Sultan Ərətna bəy Uyğur

Sultan Ərətna bəy Uyğur
Vəfat tarixi	1352 və ya 1352

Sultan Əlaəddin Ərətna bəy Cəfər bəy oğlu Uyğur (1344-1352)—Ərətna bəyliyinin qurucusu və sultanı.

Həyatı

Çalisqanligi, ədaləti və qabiliyəti sayəsində diqqət çəkən Ərətna bəy, Anadoluda oldugu sirada bacısını Elxanlı Rum valisi Əmir Teymurtaş Çobanlı (1314-1327) ilə evləndirərək onunla qohum oldu. Bu sayədə O, Əbu Səid Bahadir xanin birinci dərəcədəki əmirləri arasina girməyi bacardi. Teymurtaşin yardimçisi olaraq fəaliyyət göstərən Ərətna bəy, eyni zamanda Anadolu xalqi üzərində yaxşı nüfuz qurmağa və özünü sevdirməyə çalisirdı. O, Anadoludaki xalqla yaxşı davranır, hər kəslə adalətlə müamilə edirdi. Monqollarin Anadolu valisi Əmir Teymurtaş Çobanlı isə istilaçi və yayilmaçi bir hərəkət içərisində olub, burada müstaqil bir dövlət qurmaq və istiklalini elan etmək düsüncəsində idi. Anadolu bəylərini ortadan qaldirmaq için mücadələyə girisən Teymurtaş, Ərətna və Sungur aga kimi elxanli əmirlərinə qarsi da cəbhə almisdi. Teymurtaşin bu davranişi sonucunda Ərətna bəy və Sungur aga Qaraman ölkəsinə qaçmisdilar. Ancaq bu sirada elxanlilarin mərkəzində Əbu Səid Bahadir xan ilə Əmir Çobanin arasi açilmis və sonucunda da Əmir Çoban öldürülmüsdü. Atasinin ortadan qaldirildigini ögrənən Anadolu valise Əmir Teymurtaş, siranin ona da gələcəyini düsünərək, Anadolunu qaynı Ərətnaya biraxaraq Misirə qaçdi (1328).

Əmir Teymurtaşin Misirə qaçisina çox sevinən Ərətna bəy dərhal Sivasa gələrək buraya hakim oldu. Bu sirada Əbu Səid Bahadir xan, Teymurtaşi cəzalandirmaq üzərə Iranc noyan idarəsindəki bir ordunu Anadoluya göndərmisdi. Ərzurum üzərindən Sivasa gələn monqol sərkərdəsi Iranc noyan, burada olan Ərətna bəyə, Teymurtaşi taqib etmək üzərə ona qatilmasini söylədi. Ancaq Ərətna bəy, Sivasi bos biraxamayacagini bildirərək Iranc noyana qatilmadi. Buna görə Iranc noyan, Sivası ələ keçirmək üçün mühasirəyə aldısa da, uğur qazanmadı. Iranc noyan, Sivasdan ayrilib Niksara getdiyi sirada, Qaramanoglu Yaxşı bəy tərəfindən öldürüldü. Onun ölümü ən çox Əmir Ərətnani sevindirdi. Ancaq elxanli hökmdari Əbu Səid Bahadir xan bu sirada Anadoluya yeni bir vali təyin etmisti. Umumi vali sifətiylə 1329-cu ilin əvvələrində böyük bir ordu ilə Anadoluya gələn Cəlayırlardan Seyx Həsən, Qaramanoglu basda olmaq üzrə bütün Anadolu bəyliklərini itaəti altina aldi. Bu sirada Ərətna bəy də Seyx Həsən Cəlayırın hüzuruna gedərək itaətini ərz etdi. Buna görə Seyx Həsən, Ərətna bəyi özünə vəkil təyin edib Azərbaycana döndü. O, zaman zaman Anadoluya gəlib bir sürə qaldiktan sonra təkrar mərkəzə gedirdi.

Ərətna bəy, görünüsdə Seyx Həsən Cəlayırə itaət edər kimi hərəkət edərkən, əslində Anadoluya özü hakim olmaq üçün hazirliq işinə başlamışdı. Üstəlik Anadolu xalqının məzacina vaqif və mərhamətli bir zat oldugundan xalq onun idarə tərzindən son dərəcə məmnun idi. Bu sirada Əbu Said Bahadir xanin övlad biraxmadan ölümü (1337) görə, Seyx Həsən Cəlayır, meydana çixan qarişiqliqlardan istifadə edib Monqol ölkəsində özünə bir yer qapmaq üzrə Irana getdi. Beləcə Ərətna bəy daha sərbəst hərəkət etmə imkani tapdı. Daha sonra Iraqda yerləşən Seyx Həsən Cəlayırdan ümidini kəsən Ərətna bəy, Məmlük sultani Məlik Nasirə müraciət edərək onun himayəsinə girdi (1338). Ərətna bəy bu tarixdən sonra Misir sultani Məlik Nasirə tabe olaraq Anadolu valilisi olub, onun adina xütbə oxutmağa və sikkə bastirmağa başladi. Beləcə Ərətnalilar üçün yeni bir dövr baslamiş oldu.

Daha sonra Ərətnanın, Teymurtaşin oglu Kiçik Seyx Həsən Çobanlı ilə mücadilə etdiyini görürük. Atasi Teymurtaşin Misirdə öldürülməsindən sonra, Azərbaycanda durumunu qüvvətləndirən oglu Kiçik Seyx Həsən, Anadol'da haqqi oldugunu iddia edərək Ərətnanın ona itaət etməsini istədi. Ancaq Ərətna bəy onun bu təklifini qəbul etmədi. Buna görə Seyx Həsən Çobanlı, Şərqi Anadoluya girərək Ərətna bəyin üzərinə yürüdü. Iki tərəf ordulari, Sivasla Ərzincan arasindaki Qərənbükdə qarşilaşdilar. Burada aparılan savasda Ərətna bəy qalib gəldi və çox qənimət ələ keçirdi (1343). Bu zəfərdən sonra Anadoludaki nüfuz və etibari daha da artan Ərətna bəy, Əlaəddin ünvani ilə sultanligini elan etdi (1344).

Orta Anadolunun böyük bir qisminə sahib olan Ərətna bəy, sultanliğını elan etdikdən sonra xütbə və sikkələrindən Məmlüklü sultanının adını qaldırdı.

Əlaəddin Ərətna bəy, qonşulari olan Zülqədərlilər, Qaramanlılar, Osmanlılar, Tacəddinoğullari və Amasiya bəyləri ilə bəzən dost, bəzən də düsməncə münasibətlərdə olurdu. İlk anlaşmazliq Zülqədəroğullarının Ərətna bəy ərazisinə hücum etməsi ilə başladi. Ancaq Misir Məmlüklü sultanının araya girməsi ilə iki bəylik arasinda çıxması mühtəməl savaşlar önləndi.

Orta Anadolunun böyük bir qismina sahib olan Ərətna bövlət'nin mərkəzi öncə Sivas, daha sonra da Qeysəri idi. Ərətnalilara aid digər Anadolu səhərləri isə Nigdə, Toqat, Amasiya, Ərzincan, Şərqi Qarahisar, Niksar, Canik, Dəvəli, Qarahisar, Çorum, Zilə, Ürgüb, Xarput, Mərzifon, Qirşəhir, Darəndə və Gümüsxanədən ibarət idi. Əlaəddin Ərətna Orta Anadoluda dövlətini qurub yuxarida adi keçən şəhərlərə hakim olduqdan sonra 1352-ci ildə öldü. Qeysər'də Kösk adı verilən məhəllədəki türbəsinə dəfn edildi.

Ölkəsindəki xalqa qarşi son dərəcə adil və şəfqətli bir idarəçilik uyğulayan Ərətnanın ölümü Anadoluda və qonşu ölkələrdə böyük bir üzüntüyə səbəb oldu. Çünkü onun bərabərinə az rastlanan bir idarəçi idi. Özü, Monqol ordusunda sərkərdə oldugu halda, Anadoluda meydana gələn anarxiyanı, təqib etdiyi usta siyasəti, ədaləti və şəfqəti sayəsində ortadan qaldirmiş, birlik və bərabərliyi ortaya qoymuşdu. Elmə və mədəniyyətə də önəm verən Ərətna bəy ərəbcə bilirdi. İbn Bətutə, 1333-cü ildə Ərətna bəy ilə görüsdüyünü və onun ərəb dilini fasih olaraq söylədiyini bildirir.

"Əmir Ərətna, ...valiyi umumilər arasında ən parlaq şəxsiyətdir. Özü uyğur olduğu kimi, ətrafında da uyğurları toplamışdı. Məhəmməd Ibn Əli Şəbankarə onun haqqında: ‘Əmir Ərətna, Əbu Səid Bahadur xanın yarlığıyla Rum vilayətləri idarəsinə məmur təyin edilmişdi. Əbu Səid xanın vəfatından sonra o, məmləkəti ədalətlə idarə edib, bərpa etdi. ...Bu xüsusda o qədər irəli getdi ki, Anadolu məmləkətinin əhalisi ona ‘Kosa peyğəmbər’ demişdir. Və özündən sonra yaxşı ad qoyaraq Allahın rəhmətinə getdi’ deməkdədir.

Müasirlərindən Hələbli Nurəddin Həsən isə ‘Ərətna adil, təbəəsi arasında sayılan, əzmli, cəsur və mükərrəm olub, hərkəs haqqında mültefit və mütəvazı idi’ deyir. Misirli Səlahəddin Safadi də onun mütədəyyin, xeyirsevər, təmiz və pəhrizkar, elm və fəzilət əhilləriylə söhbətdən doymaz və fəzilət sahibi olduğundan bəhsetmişdir."

Həmçinin bax

• Ərətna bəyliyi