-Əyriçay, Ceyrançöl-Acınohur, Qazax - Qarabağ, Küdrü-Şirvan, Arazboyu və Mərkəzi Aran.

Ceyrançöl-Acınohur fiziki-coğrafi rayonu

Acınohur-Ceyrançöl fiziki-coğrafi rayonu qərbdə Gürcüstan sərhədindən şərqdə Girdimançay vadisinə qədər 270 km məsafədə uzanır. O, şimalda Qanıx-Əyriçay vadisi ilə, cənubda Kür-Araz ovalığı ilə sərhəddir. Mütləq hündürükləri 80 m-dən 890 m-ə qədər dəyişir (B.Ə.Budaqov, 1993).

Ceyrançöl alçaqdağlığı antiklinal tirələr, silsilələr və sinklinal çökəkliklər, dərələrin olduğu cavan tektonik relyef ilə xarakterizə olunur. Ceyrançölün səthi pilləvari quruluşlu relyefə malikdir. Relyefdə morfoloji pillələr zəif müşahidə olunan monoklinallar yaradır. Kür çayı dərəsinə və Qarayazı çökəkliyinə doğru erozion parçalanmanın intensivliyi artır. Ceyrançöldə tirələrin şimal yamacları yarğanlar və qobularla zəif parçalanmışdır.

Bütün müsbət morfosklupturlar ümümqafqaz istiqamətində uzanır və assimmetrik quruluşu ilə xarakterizə olunur ki, bu da tektonik qırılmaların artması və üstəgəlmələrin şərtləşməsini göstərir. Silsilələrin və tirələrin böyük hissəsi dik, çox parçalanmış, cənub və şimal yamacları isə hamar, orta parçalanmış relyeflə (Yaylacı, Alacıq və Çobandağ silsilələri istisna olmaqla) xarakterizə olunurlar.

Relyefin inkişafına iqlim böyük təsir göstərir. O, isə quru və kontinentallığı ilə fərqlənir. Məhz buna görə də, burada arid-denudasion relyef yaradan proseslər geniş yayılmış və onların relyefdə müvafiq formaları çoxdur.

Ceyrançöl alçaqdağlığında Çatmın silsiləsi və Ceyrançöl alçaq dağlığı ayrılır. Silsilə miosenin gil, mergel, qum və qumdaşlarından ibarətdir. Çatmın silsiləsinin maksimal qaldırılmış şimal sahil hissəsi Yaylacı, Alacıq və Eldar oyuğu və bir sıra alçaq silsilələrdən ibarətdir. Onlardan cənubda alçaq və qısa Udabna, Çobandağ, Palantökən silsilələri paralel uzanır. Onların qurluşunda üst-pliosen çöküntüləri üstünlük təşkil edir.

Çatmın zonasında bəzi silsilələrin və tirələrin suayrıcı hissəsində qalxmaların və tektonik örtüklərin geniş inkişafı hamar səthlər yaradır. Relyefin formalaşmasında denudasiyaya davamlı sarmat dövrünün bərkimiş qumdaşları və əhəngdaşları mühüm rol oynayır. Onlar relyefdə qırılma, karniz və pilləvari şəklində müşahidə olunurlar.

Çatmın qalxma sahəsində orta dördüncü dövr yaşlı düzəlmə səthləri vardır. Onlar relyefdə Karvanqıran və qismən Çatmin düzənliyinə uyğun gəlir. O, 420–460 m yüksəklikdə yerləşir və Kür çayı dərəsinə tərəf meyl edir. Çatmin silsiləsində sıx yarğan şəbəkəsinin bedlend forması, xüsusilə qum-gil yataqlarının çılpaqlaşdığı yerlərdə geniş inkişaf edir. Onlarda parçalanmanın dərinliyi 100 m-dən 250 m-ə, bəzi yerlərdə isə 300–350 m-ə çatır. Çatmin qalxma zonasında palçıq vulkanları zəif inkişaf edir, onlar kiçik təpələr və konuslar forasında Alacıq və Eldar oyuğu ərazilərində müşahidə edilir.

Ceyrançöl düzənliyinin relyefi pilləli struktura malikdir. Tirələrin mütləq hündürlüyü 300–730 m (yüksək səviyyədə) və 180–250 m (aşağı səviyyə) arasında tərəddüd edir. Onların şimal yamacları hamar, cənub yamacları isə tektonik qırılmalar olduğu üçün dikdir. Tirələrin assimmetrik quruluşu var. Sonuncular intensiv qobu şəbəkəsi ilə parçalanmışdır. Kür çayı dərəsinə və Qarayazı çökəkliyinə doğru irəlilədikcə erozion parçalanmanın intensivliyi artır.

Birinci pilləyə relyefin Qaratəpə, Oğultəpə, Məmmədtəpə, Saloğlan, Quşqin, Molladağ, Ceyrançöl, Tərsdəllər və digər şimal tirələr aid edilir. Bütün strukturlar braxiantiklinal qırışıqlıqlar zonasındadır.

İkinci pilləyə Böyükkəsik, Qərbi Ortaqaş, Bayramlı, Yenikənd braxantiklinal tirələr daxildir. Onlar dik cənub yamaclarla Kür çayın vadisinə tərəf enirlər. Şimal yamacları az meyillidir (8-15°).

Kür çayı yatağı boyunca üçüncü pillə formalaşır. Bu pillə bir sıra qırılmış asimmetrik quruluşulu qısa braxiantiklinal təpələrdən və tirələrdən ibarətdir. Şimal-şərq yamacları hamar, cənub-qərb yamacları isə dikdir. Qobu-yarğan şəbəkəsi və gilli karstlar geniş əraziləri əhatə edir. Ən böyük yarğanlar olan Şorsu, Qaflandərə, Ağzıbir və b. Ceyrançöl düzənliyini 25–36 km məsafədə kəsirlər və tirələrin kəsişməsində dərinliyi 120–150 m olan antesedent dərələri yaradırlar.

Acınohur alcaqdağlığı subenlik istiqamətində onları sinklinal ovalıqlara və dərələrə ayıran bir sıra antiklinal silsilələrdən, tirələrdən ibarət olmaqla, hamar tektonik relyefə malikdir. Alçaqdağlığın strukturunda üst pliosenin və pleystosenin qum-gil-çınqıl çöküntüləri iştirak edir. Qanıxçay-Əyriçay vadisi və Şirvan düzünün alçaq dağlıq ilə sərhədləri dərinlik qırılmaları ilə parçalanır.

Acınohur alçaqdağlığının silsilələri və tirələri asimmetrik quruluşa malikdir. Şimal yamacları az meyillidir, cənub yamacları isə dikdir. Bu silsilələrin və tirələrin asimmetrik quruluşu bir sıra tektonik qırılmalarla bağlıdır. Alçaq dağlığın mütləq hündürlükləri 400–800 m arasında dəyişilir. Ən yüksək zirvəsi Burnuvuldağdır (1100 m).

Sinklinal vadilər və çökəkliklər relyefin təzahürü, tektonik quruluşun xarakteri və dördüncü dövrün tektonik hərəkətlərin miqyasına görə bir-birindən kəskin fərqlənirlər. Onların ən böyüyü Acınohur-Ərəş çökəkliyidir. O, qərbdə Qanıxçayın sol sahilindən başlayır və şərqdə Dəvəbatançaya qədər davam edir.

Ləngəbiz-Hərəmi alçaqdağlığı Kür-Araz depressiyası ilə Cənub-Şərqi Qafqazın və Şamaxı-Qobustan vilayətinin qovşağında yerləşir. Alçaq dağlığın qərb hissəsini İnqar-Ləngəbiz monoklinal silsiləsi tutur. O, asimmetrik quruluşludur. Onun şimal yamacı qısa və az meyillidir. Demək olar ki, parçalanmayıb və zəif qobu şəbəkəsinə rast gəlinir. Ləngəbiz silsiləsinin simal yamacı və Şamaxı yaylasının uzununa qırılma hissəsində palçıq vulkanları yayılmışdır. Bunlardan Mədrəsə, Çarxan, Məlik-Çobanlı, Quşçu və s. göstərmək olar. Silsilənin cənub yamacı uzun və dikdir, eyni zamanda 300–350 m dərinlikdə konsekvent dərələrlə parçalanmışdır. Silsilənin suayırıcısının hündürlüyü 800–900 m-ə çatır və Şirvan düzündə 500–700 m-ədək yüksəlir. Cənub yamacının qərb hissəsində Çaylı çayının vadisinə qədər V-şəkilli dərələr formalaşır və yamaclar dikdir.

Dərələrin V-şəkilli quruluşu, parçalanmanın dərinliyi, yamacların meyilliyi, parçalanmanın sıxlığı qərb istiqamətində artır ki, bu da yeni tektonik hərəkətlərin və atmosfer yağıntıların çoxalmasından asılıdır. Buna görə də, mütəmadi olaraq torpaq sürüşmələri baş verir.

Qalamadın-Hərəmi silsiləsi submeridional istiqamətdə uzanır və 500 m-dən az hündürlüyə malik olması ilə xarakterizə olunur. Onun geomorfoloji quruluşu tektonik quruluşuna uyğundur. Silsilə asimmetrik quruluşa malikdir. Şimal-şərq yamacları dikdir və pilləvari formada Pirsaatçay dərəsinə tərəf alçalır, uçqunlarla mürəkkəbləşir. Cənub yamacları az meyillidir, bedlend və gilli karstlar geniş əraziləri əhatə edir.

Axtarma-Paşalı vulkanının yaxınlığında Böyük və Kiçik Hərəmi silsilələri yerləşir. Böyük Hərəm silsiləsinin demək olar ki, simmetrik quruluşu vardır. Subenlik istiqamətində uzanır və cənubdan Səbətdüzü çökəkliyini dolanıb keçir. Şərqdə Ələt tirəsindən Pirsaatçay dərəsi ilə ayrılır. Silsilənin suayrıcı hissəsi uzununa tektonik qırılmalarla mürəkkəbləşir.

Kiçik Hərəmi silsiləsi submeridional istiqamətdə uzanır və asimmetrik quruluşu ilə xarakterizə olunur. Cənub-qərb yamacı dikdir. Ərazi tektonik qırılmalar, üstəgəlmələrlə mürəkkəbləşir. Onun cənub-qərb yamacı dərin yarğan-qobu şəbəkəsi və gilli karstlar ilə intensiv parçalanmışdır. Yarğan şəbəkəsinin parçalanmasının dərinliyi 250–300 m-ə çatır.

Acınohur alçaqdağlığının relyef qurluşunda üst pliosenin və pleystosenin qumlu-gilli-çınqıllı çöküntüləri üstünlük təşkil edir. Geniş antesedent dərələr terras kompleksləri ilə müşayiət olunur. Alçaqdağlığın sərhədləri Qanıxçay-Əyriçay dərəsində və Şirvan düzündə dərinlik qırılmaları boyunca keçir ki, bu da relyefdə dik və sıldırım yamaclarla özünü büruzə verir. Alçaqdağlığın ən yüksək zirvəsi Burnuvuldağdır (1100 m). Yarğanlar, dərələr, qobular geniş yayılmışdır və onlar alçaq dağlığın müasir relyefini parçalayır.

Rayonda yarımsəhra və quru-çöl iqlim formalaşır. Ceyrançöldə qış quru, Acınohurda isə yay qurudur. Havanın orta illik temperaturu 12 °C-dir. Atmosfer yağıntılarının orta illik miqdarı 300–400 mm-dir.

Ərazidən Türyançay, Əlicançay, Göyçay və s. çaylar axır. Acınohur, Candargöl və başqa göllər burada yerləşir.

Ərazidə boz-şoran və boz torpaqlar, dağ-qəhvəyi, dağ-şabalıdı torpaqları inkişaf etmişdir. Bozdağ, Ceyrançöl və Acınohurun şimal yamaclarında yabanı püstə və ardıc bitir. Ceyrançöldə Eldar şamı ağacları yayılmışdır. Rayonun ərazisi qış otlaqları kimi istifadə olunur. Suvarılan ərazilərdə taxıl və üzüm sahələri, eləcə də quru-subtropik bitki bağları vardır.

Qanıx -Əyriçay fiziki-coğrafi rayonu

Qanıxçay-Əyriçay fiziki-coğrafi rayonu Qanıx-Əyriçay vadisində yerləşir (Böyük Qafqazın cənub yamacı ilə və Acınohur alçaqdağlığının arasında). Qərbdə Mazımçay dərəsi şərqdə isə Girdimançay dərəsi ilə sərhədlənir. Onun uzunluğu təxminən 300 km, maksimal eni (Balakən rayonu daxilində) 40 km-dir. Səthi cənubda 200 m-ə qədər, şimalda isə 600 m-ə qədər yüksəlir. Ərazinin relyefi dalğalı quruluşa malikdir. Vadinin ən dar hissəsində Daşağılçayın və Küngütçayın gətirmə konusları onu qərb və şərq hissələrə bölür. Vadi pleystosen yaşlı qalın (200 m-ə qədər) allüvial-prolüvial, allüvial və sel çöküntüləri ilə örtülmüşdür. O, yeni formalaşmışdır, kəskin dislokasiyalı təbaşir və üçüncü dövr çöküntülərinin geniş yayıldığı Şəki-Vəndam antiklinoriumunun, Zaqatala-Qovdağ sinklinoriumunun cənub qanadına və Kaxetin-Daşüz qalxmasının şimal qanadına uyğun gəlir. Qanıx-Əyriçay vadisində dizyunktiv deformasiyanın yeni tipi üstünlük təşkil edir. Akçaqıldan başlayaraq vadi kəskin əyilmiş və bu zaman çöküntülər 800 m dərinlikdə olmuşdur. Morfoloji strukturun formalaşmasında üfüqi hərəkətlər mühüm rol oynayır və nəticədə onun dartılmasına səbəb olur. Sonuncular ətraf zonalarında genişlənmə baş verən Kür depressiyasının ümumi inkişaf qanununa tabe olurlar. Bunu gətirmə konuslarının yuxarı hissələrinin dağlara doğru irəliləməsi təsdiq edir. Vadinin şimal hissəsinin kənarlarında qismən sel və allüvial-prolüvial çöküntülərlə örtülmüş tirələr müşahidə olunur.

Qanıxçayın orta və aşağı axınlarının müasir relyefində axmazların yaxşı saxlanması sübut edir ki, onun miqrasiyası şimaldan cənuba doğrudur. Çay məcrasının bəzi yerlərdə alt pleystosen dövründə şimaldan-cənuba doğru "yerdəyişməsi" bu istiqamətdə qalxmanın güclənməsi ilə bağlıdır. Dərinlik parçalanması şimaldan-cənuba 3–4 m-dən 10–15 m-ədək artır. Parçalanmanın sıxlığı isə eyni istiqamətdə azalır.

Depressiya daxilində 5-6 səviyyəli çay terrasları müşahidə olunur və onlardan ən qədimi 50–60 m hündürlüyə çatır. Bunlar alt və orta pleystosendə formalaşmışdır. Burada 6-8 bal gücündə zəlzələlər müşahidə edilir.

Rayonda qışı quraq keçən mülayim-isti iqlim hakimdir. Havanın orta illik temperaturu 10º-12 °C, illik atmosfer yağıntılarının miqdarı isə 600-1000 mm-dir.

Böyük Qafqazın cənub yamacından başlanğıcını götürən çaylar (Qanıxçay Muxaxçay, Kürmükçay, Kişçay, Şinçay, Talaçay, Əyriçay və s.) selli çaylardır. Gətirmə konusları üzərində çınqıl və iri qaya parçaları və s. kimi sel materiallarına rast gəlinir. Bəzən sellər 100-200 ton ağırlığında nəhəng qayaları özləri ilə bərabər sürükləyib dağətəyinə qədər gətirirlər.

Rayondaallüvial-çəmən, meşə-çəmən torpaqları geniş yayılmışlar. Yeraltı suların səthə yaxınlığı meşə-çəmən landşaftlarının inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur. Meşələrdə palıd, cökə, qarağac, qızılağac, qoz, fındıq, şabalıd və digər müxtəlif ağaclar üstünlük təşkil etdir.

Qazax-Qarabağ fiziki-coğrafi rayonu

Qazax-Qarabağ fiziki-coğrafi rayonu maili düzənliklərdən ibarətdir. Şərq və şimal-şərqdə Kiçik Qafqaz dağları ilə əhatə olunur. Kür çayı vadisi boyunca düzənliyin hündürlüyü 120 m ilə 180 m arasında dəyişir və şərq istiqamətində alçalır. Cənuba tərəf tədricən qalxır və Kiçik Qafqazın ətəklərində 400–600 m-ə çatır. Burada düzənliyin sərhəddi Ön Kiçik Qafqaz dərin qırılması ilə keçir və maksimum eni 30–35 km-ə qədərdir Şimal-qərbdə düzənlik daralır və Gürcüstanla sərhəddə birləşir.

Ərazi qalınlığı 150–200 m-dən 500–600 m-ə çatan üst pliosen-dördüncü dövr yaşlı iri qırıntılı allüvial (Kür çayı boyunca), allüvial-prolüvial çöküntülərlə örtülmüşdür. Düzənliyin cənub-şərqində akçaqılda enmələr baş vermiş, şimal-qərbində isə üst abşeron və bütün dördüncü dövrdə qalxma davam etmişdir. Burada Zəyəmçay və Ağstafaçay dərələri istisna təşkil edir. Düzənliyin şimal-qərb hissəsində enmə müasir dövrə qədər davam etmişdir.

Düzənliyin səthinə toplanan çöküntülər demək olar ki, dislokasiyaya uğramamış və monoklinal şəkildə Kür çayının dərəsinə doğru düşürlər. Düzənlik Xəzər (və ya erkən Xəzər, yeni Hirkan) yaşlıdır. Ön dağlıq zonanın bəzi hissələrində olan paleogen-mezozoy çöküntüləri qırılmalar boyunca səthə çıxaraq nisbi hündürlüyü 60–120 m-ə çatan yüksəkliklər və tirələr yaradırlar. Paleogen-mezozoy çöküntülərinin səthə çıxdığı ən yüksək hissəsi Kiçik Qafqazın eninə yerləşən qalxmalarına uyğun gəlir. Şəmkirçay və Qoşqarçay arasında ansedesent dərələr yerləşir.

Ərazinin səthi pilləli quruluşa malikdir (Ağstafaçaydan şərqdə daha aydın görünür). Qazax-Qarabağ düzənliyi Kiçik Qafqazın şimal-şərq və şərq yamaclarında çoxsaylı eninə, köndələn dərələrlə parçalanır. Bunlardan Ağstafaçay, Şəmkirçay, Tovuzçay, Zəyəmçay, Həsənsuçay, Kürəkçay, Tərtərçay, Xaçınçay və s. göstərmək olar. Ərazidə bütün əsas çay dərələri uyğun gəldikləri tektonik qırılmalardan uzaqlaşırlar. Kür sahili zolaq intensiv eroziyaya məruz qalmışdır. Burada yarğan-qobu şəbəkəsinin sıxlığı 1,5–2 km²-ə, bəzən 2.5–3 km²-ə çatır. Onlar əsasən Zəyəmçay-Həsənsu və İncəçay-Ağstafaçay mənsəbləri arasında intensiv inkişaf edirlər. Bu ərazilərdə yarğan şəbəkəsi və gilli karst forması yanaşı inkişaf etdiyindən bedlend landşaftlarını yaradırlar. Yarğan-qobu şəbəkəsinin zəif inkişafı Şəmkirçay və Ağstafaçayın aşağı axınlarında müşahidə olunur. Çayların gətirmə konusları da geniş inkişaf etmişdir.

Qazax-Qarabağ regionu üst abşeron-dördüncü dövrdə bərabər monoklinal qalxmaya məruz qalmış və bu da çayların aşağı axınında bir gətirmə konusunun yaranmasına səbəb olmuşdur. Kiçik Qafqazın eninə qalxmaya məruz qalmış zonalarından axan çayların aşağı axınlarında gətirmə konusları daha yaxşı inkişaf etmişdir. Qalxmaların arası ilə, yəni eninə əyilmə zonası ilə axan çaylarda isə (Ağstafaçay, Zəyəmçay) morfoloji cəhətdən gətirmə konusları demək olar ki, inkişaf etməmişdir.

Dağətəyi zonada çay dərələri boyunca bir sıra terraslar (0,5, 1, 2.5-3, 12-13, 17, 10-36 və 27–50 m) müşahidə olunur. Bütün terraslar akkumulyativ mənşəlidir. Onların ən hündürü gətirmə konuslarının səthinə uyğun gəlir. Terraslar çayın aşağı axınında enmələrə məruz qalır. Tovuzçayı dağlardan düzənliyə çıxdığı hissədə çox zəif hiss olunan gətirmə konusu yaradır. O, öz gətirmə konusunu 56 m dərinləyə qədər kəsərək, axım istiqamətində hündürüyü azalan bir neçə terras yaradır.

Həsənsu çayı dağətəyi maili düzənliyə çıxdığı yerdə iki gətirmə konusu yaradır. Ağstafaçayın yatağı Qazax şəhərindən yuxarıda çox genişlənir, bir neçə qola ayrılır və orada allüvial çınqılların intensiv akkumulyasiyası müşahidə olunur. Qazax şəhərindən aşağıya doğru parçalanmanın dərinliyi tədricən artırır və çayın mənsəbində 50 m-ə çatır. Ağstafaçay dərəsinin aşağı axınında beş terras müşahidə olunur ( 1, 1.5–2 m, 8–10 m, 35 və 45 m. )

Qarabağ düzənliyinin aşağı pilləsi üst pilləyə nisbətən daha geniş ərazini əhatə edir. Lakin o, daha cavan yaşlıdır (Orta və üst Dördüncü dövr). Gətirmə konusları böyük ölçülüdür, az nisbi yüksəkliklərlə və zəif meyilli səthə malik yamaclarla xarakterizə olunurlar. Buna görə də, düzənliyin səthi demək olar ki, parçalanmayıb.

Qarabağ düzənliyinin çayları üçün (Tərtərçay, Xaçınçay) dərələrin şimala doğru hərəkəti, Qarqarçay üçün isə cənuba doğru hərəkəti xarakterikdir.

Çox qalxmış Qazanbulaq-Naftalan denudasion-akkumulyativ düzənliyi xüsusi mövqeyə malikdir. O, Tərtərçay və Kürəkçay dərələri arasında yerləşir, struktur cəhətdən Murovdağ silsiləsinin periklinal qurtaracağına uyğundur. Maykop dövründə (oliqosen, erkən və orta miosen) düzənliyin ərazisi intensiv enməyə məruz qalmış, böyük qalınlığa malik (3,5 km) alt mollas formasiyalı çöküntülər toplanmışdır. Son Sarmatdan başlıyaraq ərazi Murovdağ silsiləsi ilə birgə intensiv qalxmışdır. Ağcagil əsrində güclü transgressiya ilə əlaqədar ümumi eroziya bazisinin kəskin qalxması və tektonik hərəkətlərin stabilləşməsi Qazanbulaq-Naftalan düzənliyinin hamarlanmasına səbəb olmuşdur. Ağcagil əsrinin ortalarında dənizin geri çəkilməsi və üst mollas yaşlı qalın süxur təbəqəsinin (150–200 m) toplanması müşahidə olunur. Üst pliosenin sonunda Tərtərçay, İncəçay, Qaraçayın əsasən flüvioqlyasial çınqıllardan ibarət olan ən qədim gətirmə konusları formalaşmışdır.

Qazanbulaq-Naftalan düzənliyinin səthi çox iri qırıntı materiallarından ibarətdir. Abşeron əsrinin sonundan etibarən bu düzənlik ətraf dağlarla birlikdə intensiv qalxmalara və parçalanmaya məruz qalmışdır ki, bunun nəticəsində çay dərələri boyunca parçalanmanın dərinliyi 110 m-dən 400–450 m-ə çatmışdır. Düzənliyin cavan antiklinal qırışıqlar yerləşdiyi kənar hissələrində yarğan-qobu tipli bedlendlər geniş inkişaf etmişdir.

Rayonda qışı quru keçən yarımsəhra və quru çöl iqlim tipi hakimdir. Havanın orta illik temperaturu 10º-14 °C-ə, orta illik yağıntıların miqdarı isə 200–400 mm-ə bərabərdir.

Quru çöllərin yayıldığlı ərazilərdə torpaqlar açıq-şabalıdı (dağ ətəkləri boyunca) formalaşmışdır. Kür çayına yaxın ərazilər boyunca boz-çəmən, şoran torpaqlarda yarımsəhra landşaftları inkişaf etmişdir. Kür çayı boyunca tuqay meşələrinə rast gəlinir. Düzənliyin suvarılan torpaqlarında üzüm, pambıq, taxıl və quru subtropik bitkilər becərilir.

Küdrü-Şirvan fiziki-coğrafi rayonu

Küdrü- Şirvan fiziki-coğrafi rayonu Kür-Araz ovalığının dağətəyi sol sahil hissəsini tutur və şimal - şərqdən Acınohur-Ləngəbiz alçaq dağlığı ilə əhatələnir. Dağətəyi zonada relyefin yüksəkliyi 200 m-ə çatır.

Pliosen dövründə, bu sahə intensiv enmələrə məruz qalmış və onun qərb hissəsi Kür çökəkliyinin maksimal çökmə (3600-4000 m) hissəsini əhatə edir. Son pliosendə yaranan relyef dördüncü dövrdə tam formalaşmışdır. Rayonun şimal-şərqində Ləngəbiz-Hərəmi alçaq dağlığı yerləşir. Pliosenin sonunda alçaq dağlıq intensiv qırışma hərəkətlərinə və differensiyal qalxmalara məruz qalmışdır. Alçaq dağlığın kənar qərb hissəsini Ləngəbiz antiklinalının cənub-qərb qanadının uzununa qırılmasına uyğun gələn İnqar-Ləngəbiz monoklinal silsiləsi tutur. Onun şimal-şərq qanadı Acıçay üstəgəlməsinin altında qalmışdır.

Silsilənin cənub yamacı uzun və dikdir, 300–350 m dərinliyi olan dərələrlə parçalanmışdır. Suayırıcı silsilə Şirvan düzənliyi üzərində 500–700 m qalxaraq 800–900 m-ə çatır.

Cənub yamacın qərb hissəsindən şərqdəki Çaylı çayına kimi olan hissədə dərələr V-şəkilli olub, dik yamaclara malikdir. V-şəkilli quruluş, dərələrin dərin olması, yamacların dikliyi, parçalanmanın sıxlığı qərbə doğru artır ki, bu da yeni və müasir tektonik hərəkətlərin intensivliyinin və atmosfer yağıntılarının miqdarının bu istiqamətdə artması ilə əlaqədardır.

Orta pliosen çöküntülərinə uyğun gələn Qalamadın-Hərəmi silsiləsi daha cavan (üst pliosen və pleystosen) çöküntülərlə örtülmüşdür. Bu antiklinal strukturlu silsilə submeridional istiqamətdə uzanır və 500 m-ə qədər yüksəkliklərlə xarakterizə olunur.

Silsilə kəskin asimmetrik quruluşa malikdir. Şimal yamacı qısadır və alt pliosen yaşlı düzəlmə səthinə doğru enir və relyefdə Gürcüvan və Şamaxı yaylalarını formalaşdırır. Suayrıcı silsilə ilə düzənlmə səthi arasında yüksəklik fərqi 100–120 m-dən çox deyil. Bu yamac demək olar ki, parçalanmayıb və zəif inkişaf etmiş qobu şəbəkəsinə rast gəlinir. Ləngəbiz silsiləsinin şimal yamacı və Şamaxı yaylasının kontakt zonasıda nisbətən passiv palçıq vulkanlarından Mədrəsə, Çarxan, Quşçu, Məlik-Çobanlı yerləşir. Burada, qırılma boyunca dərin və uzununa dərələr Ləngəbiz silsiləsinin cənub yamacının suayrıcı silsiləsini kəsib keçmişdir.

Böyük Hərəmi silsiləsi simmetrik quruluşa malikdir və subenlik istiqamətində cənubdan Səbətdüzü çökəkliyini əhatə edir. Şərqdə Ələt tirəsindən Pirsaatçay dərəsi ilə ayrılır. Silsiləsinin suayrıcı hissəsi uzununa tektonik qırılmalarla mürəkkəbləşmişdir və orada palçıq vulkanları yaranır.

Kiçik Hərəmi silsiləsi submeridional istiqamətdə uzanır və kəskin asimmetrik quruluş ilə xarakterizə olunur. Cənub-qərb yamacı dikdir, tektonik qırılmalarla kəskin parçalanmışdır. Silsilənin cənub-qərb yamacı gilli psevdokarstla müşayət olunan bedlend tipli yarğan-qobu şəbəkəsi ilə intensiv parçalanmışdır. Yarğan şəbəkəsinin parçalanmasının dərinliyi 250–300 m-ə bərabərdir. Cənub yamacı bir pilləli struktura malikdir. Silsilədə palçıq vulkanları zəif inkişaf etmişdir.

Küdrü-Şirvan rayonunun ərazisi dördüncü dövrün cavan çay çöküntüləri ilə (qum, gil, çınqıl) mürəkkəbləşir. Dördüncü dövrün dəniz çöküntüləri səthə yaxın yerləşir, ya da basdırılmış qalxmalarda yer səthinə çıxırlar. Ağsuçaydan şərqə doğru quraqlığın artması və daimi çayların olmaması səbəbindən düzənliyin səthi prolüvial-delüvial çöküntülərlə örtülmüşdür.

Küdrü-Şirvan düzünün ümumi fonu çayların gətirmə konuslarından (Əlicançay, Türyançay, Göyçay, Girdimançay, Ağsuçay) və konuslararası çökəkliklərindən ibarətdir ki, bu da öz növbəsində düzənliyin səthinə dalğalı forma verir. Çaylar dağətəyi ərzilərdən Küdrü-Şirvan düzünə çıxdıqda yelpikvari şəkildə bir sıra qollara bölünürlər.

Rayonun iqlimi yarımsəhra və quru çöl iqlimidir. Boz-çəmən, şoran, boz-qonur torpaqlar geniş yayılmışdır. Burada yovşanlı, efemerli, şoran yarımsəhralar üstünlük təşkil edirlər. Çayların gətirmə konuslarının zirvələrində quru çöllər, konuslararası çökəkliklərdə isə qamışlıqlar, bataqlıqlar inkişaf etmişdir. Kür və Türyançay boyunca tuqay meşələrinə rast gəlinir. Burada əncir, heyva, zeytun, badam, püstə, nar və s. bitkilər bitir.

Arazboyu maili düzənliklər rayonu

Arazboyu düzənliklər fiziki-coğrafi rayonu Araz çayı ilə Qarabağ silsiləsinin cənub-şərq qurtaracağı arasındakı dağətəyi sahəni tutur. O, qərbdə Həkəri çayının qədim gətirmə konusunadək uzanır, şərqdə isə Mil düzünün üst pilləsi ilə birləşir. Arazboyu və Mil düzlərinin arasındakı sərhəd Köndələnçayın suayrıcına qədər davam edir. Arazboyu düzənliyin dərələri və qobuları onlara eroziya bazisi olan Araz çayına tərəf cənub-şərq istiqamətdə uzanır. Struktur cəhətdən Arazboyu düzənlik Aşağı Kür sinklinal çökəklikliyinə uyğun gəlir.

Düzənliyin şimal-qərb hissəsi Qarabağ silsiləsindən ayrılan qollarından yaranmış prolüvial-delüvial çöküntülərlə örtülmüşdür. Qarabağ silsiləsinin ön dağlığı ilə düzənliyin sərhəddi boyunca paleogen vulkan püskürmələrinin mərkəzləri yerləşir. Onlar relyefdə gümbəzvari təpələr, güclü metamorfizləşmiş süxurlar, süxurların hidrotermal dəyişilmələrinin izləri və eninə qırışıqlıq elementləri kimi özünü büruzə verir. Bütün bunalar burada və Aşağı Araz çökməsinin şimal-qərb sərhəddi olan tektonik qırılmanın mövcudluğunu sübut edir.

Bu əyilmə zonası paleogen - miosen zamanı enməyə məruz qalmış və 1200–1500 m qalınlığında altmollas çöküntüləri toplanmışdır. Miosenin sonunda bütün ərazi Kiçik Qafqazla ümumi qalxmaya məruz qalır və eyni zamanda eroziy bazisinin kəskin enməsi baş verir. Belə şəraitdə ərazi intensiv parçalanır, təpəli-tirəli alçaq dağlıq relyefi yaranır. Üst pliosendə Kiçik Qafqazın ətraf ərazilərində nisbi enmə baş verir. Bu da, ümumi eroziya bazisinin kəskin qalxmasına səbəb olan Akçaqıl transqressiya ilə müşayiət olunur. Aşağı Araz çökməsi qalınlığı 500 m-ə qədər olan iri qırıntılı üst mollas çöküntüləri ilə doldurulub. Son pliosenin axırında Arazboyu düzənliyin denudasion-akkumulyativ səthi formalaşmışdır.

Üst Abşeronda düzənlik Kiçik Qafqazın ümumi qalxmasına qoşulur. Araz çayı cənub-şərq istiqamətində yerini dəyişir və gürgan dövründən başlayaraq dərinliyi 80–100 m-ə çatan öz müasir yatağını yaradır. Düzənliyin səthi 20 m qalığında olan gilli süxürlarla örtülür. Çay dərələrinin yaxınlığında onlar allüvual-prolüvial çınqıl daşlara keçirlər. Bu çınqıllar hamar olmaları ilə səciyyələnirlər. Linza şəklində olan gillicəli süxurlarda üst pliosenin şirin su molyuskalarına rast gəlinir.

Həkəriçayının qədim gətirmə konusunun çöküntülərində üst pliosenə aid balıqqulıqları tapılıb.

Arazboyu düzənlikdə dərə-qobu şəbəkəsi geniş inkişaf etmişdir. Qərbdə rayon 400 m hündürlüyədək qalır. Pirbulaq, Xonaşençay və Ağca-Qoşun çaylarının dərələri Qarabağ silsiləsinin alçaq dağlığına qədər gedib çıxır. Onlar genetik cəhətdən denudasion-akkumulyativ prolüvial-delüvial düzənlikdirlər. Səthinin ümumi meyilliyi Araz çayının dərəsinə doğru, yəni cənub-şərqə tərəf yönəlmişdir. Ancaq müasir yarğan-qobu şəbəkəsinin əsas hissəsinin meyilliyi şimal-şərq istiqamətindədir.

İqlimi quru yayı olan mülayim-isti iqlimdir. Dağ-şabalıdı, dağ-qəhvəyi torpaqlarında arid kolluq, yovşanlı-müxtəlifotlu quru çöl landşaftları üstünlük təşkil edir.

Mərkəzi Aran fiziki-coğrafi rayonu (Kür-Araz)

Aran (Mərkəzi Aran) fiziki-coğrafi rayonu Kür-Araz ovalığında 0 m horizontaldan Xəzər dənizinin sahillərinə qədər ərazisini əhatə edir. Buraya Şirvan, Qarabağ, Mil düzlərinin əsas hissələri, Muğan, Salyan düzləri və Cənub-Şərqi Şirvanın bütün ərazisi daxildir.

Cənub-Şərqi Şirvan tektonik cəhətdən Qarğalı sinklinalına, həmçinin qonşu Mişovdağ-Qalmas-Bəndovan və Girovdağ-Babazənən-Neftçala antiklinal zonalarına uyğun gəlir.

Qarğalı sinklinalının lokal basdırılmış qalxmalarla və palçıq vulkanları ilə (Kürsəngi) mürəkkəbləşmiş mərkəzi hissəsi cənub-şərq istiqamətində kəskin genişlənir. Cənub-Şərqi Şirvan dördüncü dövrdə mütləq əyilmə və çöküntü toplanma (qalınlığı 1600 m-ə qədər) vilayəti idi.

Yeni Xəzər dövründə Cənub-Şərqi Şirvanın ərazisi indiki düzənliyin səthini təşkil edənlər dayazsulu çöküntülərlə örtülmüşdür. Yeni Xəzər dövrünün ikinci yarısında düzənliyin Mişovdağ, Girovdağ, Babazənan antiklinal yüksəkliyinə yaxın şimal-şərq hissəsi dənizdən azad olmuş və quru ovalığa çevrilmişdir. Bu zaman Kür çayı Kürsəngi və Babazənən arasındakı Xalac muldasını yaratmışdır. Bu deltadan şərqdə düzənlik çoxsaylı laqunalarla, körfəzlərlə və dayaz dənizlə örtülmüşdür. Palçıq vulkanlarından Bozdağ, Hamamdağ, Bəndovan və Bozdağ-Xıdırlı antiklinal yüksəkliyi adalar formasında olmuşdur. Qalmas palçıq vulkanın yaxınlığında Pirsaatçay öz deltasını formalaşdırmaqda davam edirdi. Sahil zolağı ovalıqlardır, bəzi yerlərdə bataqlıq yayılan və girinti-çıxıntı şəklində sahil xətt olan ərazilərdir.

Cənub-Şərqi Şirvan öz müasir sərhədlərində dənizdən tarixi dövrdə azad olmuşdur. Dayaz hamar dibli çökəkliklərdə arid iqlim şəraiti ilə əlaqədar olaraq keçmiş laqunların yerində şoran-deflyasiya prosesləri getmiş və onlara müvafiq relyef formaları inkişaf etmişdir

Cənub-Şərqi Şirvanın ərazisi özünəməxsus geomorfoloji quruluşu ilə fərqlənir ki, bu da yeni tektonik hərəkətlərin differensiasiya ilə əlaqədardır. Düzənliyin şimal hissəsi abrazion-akkumulyativ dəniz düzənliklərindən ibarətdir. Baxmayaraq ki, ərazi -10 m hündürlükdə yerləşir, onun səthi nazik dislokasiya olunmamış altxəzər çöküntülərindən ibarətdir. Bəzi ərazilərdə bu çöküntülərin altından dislokasiya olunmuş abşeron əhəngdaşı layları üzə çıxır. Onlar Qalmas və Pirsaat antiklinal qalxmalarının şimal-şərq qanadlarına uyğun gəlir, relyefdə uvallar və astanalar yaradırlar. Cənub-qərbdə qırılma boyunca Qalmas-Bozdağ-Xıdırlı-Bəndovan xətti üzrə çoxsaylı fəal palçıq vulkanları, salzalar və qrifonlar yerləşirlər.

Mişovdağ, Girovdağ və Babazənən antiklinal qalxmalarının ətəkləri boyunca nazik zolaqla terraslaşmış abrazion-akkumlyativ dəniz düzənlikləri uzanır. Göstərilən yüksəkliklər tərəfdən o, cavan prolüvial-allüvial düzənliklərlə əhatələnir. Onlardan cənub-şərqdə geniş Qaraçala dellüvial-şoranlı düzənliyi uzanır ki, o, da erkən-Yeni Xəzər allüvial-dəniz düzənliyinin yerində yaranmışdır. Bu düzənlik, axarsızdır və onun ətraflarında şoranlıqlar inkişaf etmişdir. İsti havada şoranlıqlar deflyasiya proseslərinə məruz qalır. Ona görə də o, morfoloji cəhəddət yastı və çılpaq çökəklikdir. Bu çökəkliklərin kənarlarında zəif bərkimiş eol formaları qum təpələri şəklində böyük ərazi tuturlar.

Girovdağ və Babazənən antiklinal tirələri arasında cənub-şərq istiqamətində qədim Kür çayının yatağı yerləşir. Alt Yeni Xəzər dövründə Babazənəndən cənuba doğru Xıllı kəndində, Kür çayı özünün daha cavan olan 150 km²-lik ikinci deltasını formallaşdırmışdır. Babazənən antiklinal tirəsinin qərb ətəkləri boyu və Durovdağ palçıq vulkanın ətrafında şoran təpəli-dərəli düzənlik inkişaf etmişdir. Sonuncunun yaranması güclü minerallaşmış yeraltı suların dərin çalardan çıxmasına səbəb olmuşdur. Bunu da Babazənən-Neftçala antiklinal zonası və defilyasiya prosesləri mürəkkəbləşmişdir. Səthə çıxan yeraltı sular çökəklikləri su ilə doldurur, lakin onların çoxu ilin isti aylarında quruyur. Çökəkliklərin dibində çökən duzlar sovrulub aparılır, çökəkliklərin yaxınlığında toplanılır və beləliklə çoxlu miqdarda qum massivləri formalaşır.

Cənub-Şərqi Şirvanın cənub-qərb hissəsində Kürün müasir yatağı boyunca ensiz zolaq şəklində (2–3 km) allüvial düzənlik uzanır. Cənub-Şərqi Şirvanın düzənlik relyefi daxili depression antiklinal yüksəkliklər və təpələrlə mürəkkəbləşir.

Muğan düzü Araz və Kür çaylarının arasındakı ərazidə yerləşir. Düzün şimal-şərq hissəsi allüvial-delta mənşəlidir və zəif parçalanmış təpəli-çökəkli relyef ilə səciyyələnir. Düzənliyin cənub-qərb hissəsi daha qədimdir və Araz çayının akkumulyasiyası nəticəsində formalaşmışdır. Şimal-qərb hissəsində o, allüvial-delta mənşəlidir. Düzənlik hamar və zəif parçalanmış səth quruluşu ilə səciyyələnir.

Düzənliyin formalaşması tarixi dövürdə Araz və Kür çaylarının yaz daşqınları zamanı öz məcralarından çıxması ilə davam etmişdir. Müasir relyefdə Kür və Araz çaylarının və onların qollarının qədim dərələrinin izləri çoxlu sayda axmazlar, tirələr və tirələrarası çökəkliklər şəklində saxlanılmışdır.

Muğan düzünün şimal-şərqinə nisbətən cənub-qərbi daha qədimdir və Arazın akkumulyasiyası nəticəsində formalaşmışdır. Onun şimal-qərb hissəsi allüvial-delta mənşəlidir və burada çay akkumulyasiya prosesi çoxdan dayanıb. Ümumiyyətlə, düzənlik hamar və zəif parçalanmış səth ilə xarakterizə olunur.

Düzənliyin cənub-şərq hissəsinin formalaşmasında üst Xvalında və Yeni Xəzər dövrünün dəniz akkumulyasiyası mühüm rol oynamışdır. Düzənliyin səthi hamardır və parçalanmamışdır, yalnız bəzi yerlərdə dibi hamar və dayaz olan çökəkliklərlə (Mahmudçala, Ağçala və b.) mürəkkəbləşir. Əvvəllər bu ərazilər dayaz dəniz şəraitində göllərlə örtülü olmuşdur.

Muğan düzünün şimal-qərb hissəsində submeridional istiqamətdə sahəsi təxminən 320 km² olan Hacı-Elçi şoran çökəkliyi yerləşir. Onun formalaşması daha intensiv müasir enmə, düzün bu hissəsində Bolqarçayın deltasının Muğanın içərilərinə çox daxil olması ilə əlaqədardır.

Müasir dövrdə qış-yaz fəslində şoranlıqların yerində yay aylarında quruyan dayaz göllər formalaşır və onların çökəklikləri deflyasiyaya məruz qalır. Cənub-qərbdən şoran çökəklik dar (1,5–2 km) üst Xvalın dəniz akkumulyativ düzənliklə əhatə olunmuşdur. Şoranlığın sovrulan materialları bu düzün səthində toplanır və kiçik təpəli relyef yaradır.

Cənub-şərqdə Bolqarçayın gətirmə konusu ətrafında bu düzənlik 8 km-ə qədər genişlənir. O, daha sonra cənub istiqamətdə 0 m sahil xətti boyunca böyük sahil bənd müşahiyət etməklə uzanır

Araz və Qarqarçay arasında allüvial çınqıllardan ibarət olan Mil düzü yerləşir. Cavan çay deltası öz səthində sahilboyu təpələrlə müşayiət olunan Arazın qədim qollarının dərələrini qoruyub saxlayır.

Mil düzü üçün əyilmə və qalxmalar xarakterikdir. Morfoloji cəhətdən əyilmələr 20–25 m və 0 m (hətta 120 m) hündürlüklərdə aydın nəzərə çarpır. Düzənliyin səthi gilli-çınqıllı prolüvial-dellüvial çöküntülərlə, Araza yaxın hissələrdə isə allüvial mənşəli çöküntülərlə örtülmüşdür. Hər yerdə onlar 10–25 m qalınlığında gillicəli torpaq qatları ilə örtülür. Dərinliyi 20–40 m-dən 70–80 m-ə qədər olan çay dərələri və yarğan-qobu şəbəkəsi Qaraçuk, Qızılqaya, Ağburun və s. yüksəklikləri istisna olmaqla, başqa əraziləri bu süxurlara qədər kəsib doğramır. Sonuncular üst yura və təbaşirin tektonik pozulmalarla parçalanan və dislokasiya olan süxurları ilə örtülüdür. Bu yüksəkliklər Ağdam antiklinoriumunun cənub-şərq periklinal hissəsinə aiddir. Onun əsas hissələri dağətəyi zolaqda parçalanır, çox enir və paleogen-miosen və üst pliosen-dördüncü dövrün çöküntüləri ilə örtülür. Mütləq hündürlüyü 400–600 m-ə çatan bu yüksəkliklərin səthi denudasiya ilə kəsilmiş və bəzən Qarabağ sıra dağlarının ətraf sahələrin çınqıllarının qırıntıları ilə örtülmüşdür. Morfolojı cəhətdən onlar 400-1000 yüksəklikdə ayrı-ayrı fraqmentlərlə Qarabağ silsiləsinin cənub-şərq qurtaracağını əhatə edən gec pliosen düzəlmə səthi ilə korrelyasiya olunur.

Mil düzünün üst pilləsi Kiçik Qafqaz qalxmasının ətraf dağətəyinə qoşulmuşdur. Burada parçalanmanın sıxlığı nisbətən yüksək qiymət alır, lakin eroziya formalar qobular şəklində olub, torpaq və bitki örtüyünü tamamilə əhatə edir. Müasir eroziyanın izlərini yalnız dərələr və böyük yarğanlarla görmək olar.

Mil düzünün aşağı pilləsinin sərhədləri 0 m ilə 120 m arasında yerləşir. O, Qarqarçayın sahili boyunca 240 m hündürlüyə qədər qalxır. Düzənliyin səthi hamar, zəif parçalanmış və az meyillidir. Onun səth quruluşunda 0,20–25 m, 40–50 m və 120 m hündürlükdə əyilmələr müşahidə edilir ki, bu da ona bir az pilləvari forma verir. Burada morfoloji cəhətdən iki pilləli müşahidə edilir. Bunlardan birincisi 0 və 45–50 m hündürlüklər arasında yerləşir. Nisbi hündürlükləri 10 m-ə qədər olan, kiçik yüksəkliklər və təpələrə rast gəlinir. Az miqdarda kiçik, hamar və dayaz düzənliklər də müşahidə olunur. Tektonik qırılma xəttinə uyğun zəncirvari şəkildə tirələrə rast gəlinir ki, olanlar da Mil düzünü şimal-şərqdən ayırır. Digər pillə Mil düzünün özündə 45–50 m-lik izohipsindən yuxarıda yerləşir. O, hamar və şimal-şərqə doğru az meylli olması ilə səciyyələnir. Bu pillənin arxasında Hərəmi düzündən yuxarıda yerləşən çaylar öz gətirmə konuslarını yaradır. Ona görə də, burada səth dalğalı quruluşa malikdir. Bu ərazidə alçaq terraslar müşahidə edilir (2,4 m və 20 m).

Düzənliyin ətraf hissəsində 45–50 m izohipslərə yaxın, 5–7 m-dən 25 m-dək hündürlüyə malik kurqanlar müşahidə olunur. Cənubda Arazın yaxınlığındakı düzənlik allüvial çınqıl çöküntülərlə örtülmüşdür.

Salyan düzü Kür çayı və onun qədim qollarından biri olan Akuşa çayı arasında yerləşir və Muğan düzünün cənub-şərq hissəsinin davamıdır. Salyan düzü Cənub-Şərqi Şirvanın alçaq sahil zolağı ilə birlikdə Kür-Araz ovalığının ən cavan hissəsi hesab olunur. Bu düzənliyə həmçinin Qızılağac körfəzinin sahilboyu ərazisini tutan hamar bataqlıq ovalıq da aid edilir. Bu düzənliyin ən alçaq hissəsi bataqlıqlaşmış və şoranlıqların geniş inkişafı ilə səciyyələnir.

Salyan düzənliyi tamamilə dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşir (-20 m-dən -26-27 m-ə qədər). Qızılağac körfəzi Salyan düzünə çox daxil olur. Salyan düzünün şimal hissəsi hamar allüvial-deltalı düzənlikdir. Onun yaranmasında Kür çayı və onun qolları, həmçinin dəniz dayazlığı böyük rol oynamışlar. Səthi qumlu, gilli, balıqqulaqları çöküntülərindən ibarətdir. Düzənliyin səthi hamardır və Akuşa çayı ilə Kürün bir neçə deltası onu mürəkkəbləşdirir.

Mərkəzi Aran Kür-Araz ovalığının ən aşağı hissəsini tutur. Onun mərkəzi hissəsindən keçən Kür çayının burada yaratdığı mürəkkəb quruluşlu meandırlar diqqəti cəlb edir. Mingəçevir su anbarı tikilməzdən əvvəl daşqınların qarşısının alınması üçün çay yatağı boyunca iri tirələrlə yanaşı, çoxsaylı süni bəndlər də yaradılmışdır. Bəzən qumlu subasarlar və alçaq terraslar müşahidə olunur. Çay dərəsi boyunca qədim meandr-axmazlar zonası aydın görünür. Düzənlik çoxsaylı bataqlıqlarla (Mahmudçala), axmazlar göllərlə (Ağgöl, Sarısu, Hacıqabul və s.) səciyyələnir.

Hal-hazırda düzənlik enmə və çöküntü toplanma vilayəti hesab olunur. Burada allüvial, göl, bataqlıq və s., mənşəli çöküntülər toplanır ki, bu da, düzənliyin relyefindəki detalları müəyyən edir.

Onun sol sahil hissəsində eninə istiqamətdə Kürdən Qarasu depressiyasına doğru bir-birindən kəskin fərqlənən üç zona ayrılır. Kür çayının müasir yatağı boyunca hamar, bəzi yerlərdə isə bataqlıq allüvial-məcra düzənlikləri yaranır. Düzənliyin bu hissəsinin eni 3–8 km arasında dəyişir. Şimala doğru azca qabarıq formada olan allüvial düzənlik yerləşir ki, fraqmentlərlə Kür çayının qədim yatağı ilə birləşir. Bu düzənliyə şimaldan Qarasu çökəkliyi sisteminin hamar, bataqlaşmış enmələrinin zolağı bitişir. Düzənliyin bu hissəsində allüvial, göl və bataqlıq çöküntüləri toplanmışdır.

Vadinin sağ sahil hissəsi boyunca üst Xvalının qədim sahil tirələri, qum adalarlı uzanır. Şərq istiqamətində bu zolaq genişlənməyə məruz qalır və səthində xvalın süxurları üzə çıxır. Bəzi yerlərdə süxurlar qumlardan ibarətdir və deflyasiyaya məruz qalır. Bunun nəticəsində kiçik deflyasiya çökəklikləri yaranır ki, hal-hazırda onlar göllərə çevrilmişlər.

Vadinin sağ sahil hissəsinin mərkəzində müasir Kür dərəsi və Ağgöl rayonundakı göllər sistemi və bataqlıqlar qalxmaya məruz qalmışlar. Onun səthi Kürün qolları və kiçik çay dərələri ilə parçalanmışdır. Düzənliyin qalxmış sağ sahilindən şimala doğru göl və bataqlıq çökəklikləri zolağı uzanır (Mehman-Sarısu). Burada müasir çöküntü toplanması ilə nisbi enmə gedir.

Ərazinin iqlimi qışı quraq keçən yarımsəhra və quru-çöl iqlimidir. Ən az yağıntı Cənub-Şərq Şirvanda müşahidə olunur (200 mm dən az).

Əsas çayları Kür, Araz və onların qollarıdır.

Əsas torpaqları boz-çəmən, çəmən-boz, şorakətli, çəmən-bataqlıq (göllərin ətrafında), boz-şoran, şoran (Xəzər sahili zonada), allüvial-çəmən (Kür sahili rayonlarda) torpaqlarıdır. Kiçik kolların üstünlük təşkil etdiyi yovşan və yovşan-şoran otlardan ibarət yarımsəhralar əsas landşaftlardır. Kür çayı boyunca tuqay meşələri (qovaq, söyüd, yulğun) yayılmışdır.

IV. Lənkəran vilayəti.

Lənkəran vilayəti respublikanın cənub-şərqində yerləşməklə, Lənkəran ovalığını və Talış dağlarını əhatə edir. Şərqdən Xəzər dənizi, şimal-qərbdən, qərbdən və cənubdan İran İslam Respublikası ilə sərhədlənir. Şimal-şərqdən Muğan və Salyan düzləri ilə qonşudur. Ərazinin sahəsi 6, 1 min km-dir. Ərazinin hündürlüyü -27 m-dən (Xəzər dənizi sahilində) 2493 m-dək (Kömürköy dağı) dəyişir. Çəmən-bataqlıq, dağ-meşə, dağ-çöl landşaftları üstünlük təşkil edir. Vilayət iki fiziki-coğrafi rayona ayrılır: 1) Lənkəran rayonu, 2) Talış dağları rayonu.

Lənkəran fiziki-coğrafi rayonu

Lənkəran fiziki-coğrafi rayonu eyni adlı ovalıqda yerləşir və Xəzər dənizinin sahili ilə Talış dağları arasındakı ərazini tutur. Şimalda düzənliyin eni 80 km, cənubda isə 8 km-dir. Xəzər dənizinin sahilləri düzxətli və akkumlyativ mənşəlidir. Düzənlik Xəzər dənizinin transgressiv çöküntüləri ilə örtülmüşdür. Oroqrafiya elementlərindən Lənkərançay, Viləşçay və s. çay dərələri geniş inkişaf etmişdir və həmin dərələrdə terraslar formalaşmışdır. Ovalığın kənarlarında prolüvial gətirmə konusları aydın müşahidə edilir.

Lənkəran ovalığı dənizin müasir sahilindən 4–5 km məsafədə yaranan qədim (Yeni Xəzər) sahilboyu tirələr ilə səciyyələnir. Ovalığa bitişik ərazilərdə və bataqlıqlarda sahil tirələrinin hündürlüyü 1–2 m-ə, bəzən isə 10 m-ə çatır.

Göytəpəçayın cənubundan Astaraçaya qədər akkumulyativ sahil düzənlikləri uzanır. O, qərbdən sıfır metrlik terraslı pillə ilə sərhədlənir. Düzənliyin mərkəz hissəsi qədim dəniz laqunlarında yerləşir. Laqunların yaşı cavandır. Ona görə ki, onu əhatə edən sahil tirələrinində müasir Xəzər faunası vardır. Dəniz laqunları bir neçə qollarla dənizlə birləşmişdir ki, onların vasitəsi ilə Xəzər dənizinə sular axır. Düzənliyin səthi zəif parçalanmışdır. Bu da onun səthinin az meyilli və bitki örtüyünün zəngin olması ilə izah edilir. Dərinlik parçalanması böyük deyil, yalnız düzənliyin sahil hissəsində artır.

Düzənliyin formalaşmasında qədim deltaların və gətirmə konuslarının çöküntüləri iştirak edir. Pensər kəndində Təngərüdçayın qədim deltası üç çıxıntısı olan dimdikvari formada aydın görünür. Akkumulyativ çay çöküntülərinin toplanması nəticəsində yaradılmış oxşar qədim deltaların qalıqları Vilvan-Girdanı kəndlərində və b. yerlərdə də rast gəlinir.

Allüvial-prolüvial maili düzənlik gillərdən və kiçik çay daşlarından ibarətdir. Şərqdən o, uçurumla sərhəddir. Uçurumun maksimum hündürlüyü Viləşçay dərəsinin cənubundadır və onun hündürlüyü şimaldan cənuba doğru azalır. Düzənliyin səthi Burovar silsiləsinin yamaclarından axan kiçik çay dərələri ilə kəsilirlər. Onların yamacları terraslıdır. İkinci terrasın səthi sahilboyu düzənliyin səthi ilə, üçüncü terrasın səthi isə allüvial-prolüvial düzənliyin səthi ilə eyni səviyyədədir.

Ərazidə sarı torpaqlar geniş yayılmışdır. Çay, sitrus meyvələri, tütün, xurma və digər kənd təsərrüfatı bitkiləri yetişdirilir. Talış öndağlığında və orta dağlığın aşağı qurşağında meşələr tam örtük əmələ gətirir.

Talış dağları fiziki-coğrafi rayonu

Talış dağları Lənkəran ovalığından Kömürköy (2493 m) və Qızyurdu (2433 m) zirvələrinə qədər qalxır. Talış dağları bir neçə paralel silsilələrdən ibarətdir: Talış, Peştəsər, Dizdoni, Burovar. Talış və Peştəsər dağları arasında Yardımlı çökəkliyi yerləşir. Demək olar ki, bütün Talış ərazisi paleogen-neogen yaşlı vulkanik və vulkanogen-çökmə formasiyalarla örtülmüşdür. Neogen fasiyalar Bolqarçay və Viləşçay arasındakı ərazinin şimal-qərb hissəsində zolaq şəklindədir. Talış dağlarında bir sıra blok-faylı antiklinal silsilələr ayrılır. Onların arasında struktur-denudasiya, erozion və erozion-denudasion relyef dərələri yerləşir. Talış dağları qədim buzlaşmanın izlərinin və yüksək dağlıq zonasının olmaması ilə Böyük və Kiçik Qafqazdan fərqlənir. Ən yüksək zirvələr nisbətən az parçalanmış relyefə malik suayrıcılarda və az meyilli yamaclarda yerləşir.

Tektonik strukturlarla birbaşa əlaqəsi olan böyük relyef formaları ilə yanaşı Talışın dağlıq hissəsində çoxsaylı eninə erozion silsilələr var. Onlar dar tirələr şəklində suayrıcılar boyu kilometrlərlə uzanır. Bunlar əsasən erozion parçalanmanın yüksək olduğu Təngərüdçay və Astaraçay hövzələri üçün səciyyəvidir. Onlardan bəziləri eyni hündürlüyə malik suayrıcı səthlərdən ibarətidirlər. Ərazidə bir çox dağarası çökəkliklər də vardır. Talış və Peştəsər silsilələri ən intensiv parçalanma ilə xarakterizə olunur. Buna səbəb arid iqlim şəraitinin hakimliyinin fiziki aşınmanın buradakı relyef əmələgəlmə proseslərinə fəal təzahürüdür. Talışın dağlıq zonasında torpaq sürüşmələri tez-tez baş verir. Onların əksəriyyəti Yardımlı depressiyasında müşahidə olunur. Sürüşmələr maykop yaşlı qumlu-gilli çöküntülərin yayıldığı yamaclar və meşə bitkilərindən məhrum olan ərazilər üçün xarakterikdir. Burovar dağ silsiləsinin şimal-şərq yamaclarında abrazion-akkumulyativ və abrazion dəniz terrasları inkişaf etmişdir. Talış dağları inkişaf etmiş çay şəbəkəsi ilə xarakterizə olunur. Həm uzununa və həm də eninə uzanan bir çox müasir çay dərələri müxtəlif istiqamətdə yerdəyişən blokların qırılmqlarına uyğun gəlir. Məsələn, Talışın cənub hissəsindəki eninə çay dərələrinin sağsahil blokları qalxma ilə, solsahil blokları isə aşağı enmə ilə xarakterizə olunur. Ərazinin dağətəyi və alçaq dağlıq zonalarında parçalanmanın sıxlığının 0.4-0.5 km/km²-dir. Parçalanmanın sıxlığı ən yüksək qiyməti isə Təngərüdçayın orta axınında (0.7 km/km²) qeyd olunur. Talış dağlarının əsas çayları olan Viləşçay, Lənkərançay, Təngərüdçay və s. kimi çaylar enlik istiqamətində axır və dərin V-şəkilli dərələr yaradır. Bolqarçay Talış qalxmasının şimal-qərbindən və şimalından keçir. Talışın çay dərələrində terraslar qeyri-bərabər inkişaf etmişdir. Onlar Yardımlı depressiyasında ən geniş (Viləşçay, Alaşçayda) yayılmışdır. Çayların fəal morfostrkturları kəsib keçdiyi ərazilərdə isə (Peştəsər və Burovar silsilələri) terraslar zəif qorunub saxlanılmışdır. Talış dağlarında 0.8-1.3 m, 6–8 m, 12-16 (18–22 m-ə qədər) m, 37–45 m, 60–85 m, 100–120 m, 150–155 m və 200-220 metr yüksəkliklərdə 8 məcraüstü terras ayrılmışdır. İlk iki terras – yeni xəzər, üçüncüsü – üst xvalın, dördüncüsü – alt xvalın, beşincisi – üst xvalın, altıncısı – alt xəzər, yeddinci və səkkizincisi isə bakı dövründə formalaşmışlar. Lənkərançay dərəsi yüksək səviyyəli eroziya prosesləri ilə (250–300 m 400–450 m yüksəkliklərdə) seçilir. 650 m hündürlükdəki müasir çay yatağı üst pliosen yaşlıdır. Çay dərələri cavan və qədim hissələrdən ibarətdirlər. Lənkərançayın qədim dərəsi öz mənbəyini Viləşçayın müasir dərəsinin sağ yamacından götürür. Lənkərançayın qədim dərəsi Zəngəran və Çeşmən kəndlərin arasında yerləşən Şaratürk çayının dərəsi ilə eynidir. Qədim Lənkərançayın cənub-şərq davamını müasir Alaşçayın dərəsi təşkil edir. Lənkərançayın qədim dərələrinin dağətəyinin dəniz terrasları ilə müqayisəsi göstərir ki, qədim Lənkərançay yuxarı pliosen yaşlıdır. Lənkərançay və Viləşçay hövzələrində çay şəbəkələrinin yenidən qurulması dördüncü dövrün ortalarında baş vermişdir. Buna Yardımlı əyilməsinin və Alaşar-Burovar antiklinoriumunun müasir neogen hərəkətlərinin fəallaşması səbəb olmuşdur. Talışda qədim buzlaşmanın izləri aşkar olunmayıb. Burada B.A.Antonov (1964) beş düzəlmə səthi ayırır. Astarxan-Bazar (Cəlilabad)düzəlmə səthi (250–450 m) Talış öndağlığının şimal kənarını tutur. O, maykop və sarmatın süxurlarını kəsir və eyni zamanda onun səthi geniş gillicəli süxurlarla örtülmüşdür. Yardımlı düzəlmə səthi (800-900-1000 m) Alaşaçay hövzəsində daha geniş inkişaf etmişdir və maykop süxurlarını kəsir. Lerik düzəlmə səthi (1100–1200 m) Viləşçayın və Bolqarçayın suayırıcı hissəsini əhatə edir, eyni zamanda maykop süxurlarını kəsir. Çayrud düzəlmə səthinin (1600–1800 m) ərazisi də böyükdür. O, Talış dağlarının mərkəzi hissəsini tutur, paleosen və eosen çöküntülərinin müxtəlif hissələrini kəsərək Peştəsər silsiləsinin şimal-şərq yamaclarında fraqment şəklində inkişaf edir. Mistan (2000-2200 m) və Kömürköy (2400 m) düzəlmə səthləri Talış və Peştəsər silsilələrinin suayırıcı sahələrini əhatə edir. Kömürköy düzəlmə səthi oliqosen, Mistan düzəlmə səthi isə miosen dövrlərinə aid edilir. Talışın səthi deformasiyaya məruz qalmışdır. Astaraxan-Bazar düzəlmə səthi Lənkəran ovalığına meyllidir. Yardımlı və Lerik düzəlmə səthləri isə cavan Yardımlı depressiyasına istiqamətlənir, Çayrud, Mistan və Kömürköy düzəlmə səthləri isə şimal və cənub-şərqə meyillidir. Tektonik cəhətdən də rayonun ərazisi çox mürəkkəbdir. Talışın üst alp strukturlarının tərkibində eosen və oliqosenin sərhədlərində bir neçə struktur mərtəbələri ayrılır. Burovar antiklinoriumu eosendən əvvəl, Talışın digər struktur vahidləri isə miosendən əvvəl formalaşmışdır. Talış dağları Kiçik Qafqazın cənub-şərq gömülməsinin qırışıq strukturlarının davamıdır. O, həm də Əlburs dağ sisteminin qərb hissəsini əhatə edir. Aşağı Araz əyilməsinin formalaşması nətiəsində üst pliosenin əvvəlində Kiçik Qafqazla əlaqəsi kəsilmişdir. Talışda erozion-denudasiya relyefi inkişaf etmişdir. Ortadağlıqda çaylar terraslı dərin çay dərələri yaratmışlar ki, bunlardan da biri Lənkərançayın dərəsidir. Ərazinin ortadağlıq zonasında 2000 m hündürlüyünədək olan ərazilərdə erozion parçalanma güclü gedir. Daha yuxarıda isə yamaclar az parçalanmışdır.

Talışın şimal-qərb hissəsində intensiv fiziki aşınma prosesləri müşahidə olunur. Bunun da nəticəsi yamaclarda qırıntıların toplanmasıdır. Burada eol prosesləri də inkişaf edir. Öndağlıq zonada Lənkərançay dərəsindən cənubda kimyəvi aşınma prosesləri intensiv inkişaf edir və bunun nəticəsində dellüvial gillicəli süxurlar toplanır. Beləliklə, öndağlığın meşə ilə örtülü yamaclarında qalın çöküntü qatı yaranır sarı torpaqlar formalaşır. Talışda sürüşmələr ən tipik müasir ekzogen relyefi yaradan proseslərdəndir. Sürüşmələr meyilli yamaclarda kifayət qədər qalın dellüvial və ya gilli çöküntülərlə zəngin örtüyün yerini dəyişməsi ilə xarakterizə olunur. Talışda torpaq sürüşmələri Yardımlı depressiyasında çox tez-tez baş verir. Ana süxurların mergel-gilli tərkibi (maykop yaşlı) və gilli süxur qatının qalın olması çökəkliyin demək olar ki, bütün çaylarının yamaclarında intensiv torpaq sürüşmələrinin baş verməsinə səbəb olur. Talış dağları özümənəməxsus iqlimə malikdir. Burada iqlimin rütubətli olmasında Xəzər dənizinin təsiri böyükdür. Mürəkkəb relyefin atmosfer sirkulyasiyası ilə qarşılıqlı əlaqəsi və bu regionun özünəməxsus xüsusiyyətləri hündürlük qurşaqları üzrə bir neçə iqlim tipinin yaranmasına səbəb olur. Ərazidə yayı quru keçən mülayim-isti iqlim, yağıntıları bərabər paylanan mülayim-isti iqlim, yayı quraq keçən quru çöllərin mülayim-isti iqlimi və yayı quraq keçən çöllərin soyuq iqlimi kimi iqlim tipləri yayılmışdır (F.A.Hacıyev, 1986).Sonuncu iqlim tipi Talış dağlarının uca hündür hissələri üçün səciyyəvidir. Alçaq dağlıq zonada orta illik temperatur 10º-12 °C-dir. Orta yanvar temperaturu 0 °C, orta iyul temperaturu 22º-23 °C-ə bərabərdir.

Hündürlüyə doğru qalxdıqca yay və qış aylarının temperaturu aşağı düşür, şaxtasız günlərin sayı azalır. Alçaqdağlıq zonada şaxtalı dövr 220-280 gün, yüksəkdağlıqda isə - 120 gün davam edir. Alçaqdağlıq zonada 0 °C-dən yuxarı temperaturların cəmi 4000-4500 °C, ortadağlıqda isə - 2000-3000 °C olur. Alçağdağlıq zonada atmosfer yağıntıların miqdarı 1500–1700 mm, 1500–2000 m-dən yuxarıda isə 300–400 mm-dir. İlin soyuq dövründə bol yağıntı düşür. Yayı isə quraq keçir. Talış dağlarının əsas çaylarından olan Viləşçay, Lənkərançay, Təngərüdçay dərin V-şəkillı dərələrə malikdir. Talış dağlarının şimal-qərbindən və şimalından Bolqarçay keçir. Çay şəbəkənin sıxlığı 500 m hündürlüyə qədər 0,8-1,4 km/km², 500-1000 m arasında 1,6-2,2 km/km², 1000-2500 m arası isə 0,2-0,5 km/km² olur. Çay şəbəkəsinin sıxlığının ən yüksək qiyməti ortadağlıq zonada qeyd olunur. Yazda və payızda çaylar bolsulu, yayda isə azsulu olur. Çayların axım modulu alçaqdağlıq zonada ən yüksəkdir (30-50 l/s. km²). Mənbələrdə və ortadağlıq zonalarda isə 5-10 l/s. km²-ə qədər azalır. Bu da atmosfer yağıntılarının yüksəkliyə doğru azalması ilə izah olunur. Talış dağları mineral sularla da zəngindir. Bunlardan Qotursu, Ərkivan, Astara, Lənkəran, Donuzitən və s. göstərmək olar. Onlar balneoloji məqsədlərlə istifadə olunurlar.

Talış zonasının öndağlıq və alçaqdağlıq hissələrində sarı torpaqlar geniş yayılmışdır. Daha hündürdə zəif podzollaşmış dağ-meşə torpaqları inkişaf etmişdir. Dağ-kserofit və arid seyrək meşələrin altında qonur dağ-meşə, ondan yuxarıda isə dağ-qəhvəyi torpaqlar yayılır. Talış dağları buzlaşmaya məruz qalmamışdır və məhz buna görə də orada qədim bitkilər formalaşır. Paleogen dövrünün relikt bitkilərindən dəmirağac, şabalıdyarpaq palıd, ipək akasiya, hirkan ənciri və b. rast gəlinir. Alçaqdağlıq zonanın meşələri 500 m hündürlükdən palıd, palıd-vələs və fıstıq meşələri ilə əvəz olunur və 1800 m hündürlüyədək qalxırlar. 1900-2400 m hündürlüklərdə dağlıq kserofit bitkilər yayılmışdır

V. Orta Araz (Naxçıvan) vilayəti.

Orta Araz (Naxçıvan) vilayəti Dərələyəz və Zəngəzurun suayırıcı silsilələri ilə Araz çayı arasında yerləşir. Vilayət 600 m-dən 3904 m-ə qədər (Qapıcıq) hündürlükləri əhatə edir. Dərələyəz və Zəngəzurun ayrı-ayrı silsilələri Araz çayı istiqamətində alçalırlar. Cənub-qərbdən bu silsilələri Orta Araz düzənliyi – Sədərək, Şərur, Böyükdüz, Gülüstan, Yayıcı, Ordubad, Naxçıvan, Culfa düzləri - əhatə edir.

Vilayət mürəkkəb geoloji quruluşa malikdir. Dərələyəz silsiləsi paleozoyun karbonatlı və yuranın vulkanik-çökmə süxurlarından ibarətdir. Qədim buzlaq formalarına Zəngəzur silsiləsi ilə müqayisədə daha az rast gəlinir. Ən yüksək zirvəsi Zəngəzur silsiləsi ilə birləşmə hissəsində yerləşir (Küküdağ 3120 m).

Zəngəzur horst mənşəli dağ olub (ən yüksək nöqtəsi Qapıcıq - 3904 m), dərin parçalanma ilə xarakterizə olunur. Burada kar, troq dərələri, morenlər geniş yayılmışdır.

Naxçıvan çökəkliyinin düzənlikləri paleogen və neogen yaşlı qumdaşları, əhəngdaşı və gillərlə örtülüdür. Dağlıq ərazilər paleozoyun dolomit, əhəngdaşı, qumlu şistlərindən ibarətdir və onlar Şərur düzənliyində yer səthin çıxırlar. Arazboyu düzənliklər Araz çayının cavan allüvial çöküntülərindən ibarətdir.

Vilayət mineral sular, filizlər, duzlar, tikinti materialları və s. faydalı qazıntılarla zəngindir.

Vilayət seysmik cəhətdən fəal zonada yerləşir. Belə ki, 1931-ci il 27 aprel tarixində Zəngəzur zəlzələsi (9 bala qədər) baş vermiş və nəticədə 100 kənd dağılmış, insan tələfatı olmuşdur. 1968-ci il 9 iyun tarixində yenidən təkrarlanan Zəngəzur zəlzələsi nəticəsində isə binalara ziyan dəymişdir.

Vilayətdə iki iqlim tipi formalaşır: qışı soyuq keçən yarımsəhra və quru çöl iqlimi (Arazboyu düzənliklərdə), yayı quru keçən soyuq iqlim (dağlıq ərazilərdə). Arazboyu düzənliklərdə orta yanvar temperaturu -4º-6 °C, orta iyul temperaturu 27º-28 °C-dir. Azərbaycanda həm mütləq maksimum (+44 °C), həm də mütləq minimum temperatur (-32 °C) Culfada müşahidə olunur. Orta illik atmosfer yağıntıları düzənliklərdə 200–300 mm-ə, ortadağlıqda 400–600 mm-ə, yüksəkdağlıqda isə 800–900 mm-ə çatır.

Çay şəbəkəsi zəif inkişaf etmişdir. Arpaçay, Naxçıvançay, Ordubadçay, Əlincəçay, Gilançay və digərləri öz mənbələrini Zəngəzur vəDərələyəz silsilələrindən götürürlər və Araz çayına tökülürlər. Çaylar əsasən qar, yağış və qrunt suları ilə qidalanırlar. Çayların sularından suvarmada istifadə olunur.

Vilayətdə 20-ə qədər göl var. Batabat, Göygöl və s. kimi gölləri buna misal göstərmək olar

Torpaq-bitki örtüyü hündürlük qurşaqlarına uyğun olaraq dəyişir. Burada arid iqlim tipi yayıldığı üçün meşə landşaftı (yalnız adalar şəklində yayılmışdır) yoxdur. Palıd, göyrüş, qarağac, ardıc, alça, hödük və s. kimi ağaclar bitir. 2400-2500 m hündürlükdə arid dağ çölləri, daha yuxarıda isə subalp və alp çəmənlikləri formalaşır. Arazboyu düzənliklərdə yarımsəhra landşaftı inkişaf etmişdir. Orta Araz vilayətində aşağıdakı fiziki-coğrafi rayonlar ayrılır: Günnüt-Qapıcıq (Dağlıq Naxçıvan) və Şərur – Ordubad.

Şərur-Ordubad fiziki-coğrafi rayonu

Şərur - Ordubad fiziki-coğrafi rayonu Arazboyu maili düzənliyini əhatə edir. Mütləq hündürlüyü 600-1200 m arasında dəyişir. Rayonun uzunluğu 200 km, eni isə 30–35 km-dir. Arazboyu maili düzənliyinə Sədərək, Şərur, Böyükdüz, Gülüstan, Naxçıvan, Yaycı və Ordubad düzləri aiddir.

Ümumiyyətlə, rayon oliqosen-miosen dövründə fundamentin parçalanması və enməsi nəticəsində yaranmış və bir neçə dağarası çökəkliklərə bölünmüşdür. Burada mütləq enmələr sarmatın sonunda başa çatmış, sonra isə şimal-şərq hissənin kənarı qalxmalaya məruz qalmışdır. Amma ərazinin böyük hissəsi nisbi əyilmə zonasıdır və hal-hazırda akkumlyasiya prosesləri davam edir.

Rayonun şimal-qərb və mərkəzi hissələri Araz tektonik zonasına, cənub-şərq hissəsi isə Kiçik Qafqaz meqaantiklinoriumuna aiddir. Neotektonik qalxmaların amplitudası cənub-şərqdə (Ordubad-Culfa) 500–600 m və şimal-qərbdə (Şərur) isə 1300–1500 m-dir.

Şərur-Ordubad rayonunun formalaşmasında ekzogen proseslərlə yanaşı pliosen-pleystosenin tektonik hərəkətlərinin rolu çoxdur. Morfolojı cəhətdən mənfi morfostrukturlar çayların akkumlyativ fəaliyyəti ilə yaranmış və qərbdən-şərqə doğru uzanan Culfa və Ordubad düzənlikləridir. Müsbət morfostrukturlar isə Darıdağ və Nehrəm struktur-denudasion yaylalarıdır. İnversion relyef forması olan Duzdağ yaylası (1200 m) Duzdağ sinklinalında yerləşir (R.Y.Quliyev 1986). Yaylanın yamaclarında bedlendlər geniş inkişaf etmişdir.

Naxçıvan çökəkliyi Dəhnə-Vəlidağ, Qıvraq və Nehrəm eninə qalxmaları ilə Şərur, Naxçıvan, Culfa-Ordubad çökəkliklərinə parçalanmışdır. Naxçıvan düzənliyində üst miosen çöküntülərinin qalınlığı 800 m-ə yaxındır.

Şərur çökəkliyi akkumulyativ-denudasion platolar və düzənliklərdən ibarətdir. Bu düzənliyin qərbində paleozoyun devon sisteminin kristal süxurlarından ibarət Vəlidağ və Dəhnə dağları ucalır. Naxçıvan çökəkliyi miosen və oliqosenin qalın duzlu süxurları ilə dolmuş, bəzi yerlərdə Dördüncü dövrün prolüvial-allüvial çöküntüləri ilə örtülmüşdür.

Naxçıvan çökəkliyinin kənar şərq hissəsini Culfa-Ordubad çökəkliyi təşkil edir. O, Araz dərəsi boyunca uzanır. Onun relyefi üçün Zəngəzur silsiləsinin cənub-qərb yamaclarından axan çayların geniş gətirmə konusları xarakterikdir. Vəlidağın şimal-şərqində çayların və sellərin çöküntülərindən yaranan Sədərək düzü yerləşir. Şərur düzənliyinin cənub-şərqində Əlincəçay, Gilançay, Ordubadçay gətirmə konuslarının birləşməsi nəticəsində Böyükdüz, Culfa, Ordubad, Yayıcı maili düzənlikləri yaranmışdır.

Çökəkliyin qərb hissəsi bedlendlərlə, cənub-şərq hissəsi isə Naxçıvançayın və Araz çayının terras komleksləri ilə xarakterizə olunur. Naxçıvançayın terrasları mənsəb hissədə Araz çayının müasir çöküntüləri altına gömülür.

Çökəkliyin şimal-qərb hissəsində 1200 m hündürlükdə Üst pliosen yaşlı düzəlmə səthi yerləşir. Bu da çökəkliyin dördüncü dövrdə müasir şəkil aldığını sübut edir. Alçaq subasar terrasların müasir çöküntülərlə örtülməsi sübut edir ki, Araz çökəkliyi hal-hazırda da əyilməkdə davam edir.

Naxçıvan çökəkliyinin relyefinin iri elementlərindən biri yamacları bedlendlərlə parçalanmış Duzdağ yaylasıdır. Yayla miosen dövrünün duzlu süxurları və qalın (40 m) üst pliosen-alt pleystosenin qayalı-çınqıllı süxurlarından təşkil olunmuşdur. Neogen qalxmaları böyük amplitudaya malik olduğuna görə Duzdağ yaylası hal-hazırda 1200 m hündürlükdə yerləşir.

Şərur və Naxçıvan çökəklikləri öz maksimal enmələrini son miosendə və pliosendə başa çatdırmış, Dördüncü dövrdə isə nisbi enmələr olmuşdur.

Şərur-Ordubad rayonu qışı soyuq və yayı isti quraq keçən yarımsəhra quru-çöl iqlimi ilə xarakterizə olunur. Ümumi günəş radiasiyası 160 kkal/sm² –dir (Azərbaycan ərazisində ən yüksək radiasiya). Temperaturun illik amplitudası 75 °C-yə çatır. Orta iyul temperaturu 26º-27 °C, mütləq maksimum temperatur 42º-44 °C, orta yanvar temperaturu -3º-6 °C, mütləq minimum temperatur -32 °C-dir. Şaxtasız günlər 230-260 sutka davam edir. Qar örtüklü günlərin müddəti isə 35-40 gündür. 0 °C-dən yuxarı temperaturların cəmi 5000-6000 °C-dir. Atmosfer yağıntılarının illik miqdarı 200–250 mm-dir ki, (düzənliklərdə) onun 150 mm-i ilin soyuq dövründə düşür. Yay aylarında əsən quru küləklər kənd təsərrüfatına böyük ziyanlar vurur.

Şərur-Ordubad rayonu zəif çay şəbəkəsinə malikdir. Araz çayının bütün qolları (Arpaçay, Ordubadçay, Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay) azsuludur və öz mənbələrini yüksək dağlıqdan götürürlər. Çaylar düzənliyə çıxdıqda gətirmə konusları formalaşdırır və onlar qrunt suları ilə zəngindir. Axım modulu 2-3 l/ s. km²-dir. İllik axımın 50%-dən çox hissəsi yaz aylarına düşür. Rayonun çayları sellidir. Çayların sularından suvarma məqsədi ilə istifadə olunur və onların çoxu Araz çayına çatmırlar. Arpaçay, Naxçıvançay və s. kimi çaylar üzərində su anbarları tikilmişdir.

Maili düzənliklərdə boz və boz-çəmən torpaqları üstünlük təşkil edir. Arazboyu düzənlikdə allüvial-çəmən, Böyükdüzdə isə şoran və şorakətli torpaqlar inkişaf etmişdir.

Ərazinin əsas landşaft tipi kəngiz, astraqal, dəvətikanı, yulğun kollarının üstünlük təşkil etdiyi yovşan və yovşan-şoranlı yarım səhralardır. Arazboyu düzənliklər kənd təsərrüfatının inkişafı üçün əlverişli hesab edilir. Belə ki, burada üzüm, tütün, taxıl, meyvə və s. kimi bitkilər becərilir.

Naxçıvan dağları (Günnüt-Qapıcıq) fiziki-coğrafi rayonu

Günnüt-Qapıcıq Naxçıvan Muxtar Respublikasının alçaq, orta və yüksək dağlıq zonalarını əhatə edir.

Qarabağ vulkanik yaylasının cənub-qərbində ondan ayrılan Arpa-Bargüşadçay çökəkliyi zonasında Arazboyu - Zəngəzur və Dərələyəz qırışıq-faylı və faylı silsilələri və onların çoxsaylı qolları yerləşir. Onlar bir-birindən böyük, müxtəlif yaşlı, qismən dərin qırılmalarla ayrılırlar. Məsələn, Hustup-Girratax və digərləri uzununa strukturların istiqamətinə uyğundur. Eninə uzanan strukturlar isə çay dərələri ilə üst-üstə düşürlər.

Denudasiya struktur dağlarda qalxma prosesi hiss olunacaq dərəcədə zəyifləyir və ona görə də aşınma və denudasiya prosesləri üstünlük təşkil edir. Dağlıq Naxçıvanın relyefi çox təzadlılığı ilə seçilir. Silsilələr və düzənliklərdən ayıran qırılma relyefdə aydın təzahür olunur. Dərinlik eroziyasının intensivliyi morfogenezdə endogen amillərin üstün inkişaf etdiyini göstərir.

Zəngəzur fiziki-coğrafi rayonunun ən yüksək silsiləsidir. O, submeridianal istiqamətdə uzanır və şimalda Qısırdağdan (2907 m) başlanır. Silsilə cənuba doğru Arazı keçərək İran ərazisində davam edir. Silsilənin orta hündürlüyü 3200 m-ə bərabərdir.

Zəngəzur qırışıq-faylı sıra dağları parçalanmış dağlıq relyefi ilə fərqlənir. Ən aşağı nöqtəsi Araz çayı dərəsi (400 m), ən yüksək nöqtəsi isə Qapıcıq (3904 m) zirvəsidir. Silsilənin suayırıcı hissəsi parçalanmış qayalı relyefi və şiş təpəli zirvələri ilə səciyyələnir. Onların arasında isə nisbətən alçaq sahələr, yəni aşırımlar yerləşir. Silsilələrin yamacları, şiş təpəli zirvələr bəzi hissələrdə daş axınları yaradan iri kollüvial çöküntülərlə örtülüdür.

Tektonik qırılmalarla mürəkkəbləşmış qırışıq mənşəli Zəngəzur silsiləsi cənuba doğru submeridian istiqamətdə cənuba Araz çayının antesedent dərəsinə qədər (təxminən 130 km uzunluğunda) uzanır. Silsilə yüksək qayalı divar şəklində Orta Araz çökəkliyindəki Naxçıvan və Ordubad çökəklikləri üzərində yüksəlir. Zəngəzur silsiləsinin şimal hissəsi nisbətən alçaqdır (orta hündürlüyü təxminən 2800 m), aşırımların (Biçənək aşırımı 2347 m) keçilməsi asandır və yamacları asimmetrikdir. Qərb yamacları dikdir və Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay, Ordubadçay və s. çayların dərələri ilə kəskin parçalanmışdır. Bu çay dərələri isə bir-birindən yan silsilələrlə ayrılırlar. Bunların arasında ən irisi şimal-şərqdən cənub-qərbə doğru 3363 m-dən 1000 m-ə qədər alçalan Dəmirlidağ silsiləsidir. İkinci böyük silsilə isə həmin istiqamətdə 3100 m-dən 1000 m-ə qədər alçalan Dibəkli qoludur.

Zəngəzur silsiləsi Mehri-Ordubad batolitinin yuxarı oliqosen-miosenə qədər yaşlı qranitoid intruzivləri ilə kəsilmişdir.

Zəngəzur silsiləsinin cənub hissəsi tektonik hərəkətlərin nəticəsində yaranmış horst qalxmasıdır. Əsas zirvələr burada yerləşir və qədim pleystosen buzlaşmasının izləri olan karlar, troq dərələri, daş qalaqları və s. geniş yayılmışdır. Kiçik buzlaqlara (Qapıcıq - 0,15 km²) və qarlara rast gəlinir. Burada qravitasiya aşınması və eroziya prosesləri böyük vüsət alır.

Daha dik və qayalıqlı olan cənub, cənub-qərb yamaclar Araz çayı və Ordubadçayın sol qollarının dərələri ilə kəskin parçalanmışdır. Burada tez-tez sellər müşahidə olunur. Dağətəyi zonalarda bedlendlər yaranır.

Dərələyəz silsiləsi təxminən eninə uzanır. Onun ən yüksək zirvəsi Küküdağdır (3120 m). Oroqrafik cəhətdən silsilə Küküdağdan başlayır və qərbdə Gəlinqaya (2773 m) dağına qədər uzanır. Oradan isə onun Araz çayına qədər uzanan meridional hissəsi başlayır. Onun ən yüksək hissəsi Zəngəzur silsiləsinə yaxın yerləşir. Dərələyəz silsiləsinin cənubunda bir neçə qollara ayrılır. Əznabürt tirəsi Qaraquş zirvəsindən başlayır, cənuba doğru Araz çayının dərəsinə qədər uzanır və Qıvraq alçaqdağlığına keçir. Qollarından ən böyüyü - "Dərələyəz qapıları" – mərkəzi hissədən uzaqlaşaraq, cənub-şərq istiqamətində uzanır və Naxçıvançayın dərəsini kəsən bir sıra silsilələrə və tirələrə bölünür.

Dərələyəz silsiləsi əhəngdaşı, mergel, gil, qum, tuf breksiyaları, qumdaşlarından ibarət paleozoyun karbonatlı və mezokaynozoyun yura yaşlı vulkanogen-çökmə süxurlarından təşkil olunmuşdur. Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrinin yüksək dağlıq qurşağı üçün qayalı zonalarda konusvari dağ zirvələri, dar, V-şəkilli, dərin zəif terraslı dərələr və kanyonların üstün olduğu intensiv parçalanmış relyef xarakterikdir. Buzlaq formaları (dördüncü dövr) kar, sirk, troq dərələri (bəzən asma), morenlər və kar gölləri ilə təmsil olunur.

Yüksək dağlıq zonada morfogenezin nival prosesləri hakimdir və intensiv fiziki aşınmanın nəticəsində iri qırıntı materialları geniş yayılmışlar. Yüksək dağlıq zonada pliosenin vulkanogen süxurları üstünlük təşkil edir. Onlar denudasiyaya qarşı daha davamlı süxurlardır. Yüksək dağlıq zonada denudasiyanın intensiv inkişafı əlverişli iqlim şəraiti ilə əlaqədardır. Bu zona temperaturu 10 °C ilə 20 °C arasında dəyişən quru yay iqlimi ilə səciyyələnir. Atmosfer yağıntılarının miqdarı 500–700 mm-dir. Qar örtüyü sabitdir və onun qalınlığı 1 m-ə çatır. Daha intensiv şaxta aşınması cənub-şərq və şərq yamaclarda (Sinor, Küküdağ, Keçəldağ, Salvartı, Qazangöldağ, Qapıcıq, Səpərdərə, Yağlıdərə, Ayıçınqıl və s.) müşahidə olunur.

Relyefdə qədim buzlaq formaları yaxşı saxlanılmışdır. Biçənəkçay, Kömürçay, Əlincəçay, Gilançay və s. çayların yuxarı axınları karlar, sirklər, kar gölləri, morenlər və flüvioglyasial çöküntülərlə çox parçalanmışdır.

Silsilənin alçaq dağlıq və orta dağlığında iqliminin kontinental və bitki örtüyünün həddən artıq zəif olması ilə əlaqədar olaraq arid-denudasion proseslər intensiv gedir. Burada quru dərələr və yarğanlarla parçalanmış litoskulptur relyef geniş inkişaf etmişdir. Alçaq dağlıq üçün yamacları iri çınqıl, qalın ufantı və qırıntı süxurlarından ibarət olan monoklinal tirələr xarakterikdir.

Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrinin alçaqdağlığının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də burada ekstruziv günbəz və lakkolitlərin olmasıdır. İlandağ (2410 m), Xanagə (1910 m), Əlincə (1810 m) və s. kimi dağlar yer səthindən yuxarı çox qalxır.

Dağlıq Naxçıvan üçün Əylis və Naxçıvan çaylarının arasında eni 2 km-dən 10 km-ə qədər olan zolağı əhatə edən monoklinal silsilələr və tirələr xarakterikdir. Onlar eosenin əhəng daşlı qumları, mergel, gil və tuf süxurlarından ibarətdir.

Burada beş səviyyəli düzəlmə səthləri formalaşmışdır: Dördüncü dövr – (800-1000 m), üst pliosen (abşeron - 1100–1200 m), akcaqıl – (1700–1800 m), orta-yuxarı-miosen – (2000 – 2200 m) və oliqosen – (2400-2600 m).

Bu rayonun alçaq dağlığı güclü mexaniki aşınmanın baş verdiyi və morfoskulptur relyefi ilə xarakterizə olunan kəskin kontinental iqlimdə yerləşir. Alçaq dağlıq zona üçün geniş terraslaşmış dərələr, bedlendlər, gətirmə konusları, dağarası çökəkliklər, ekstruziv künbəzlər, dellüvial şleyflər və s. səciyyəvidir.

Rayon 8 ballıq, Zəngəzur silsiləsinin cənub-şərq hissəsi isə 9 ballıq seysmik zonaya daxildir.

Rayon polimetal filizlərlə, o cümlədən Sirab, Badamlı, Vayxır, Darıdağ və s. kimi mineral sularla zəngindir.

Rayonun iqlimi soyuq, yayı isə qurudur. Dağlıq Naxçıvanın yayı isti, həm də uzundur və 4-5 aya qədər davam edir. Orta iyul temperaturu 25 °C, mütləq maksimum temperatur 41 °C-dir. 0 °C-dən yuxarı temperaturların cəmi 4500-5000º təşkil edir. İllik atmosfer yağıntılarının miqdarı 250–300 mm, illik buxarlanma qabiliyyəti isə 1000–1200 m-ə bərabərdir. Orta dağlıqda yanvar ayının orta temperaturu 0 °C ilə 6 °C arasında dəyişir. Mütləq minimum temperatur -25 °C-dir. Orta iyul temperaturu 12º-20 °C-ə bərabərdir. Mütləq maksimum temperatur 28 °C-dən 35 °C-yə, orta illik temperatur 6 °C-dən 10 °C-yə qədərdir. 0 °C-dən yuxarı temperaturlarının cəmi 3000-4000 °C təşkil edir. İllik atmosfer yağıntıların miqdarı 300–500 mm olur.

Yüksək dağlıq qurşaqlarda qış ayları sərt keçir, qar yağır, tez-tez müşahidə olunan fırtınaların nəticəsində aşırımlar bağlanır. Qar örtüyü 6 ay davam edir. Orta yanvar temperaturu -10º-14 °C, mütləq minimum temperatur -33 °C, orta illik temperatur 4 °C təşkil edir. Yağıntının illik miqdarı 700–900 mm-ə bərabərdir. Yayı sərindir.

Rayonun relyefi mürəkkəb olduğuna görə çayların axımı qeyri-bərabər paylanmışdır. Alçaq dağlığın axım modulu 2,5 l/s. km², orta dağlıqda 10-20 l/s. km², yüksək dağlıqda isə 25 l / s. km² olur.

Alçaq dağlığın torpaqları şoranlı-boz torpaqlardır. Burada quru kol friqana kompleksləri geniş əraziləri əhatə edir. Orta dağlığın torpaqları dağ-qəhvəyi və şabalıdı torpaqlardır. Bunların üzərində dağ çölləri formalaşır. Yüksək dağlıqdakı dağ-çəmən torpaqlarında subalp çəmənləri və çöllər inkişaf etmişdir.

Meşələr adalar şəklində daha rütubətli dağ yamaclarında qorunub saxlanmışdır. [Naxçıvançayın və Əlincəçayın yuxarı axınlarında sıx meşələrə rast gəlinir. Bu meşələrin şərq palıdı, qoz, gürcü palıdı, göyrüş, yabanı armud, qarağac və s. bitkilərdən ibarətdir. Rayonun aşağı və orta dağlıq hissələrində isə üzüm, tütün, meyvə, taxıl və s. yetişdirilir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyatlar

• Абасов М.А. – Геоморфология северо-западной части Нахчыванской АССР. Труды Ин-та Географии АН Азерб. ССР. Баку, 1955, т. 5
• Абасов М.А. – Геоморфология Нахчыванской АССР. Баку, изд-во «Элм», 1970
• Агамирзоев Р.А. – Сейсмотектоника азербайджанской части Большого Кавказа. Баку, 1987, с. 124
• Алиев Г.А. – Почвы Большого Кавказа (в пределах Азербайджанской Республики). Баку, изд-во «Элм», 1994, 310 с.
• Ализаде А.А. – Геология Азербайджана. т. V. Физика Земли. Баку, 2005
• Ализаде К.А. – Акчагыльский ярус Азербайджана. Баку, изд-во АН Азерб. ССР, 1954
• Ализаде Э.К. – Морфоструктурное строение горных сооружений Азербайджана и сопредельных территорий. Баку, изд-во «Элм», 1998
• Ализаде Э.К. - Закономерности морфоструктурной дифференциации горных сооружений восточного сегмента центральной части Альпийско - Гималайской шовной зоны (на основе материалов дешифрирования КС). Автореф. докт. дисс. Баку, 2004
• Ализаде Э.К., Тарихазер С.А. – Экзоморфодинамика рельефа гор и ее оценка. Баку, 2010, 236 с.
• Ализаде Э.К., Тарихазер С.А. – Экогеоморфологическая опасность и риск на Большом Кавказе (в пределах Азербайджана). Москва, МАКСПресс, 2015, 207 с.
• Ализаде Э.К., Тарихазер С.А., Мамедов С.Г., Гамидова З.А. – Антропогенная геоморфология Большого Баку. Баку, АФполигрАФ, 2017, 298 с.
• Антонов Б.А. – Геоморфология Лянкяранской зоны. Труды Ин-та географии АН Азерб. ССР, 1953, т. 3
• Антонов Б.А. – Геоморфологическое описание Малого Кавказа. Баку, 1955
• Антонов Б.А. – Основные этапы развития рельефа Юго-Восточного Закавказья (в пределах Азербайджана). Труды Азерб. Геогр. Общ. Баку, 1960
• Антонов Б.А. – Геоморфология Юго-Восточного Закавказья. Автореф. докт. дис. Баку, 1963
• Антонов Б.А. – Поверхности выравнивания Талыша. Изв. АН Азерб. ССР, Серия геол.- географ. наук, 1964, № 3
• Антонов Б.А. – Геоморфология и вопросы новейшей тектоники юго-восточной части Малого Кавказа. Баку, изд-во «Элм», 1971
• Антонов Б.А. и др. – Новейшая тектоника и развитие морфоструктур Азербайджана. В кн.: Материалы Межд. Геогр. Конгресса в Москве (геоморфология и палегеография). Москва: «Недра», 1976
• Антонов Б.А. и др. – История развития рельефа юго-восточной части Малого Кавказа и Талыша. В кн.: Вопросы истории развития рельефа и ландшафты Азерб. ССР. Труды Ин-та геогр. Баку, изд-во «Элм», 1976, т. 16
• Антонов Б.А. – Общая характеристика рельефа В сб.: Рельеф Азербайджана. Баку, изд-во «Элм», 1993, с. 108-111
• Ахмедов А.Г. – Грязевые вулканы и окружающая среда. Изд-во «Знание», Баку, 1985, 50 с.
• Ахундов С.А. – Сток наносов горных рек Азербайджанской ССР. Баку, изд-во «Элм», 1978
• Байрамов Л. – Обострение экологической ситуации на Кавказе. Южный Кавказ: региональный аналитический журнал. Баку, 2001
• Будагов Б.А. – Геоморфология северного склона Юго-Восточного Кавказа. Труды ИГ АН Азерб. ССР, 1957, т. 7
• Будагов Б.А. – Вертикальная зональность форм рельефа Большого Кавказа в пределах Азербайджанской ССР. Труды Географ. об-ва. Баку, 1960
• Будагов Б.А. – Некоторые вопросы морфологии речных террас селеносных рек южного склона Главного Кавказского хребта. Уч. зап. АГУ им. С.М. Кирова. Серия геол.- географ. наук, 1963, № 3
• Будагов Б.А. – Некоторые вопросы морфологии речных террас селеносных рек южного склона Главного Кавказского хребта. Уч. зап. АГУ им. С.М. Кирова. Серия геол.- географ. наук, 1963, № 3
• Будагов Б.А. – Современное и древнее оледенение азерб. части Большого Кавказа. Баку, изд-во АН Азерб. ССР, 1965
• Будагов Б.А., Мусеибов М.А.. Керимов Ш.Б., Ширинов Н.Ш. – Новая схема физико-географического районирования Азербайджана // Тезисы докл. Ташкентск. Совещ. по районированию Средней Азии. Ташкент, 1965, с. 97-102

Будагов Б.А., Мусеибов М.А., Керимов Ш.Б., Ширинов Н.Ш. - Физико-географическое районирование Азербайджана // Тезисы докл. Алма-Ата, 1966, с. 28-31

• Будагов Б.А. – Геоморфология южного склона Большого Кавказа. Баку, изд-во «Элм», 1969
• Будагов Б.А., Мусеибов М.А. - Физико-географическое районирование Азербайджана // Природное и сельскохозяйственное районирование СССР. Москва, изд-во МГУ, 1972, с. 66-75
• Будагов Б.А. – Геоморфология и новейшая тектоника Юго-Восточного Кавказа. Баку, изд-во «Элм», 1973
• Будагов Б.А., Мусеибов М.А. – О новом физико-географическом районировании Азербайджанской ССР. Докл. АН Азерб. ССР. Т. 31, № 2, 1975, с. 71-76
• Будагов Б.А. – Основные этапы развития рельефа азербайджанской части Большого Кавказа. В кн.: Вопросы истории развития рельефа и ландшафты Азерб. ССР. Труды Ин-та геогр. Баку, изд-во «Элм», 1976, т. 16
• Будагов Б.А., Микаилов А.А., Ализаде Э.К. – Характерные особенности морфоструктур восточной части Большого Кавказа (по материалам дешифрирования КС). Геоморфология, 1988
• Будагов Б.А. – Новейшая тектоника: Большой Кавказ. В сб.: Рельеф Азербайджана. Баку, изд-во «Элм», 1993, с.78-80
• Будагов Б.А., Халилов Г.А. – Средний - поздний миоцен. В сб.: Рельеф Азербайджана. Баку, изд-во «Элм», 1993, с. 113-120
• Будагов Б.А., Халилов Г.А., Гулузаде В.А. – Гравитационная морфоскульптура. В сб.: Рельеф Азербайджана. Баку, изд-во «Элм», с. 22-28
• Будагов Б.А. – Нивально - гляциальная морфоскульптура. В сб.: Рельеф Азербайджана. Баку, изд-во «Элм», 1993, с.20-22
• Budaqov B.Ə., Mikayılov A.A. – Fiziki-coğrafi (landşaft) rayonlaşma. Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafiyası. Baki, 1996, s. 173-185
• Будагов Б.А., Ализаде Э.К. – Особенности формирования дифференциации морфоструктур Азербайджана. Геоморфология, Москва, 1998, № 2
• Будагов Б.А., Ализаде Э.К., Тарихазер С.А. – Современные тенденции развития стихийно - разрушительных процессов и оценка экогеоморфологической опасности (на примере южного склона Большого Кавказа). Шеки, 2005, с. 25-29
• Будагов Б.А., Ширинов Н.Ш., Танрывердиев Х.К. - Палеогеоморфология Азербайджана. Баку, изд-во «Элм», 2011, 268 с.
• Будыко М.И. – Климат и жизнь. Москва, Гидрометеоиздат, 1970, 324 с.
• Бюс Е.И. – Очерк сейсмичности ЗСФСР. Материалы к общей схеме использования водных ресурсов Кура - Аразского бассейна. Тбилиси, 1930
• Вебер В.Н. – Шамахинское землетрясение 31.01.1902 г. Труды геол. Комитета СПБ, 1902
• Векилов Б.Г. – Четвертичные отложения Прикаспийского района Азербайджана. Труды Ин-та геологии им. И.М. Губкина, 1956, т. 17
• Гаджиев В.Д. – Особенности строения и развития рельефа районов кайнозойского вулканизма Приаразской области (в пределах Азербайджанской ССР). Автореф. канд. дис. Баку, 1980
• Гаджиев Ф.А. – Талышская подпровинция. В кн.: Физическая география Закавказья. Ереван, 1986, с. 295-297
• Гасанов М.М. – Гидрография Гейгельской группы озер. Уч. записки АГУ им. С.М. Кирова, 1958, № 2
• Гасанов М.М. – К генезису горных озер Малого Кавказа. Уч. записки АГУ им. С.М. Кирова, 1964, № 5
• Гашгай М.А., Алиев Г.А. – Физическая география Азербайджана. Баку, 1945, изд-во Азерб. ФАН, 278 с.
• Гвоздецкий Н.А. – Физическая география Кавказа. Курс лекций, вып. I и II. Изд-во МГУ, 1958
• Геодинамика Кавказа. Сб. науч. трудов. Москва: «Наука», 1989
• Геология СССР. Азерб. ССР: Геологическое описание. Москва: «Недра», 1972, т. 4
• Геология Азербайджана. Т. VI. Полезные ископаемые. Баку, 2005
• Герасимов И.П., Марков К.К. – Ледниковый период на территории СССР. Изд-во АН СССР, 1939
• Герасимов И.П. – Проблемы глобальной геоморфологии: Современная геоморфология и теория мобилизма в геологической истории Земли. Москва: «Наука», 1986
• Горшков Г.П. – Региональная сейсмотектоника территории юга СССР: Альпийский пояс. Москва, 1984, с. 273
• Гроссгейм А.А. – Краткий очерк растительного покрова Азербайджана. Материалы по районированиию. Азерб. ССР, т. I, вып. 2, 1926
• Губкин И.М. – Тектоника юго-восточной части Кавказа в связи с нефтеносностью этой области. Л.-М., Грозный, Новосибирск: ОНТИ, 1934, с. 52
• Гулузаде В.А. – Морфоструктуры северо-восточной части Малого Кавказа, особенности их строения и развития (междуречье Зейямчая – Кюрякчая). Автореф. канд. дис. Баку, 1982

Гюль К.К. – К вопросу физико–географического районирования Азербайджана. Уч. зап. АГУ им. С.М. Кирова, 1958, № 2

• Думитрашко Н.В. – О древнем оледенении Малого Кавказа. Труды ИГ АН СССР, т. Х/III, вып. 2, 1949
• Думитрашко Н.В., Лилиенберг Д.А., Будагов Б.А. – Поверхности выравнивания (Большой Кавказ). В кн.: Геоморфология Азербайджанской ССР. Баку, изд-во АН Азерб. ССР, 1959
• Думитрашко Н.В. и др. – Геология Армении, 1962
• Думитрашко Н.В., Милановский Е.Е., Антонов Б.А. и др. - Морфоструктурные закономерности Кавказа. Известия АН СССР. Серия географ., 1968, № 6
• Думитрашко Н.В. – Условия образования морфоструктур Кавказа. В кн.: Общая характеристика и история развития рельефа Кавказа. Москва: «Наука», 1977
• Завриев В.Г. – Физико–географическое районирование Азербайджанской ССР. Известия АН Азерб. ССР, № 5, 1953
• Заманов Х.Д. – Об озерах Алагель Кяльбяджарского района. Баку, докл. АН Азерб. ССР, 1957, т. ХIII, № 5
• Заманов Х.Д. – Водный баланс озер и водохранилищ Малого Кавказа. Баку, изд-во «Элм», 1959, 154 с.
• Захаров С.А. – Почвообразователи и почвы Азербайджана. Материалы по районированию Азерб. ССР. т. I, вып. 1, 1927
• Зейналов М.М. – Грязевые вулканы Южного Гобустана и их связь с газонефтяными месторождениями. Баку, изд-во «Азернефтенешр», 1960, 143 с.
• Кашкай М.А. – О проблеме ультрабазитовой, базитовой и радиоляритовой ассоциации. В кн.: Проблемы петрологии. Москва: «Наука», 1976, с. 232-240
• Кемеров Н.К. – Физико–географическое районирование Азербайджанской ССР. Уч. зап. Азерб. Ун-та, 1958, № 5
• Керимов Г.А. – Морфометрический и морфоструктурный анализ рельефа Гобустана. Автореф. канд. дис. Баку, 1982
• Кириллова И.В., Люстих Е.Н., Растворова В.А. и др. – Анализ неотектонического развития и сейсмичности Кавказа. Москва, 1960, с. 338
• Клопотовский Б.А. – Древнее оледенение хребта Муровдаг на Малом Кавказе. Изв. АзФАН СССР, № 4, 1942
• Ковалевский С.А. – Континентальные толщи Аджиноура (стратиграфия и генезис). ОНТИНКТП, Азнефтеиздат, 1936
• Кузнецов В.П., Рагимов Ш.С., Джафаров Р.Д., Алиев А.М. - Каспийское землетрясение 27 января 1963 г. Изв. АН СССР, Серия географ., 1963, № 9, с. 1392-1393
• Кулиев Р.Я. – Геоморфология Гарабагского вулканического нагорья. Автореф. дис. канд. геог. наук. Баку, 1966
• Кулиев Р.Я. – История развития рельефа Гарабагского вулканического нагорья за плиоцен - четвертичное время. Уч. зап. АГУ им. С.М. Кирова. Серия геол. наук, 1969, № 1
• Кулиев Р.Я. – Опыт классификации вулканических морфоструктур восточной части Малого Кавказа. Уч. зап. АГУ им. С.М. Кирова, Серия геол.- географ. наук, 1977, № 2
• Кулиев Р.Я. – Каспийское море. В кн.: Физическая география Закавказья. Ереван, 1986, с. 133-139
• Кулиев Ф.Т., Гасанов А.Г., Агамирзоев Р.А. и др. – Исмаиллинское землетрясение 29 ноября 1981 г. Землетрясения в СССР в 1981 г. Москва, 1984, с. 30-36
• Леонтьев Л.Н. – О ледниковых элементах долин Шамкирчая и Тертера. ДАН Азерб. ССР, № 1, 1946
• Лилиенберг Д,А. – Поверхности выравнивания Юго-Восточного Кавказа. Труды ИГ АН СССР (материалы по геоморфологии и палеогеографии СССР, вып. 18). Москва, изд-во АН СССР, 1958, т. 74
• Лилиенберг Д.А. – Рельеф южного склона восточной части Большого Кавказа. Баку, изд-во АН Азерб. ССР, 1962
• Лилиенберг Д.А. – Тенденция современных вертикальных движений Малого Кавказа и Армянского нагорья. Докл. АН СССР, серия геол., т. 194, № 1, 1970
• Малиновский Н.В. – Материалы по сейсмическому изучению. Азерб. ССР. Изд-во Азерб. фил. АН ССР. Баку, 1940
• Мамедов А.В. – История геологического развития и палеогеография Среднекуринской впадины в связи с нефтегазоносностью. Баку, изд-во «Элм», 1977
• Мамедов В.А. – Водный баланс крупных озер аридных зон Азербайджанской ССР. Труды Зак. НИГМИ, 1981, вып. 78 (84), с. 102-108
• Мамедов В.А. – Озера Кура – Аразской низменности и их водный баланс. Автореф. канд. дис. Баку, 1985, 22 с.
• Мамедов Т.Я. и др. – Сейсмический режим восточной части Большого Кавказа и его связь с геологическим строением. Вопросы инженерной сейсмологии, 31. Изд-во АН СССР, Москва, 1989
• Марданов И.Э. – Морфоскульптуры северо-восточной части Большого Кавказа (в пределах Бокового хребта). Фонд ИГ АН Азерб. ССР, 1975
• Марданов И.Э. – Основные закономерности развития морфоскульптур Юго-Восточного Кавказа. Изв. АН Аз. ССР, Баку, 1980
• Маруашвили Л.И. – Целесообразность пересмотра существующих представлений о палеогеографических условиях ледникового времени на Кавказе. Изд-во АН Груз. ССР, Тбилиси, 1956
• Милановский Е.Е. – О следах верхнеплиоценового оледенения в высокогорной части центрального Кавказа. ДАН СССР, т. 130, № 1, 1960
• Милановский Е.Е. – Новейшая тектоника Кавказа. Москва: «Недра», 1968
• Мусеибов М.А. – Физико–географическое районирование Азербайджана. В кн.: Тезисы докладов Международного совещания, посвященного естественно-историческому и экономико-географическому районированию для целей сельского хозяйства горного Кавказа и республик Закавказья. Баку, 1961
• Мусеибов М.А. – Мофоструктуры Азербайджанской ССР. Уч. зап. АГУ им. С.М. Кирова. Серия геол.- географ. наук, 1973, № 4
• Мусеибов М.А. – Геоморфология и новейшая тектоника Среднекуринской впадины. Баку, изд-во «Азернешр», 1975
• Мусеибов М.А. – Ландшафты Азербайджанской ССР. Баку, изд-во АГУ, 1981, 113 с.
• Мусеибов М.А. – Поверхности выравнивания. В кн.: Физическая география Закавказья. Ереван, 1986, с. 74-79
• Мусеибов М.А. – Физико–географическое районирование. В кн.: Физическая география Закавказья. Ереван, 1986, с. 190-193
• Мусеибов М.А. – Общие особенности ландшафтной дифференциации. В кн.: Физическая география Закавказья. Ереван, 1986, с. 174-178
• Панахи Б.М. – Сейсмотектоника территории Каспийского моря. Автореф. дисс. канд. геол.- мин. наук. Ин-т геологии АН Груз. ССР. Тбилиси, 1988
• Панахи Б.М., Каспаров В.И. – Вопросы сейсмического режима Каспийского моря. Известия АН Азерб. ССР, 1988, № 1, с. 91-98
• Панахи Б.М., Рахманов Р.А. – Сейсмичность областей развития грязевых вулканов. «Прогноз и контроль геодинамической и экологической обстановок в регионе Каспийского моря в связи с развитием нефтегазового комплекса». Материалы Межд. науч.- организ. семинара по программе «Геоэко Каспий - нефть», Баку - Астрахань. Москва: «Научный мир», 1998
• Пириев Р.Х. – Карта относительных высот Азерб. ССР. Уч. зап. АГУ им. С.М.Кирова. Серия геол. наук, 1964, № 6
• Прилипко Л.И. - Растительные отношения в Нахчыванской АССР. Труды БИН АзФАН, т. IХ, 1939
• Рагимов Ш.С., Кулиев Ф.Т., Исламов К.Ш. – Худатское землетрясение 10 мая 1963 г. Докл. АН Азерб. ССР, 1966, т. 22, № 6, с. 40-41
• Рейнгард А.П. – О возрасте оледенений в горной группе Шахдага на восточном Кавказе. Труды Ленинградского об-ва естествоиспытателей, т. 65, вып. 1, 1936
• Салаев М.Э. – Почвы Малого Кавказа (в пределах Азербайджанской ССР). Баку, изд-во «Элм», 1966
• Султанова З.З., Чиковани В.В. – Губа – Гархунское землетрясение 20 декабря 1971 г. // Землетрясения в СССР в 1971 г. Москва, 1975, с. 29-31.
• Тарихазер С.А. – Разработка методики дешифрирования морфоскульптур горных стран (на примере северо-восточного склона Большого Кавказа). Атрореф. канд. дис., Баку, 1997, 29 с.
• Тарихазер С.А. – Особенности проявления экзодинамических процессов на различных высотно-геоморфологических поясах (на примере Шахдаг - Гызылгаинского массива). Труды Географ. Об-ва Азербайджана. Баку, 2006, т. Х, с. 142-147
• Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. – Дрейф материков и климат Земли. Москва: «Мысль», 1984
• Федоров П.В. – Причина колебания уровня Каспийского моря в четвертичном периоде. В кн.: Колебания уровня Каспийского моря. Москва, изд-во АН СССР, 1956
• Хаин В.Е. – К геологической истории северо-восточной окраины Малого Кавказа в кайнозое. АНХ, № 11, 1949
• Хаин В.Е. – Геотектоническое развитие Юго-Восточного Кавказа. Баку: Азнефтеиздат, 1950
• Хаин В.Е., Шарданов А.Н. – Геологическая история и строение Куринской впадины. Баку, изд-во Азерб. ССР, 1952
• Хаин В.Е. – Становление рельефа Кавказа как итог его тектонического развития. Труды конф. по геоморфологии Закавказья. Баку, изд-во АН Азерб. ССР, 1953
• Хаин В.Е., Думитрашко Н.В. – Геологическая история и развитие рельефа. В кн.: Геоморфология Азерб. ССР. Баку, изд-во АН Азерб. ССР, 1959
• Хаин В.Е. – Тектоника литосферных плит – достижения и нерешенные вопросы. Известия АН СССР, серия геол., 1984, № 2
• Хаин В.Е. – Сопоставление фиксистских и мобилистских моделей тектонического развития Большого Кавказа. Геотектоника, 1988, № 4
• Хаин В.Е. – Новые успехи и нерешенные проблемы глобальной геодинамики. Материалы VI Межд. Конф. нефти и газа. Ташкент, 2002
• Халилов Г.А. – Нижнемеловые отложения азерб. части Малого Кавказа. Баку, изд-во АН Азерб. ССР, 1959
• Халилов Г.А. – Морфоструктурный анализ северо-западной части Малого Кавказа (в пределах Азербайджанской ССР). Автореф. канд. дис. Баку, 1980
• Халилов Г.А. – Морфоструктуры восточной части Малого Кавказа. Баку, ИПО «Азербайджанская энциклопедия», 1999
• Халилов Ш.Б. – Современное состояние озер Кура – Аразской низменности. Тезисы докл. VIII Всесоюз. симпозиума – История озер. Рациональное использование и охрана озерных водоемов. Минск, 1989, с. 281-282
• Халилов Ш.Б. – Водохранилища Азербайджана и их экологические проблемы. Баку, 2003, 210 с.
• Ширинов Н.Ш., Мехтиев Н.Н. – Динамика современных берегов Каспия в районе дельты р. Куры. Труды Географ. об-ва Азерб. ССР, 1960
• Ширинов Н.Ш. – Морские террасы Абшеронского полуострова. Труды Ин-та Географии АН Азерб. ССР, 1961, т. 10
• Ширинов Н.Ш. – О возрасте современного горного рельефа восточного Кавказа. В сб.: Вопросы географии Азербайджана. Баку, изд-во АН Азерб. ССР, 1964
• Ширинов Н.Ш., Кулиев Р.Я., Танрывердиев Х.К. – Геоморфологические долины р. Акери (Малого Кавказа). Уч. зап. АГУ им. С.М. Кирова. Серия геол.- геогр. наук, 1967, № 5
• Н.Ш., Гусейнов Т.Б. – Поверхности выравнивания Гарабагского хребта. Известия АН Азрб. ССР, Серия геол.- географ. наук, 1968, № 4
• Ширинов Н.Ш., Танрывердиев Х.К. – Стратиграфическое и возрастное расчленение континентальных образований бассейнов рр. Акери и Базарчая. Известия АН Азерб. ССР. Серия геол.- геогр. наук, 1968, № 1
• Ширинов Н.Ш. – Геоморфологическое строение Кура-Аразской депрессии: морфоскульптуры. Баку, изд-во «Элм», 1973
• Ширинов Н.Ш. – Новейшая тектоника и развитие рельефа Кура-Аразской депрессии. Баку, изд-во «Элм», 1975
• Ширинов Н.Ш., Дотдуев С.И. – Некоторые вопросы геоморфологии Шахдагского массива и смежных районов Главного Кавказского хребта. Уч. зап. АГУ, серия геол.- географ. наук, № 5, 1976
• Ширинов Н.Ш. – Морфоструктурный анализ рельефа Азербайджана. Известия АН Азерб. ССР. Серия наук о Земле, 1979, № 6
• Ширинов Н.Ш. – Поздний плиоцен. В сб.: Рельеф Азербайджана. Баку, изд-во «Элм», 1993, с. 124-137
• Ширинов Н.Ш. – Плейстоцен. В сб.: Рельеф Азербайджана. Баку, изд-во «Элм», 1993, с. 137-147
• Широкова Е.И. – Общие закономерности в ориентации главных напряжений в очагах землетрясений Средиземноморско-Азиатского сейсмического пояса. // Физика Земли, 1967, № 1, с. 22-36
• Шихалибейли Э.Ш. – Геологическое строение и история тектонического развития восточной части Малого Кавказа: тектоника и магматизм. Баку, изд-во АН Азерб. ССР, 1966, т. 2
• Шихлинский Э.М. – Радиационный баланс Азербайджана. Труды Азерб. географ. об-ва, Баку, т. I, 1960
• Юнусов в.А. – Тектоника плит. Л.: «Недра», 1981
• Якубов А.А. и др. – Карта грязевых вулканов нефтегазоносных областей Азербайджанской ССР. Баку, 1978

Həmçinin bax:

• Acınohur-Ceyrançöl öndağlığı fiziki-coğrafi rayonu
• Alazan-Əyriçay fiziki-coğrafi rayonu
• Arazboyu maili düzənlik fiziki-coğrafi rayonu
• Dağlıq Qarabağ fiziki-coğrafi rayonu
• Gəncə fiziki-coğrafi rayonu
• Həkərə fiziki-coğrafi rayonu
• Küdrü-Şirvan fiziki-coğrafi rayonu
• Kür-Araz (Mərkəzi Aran) fiziki-coğrafi rayonu
• Lənkəran fiziki-coğrafi rayonu
• Naxçıvan fiziki-coğrafi rayonu
• Qarabağ vulkanik yaylası fiziki-coğrafi rayonu
• Qazax-Qarabağ fiziki-coğrafi rayonu
• Qobustan-Abşeron fiziki-coğrafi rayonu
• Qonaqkənd fiziki-coğrafi rayonu
• Talış fiziki-coğrafi rayonu
• Şərur-Ordubad fiziki-coğrafi rayonu