Şeytan
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Şeytan | |
---|---|
ivr. שָׂטָן | |
| |
rəqib, böhtançı | |
Mifologiya | İbrahimi dinlər |
Digər dillərdə adı | Velzevul, Satana, Lüsifer, İblis |
Cinsi | kişi |
Funksiyaları | Cəhənnəmin hökmdarı, qovulmuşların (əcinnələr, beslər və çorlar) rəhbəri |
Fəaliyyəti | insanların yoldan çıxarılması və aldadılması, xilasdan uzaqlaşdıraraq günaha yaxınlaşdırmaq |
Uşaqları | ehtimal ki, yoxdur |
Əlaqəli personajlar | Yahve (Tanrı), Antixrist, Arxangel Mikayıl |
Əlaqəli anlayışlar | Cəhənnəm, Günah, Şər, Sınaq |
Əlaqəli hadisələr |
Tanrıya qarşı üsyan və Cənnətdən qovulma Əyyubun Allaha iftira etməsi Səhrada İsanın sınanması İnama görə Apokalipsis vaxtı Arxangel Mikayıl tərəfindən məğlub ediləcək |
Xatırlanması |
Əhdi-Ətiq Əhdi-Cədid İlahi Komediya |
İlk xatırlanması | Tanax |
Digər mədəniyyətlərdə | Əhrimən |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Satana[a] və ya Şeytan[b] – İbrahimi dinlərdə insanı yoldan çıxararaq günah işləməyə və ya yalan danışmağa sövq edən varlıqdır. Xristianlıq və İslama görə o, təqva və gözəlliyə malik olmasına baxmayaraq Allaha qarşı üsyan etmiş və Cənnətdən qovulmuş, buna baxmayaraq Allah ona ardıcılları və çoxlu sayda əcinnələr ordusu üzərində hökm sürməyə icazə vermişdir. İudaizmdə şeytan daha çox Yetzer hara haqqında metafora, “şərə meyllilik” və ya Tanrının casusu kimi qəbul edilir.
Satana ilk dəfə Tanaxda qeyd edilir. Burada o, səmavi ittihamçı, Tanrının oğullarından biri və Yahveyə tabedir. O, səmavi məhkəmə zamanı yəhudi xalqını təqib edir, Yahve ardıcıllarının sadiqliyini yoxlayır və günahkarlara əziyyət verir. Əhdlər arası dövrdə, ehtimal ki, Zərdüştilikdə şər qüvvəni təmsil edən Əhrimənin təsiri ilə Satana, Tanrıya qarşı mübarizə aparan, pis xarakterlərə malik qəddar varlıq kimi təsvir edilməyə başlamışdır. Apokrifal Yubileylər kitabında Yahve Şeytana (kitabda Mastema adlandırılır) hakimiyyət bəxş edərək, ona qovulmuş mələklər və onların ardıcıllarını idarə etmək, günahkarları cəzalandırmaq imkanı verir. Sinoptik İncillərdə Şeytan səhrada İsaya əziyyət verir və bu, xəstəlik və əziyyətin yaranmasının səbəbi hesab edlir.
Vəhy kitabında Qırmızı böyük əjdaha cildində peyda olan Şeytan Arxangel Mikayıl tərəfindən məğlub edilir və Cənnətdən qovulur. Min il ərzində o, bağlı saxlansa da, qısa müddətlik azad ola bilir. Lakin, məğlub edilir və Alov gölünə atılır. Xristianlıqda Satana həm də Şeytan (ing. Devil) adlandırılır və Varlıq kitabında onun adı çəkilməsə də, Eden bağındakı ilanın o olması bildirilir. Orta əsr Xristian teologiyasında Şeytan minimal rol oynamış və yalnız mistik tamaşalarda komik personaj kimi xatırlanmışdır. Erkən modern dövrdə Şeytnın dində rolu əhəmiyyətli dərəcədə artmış, demonik təsir və cadugərlik tez-tez xatırlanmağa başlamışdır. Maarifçilik dövründə Şeytanın varlığına inam ciddi tənqid olunurdu. Buna baxmayaraq Şeytana inam həmin dövrdə kəşf olunmuş Amerikaya da ayaq açmış və əsaslı şəkildə möhkəmlənmişdir.
Quranda alovdan yaradılmış olan və İblis adı ilə də tanınan Şeytan, özündən sonra yaradılmış Adəmə boyun əyməkdən imtina etdiyinə görə Cənnətdən qovulur. Bundan sonra o, vəsvəsə (şeytani təkliflər) vasitəsiylə insanlara təsir edərək onları günah işlər görməyə sövq edir. Şeytan adətən şər qüvvə kimi təsvir edilsə də, bəzi inanclarda bunun tam əksini müşahidə etmək mümkündür.
Teistik Satanizmdə Şeytan, inanılan və ibadət edilən varlıq kimi qəbul edilir. LaVeyan Satanizmdə Şeytan xoş əməllər və azadlığın təmsilçisi hesab edilir. Bibliyada və Quranda Şeytanın xarici görünüşü heç vaxt təsvir edilməsə də, XIX əsrdən başlayaraq Xristian incəsənətində o, buynuzlu, haça dırnaqlı, qeyri-adi tüklü ayaqlarla, çox vaxt çılpaq və əlində yaba tutmuş halda təsvir edilir. İslam miniatürlərində də Şeytan buynuzlu, qabarıq dişli, quyruqlu və caynaqlı təsvir edilir. Bu vizual xüsusiyyətlər əsasən müxtəlif paqan tanrılarından - əsasən Pan, Poseydon və Besdən alınmışdır. Xristian ədəbiyyatında tez-tez xatırlanan Şeytan, Dantenin “İlahi komediya”sında, Faust əfsanələrində, Con Miltonun “İtirilmiş Cənnət” və “Qaytarılmış Cənnət” poemalarında, həmçinin Uilyam Bleykin poemalarında xüsusilə canlı təsvir edilir. Müasir dövrdə Şeytan müxtəlif film, televiziya və musiqi əsərlərində xatırlanır.
Tarixi inkişaf
Yəhudi Bibliyasında
Orijinal yəhudi termini olan sâtan (ivr. שָּׂטָן) ümumi isim olmaqla “ittihamçı” və ya “düşmən” anlamını ifadə edir.[6][7] Bu termin Yəhudi Bibliyasında həm düşmən rolunda çıxış edən adi insanları[8][7], həm də konkret fövqəltəbii varlığı[8][7] ifadə etmək üçün istifadə edilir. Bu söz “qarşı çıxmaq, mübarizə aparmaq” anlamını verən fel kökünə malikdir.[9] Yəhudi Bibliyasında söz əlvəsiz şəkildə (sadəcə satan formasında) işlədildikdə istənilən düşmən şəxsi bildirir[8], artiklla birlikdə (ha-satan formasında) işlədildikdə isə yalnız fövqəltəbii gücə malik Şeytanı ifadə edir.[8]
Ha-Satan formasında söz Masoret mətnlərində, Yəhudi Bibliyasının iki kitabında on üç dəfə təkrarlanır: İovanın kitabında[10] (10 dəfə) və Zəkəriyyənin kitabında[11] (3 dəfə). Artiklsız formada satan sözü 10 dəfə istifadə olunur ki, onlardan iki dəfə Septuagintada Diablos, Kral Yakovun Bibliyasında(KYB)Satana kimi tərcümə olunmuşdur:
- 1 Salnamələr 21:1, “Satana İsarilə qarşı üsyana qalxdı” (KYB) və ya “Və orada İsrailin rəqibi dayanmışdı”. (Yanqın ədəbi tərcüməsi)[12]
- Psalm 109:6b “və qoy Satana sağ ayağı üstündə dayansın” [13](KYB) və ya “qoy ittihamçı sağ ayağı üstündə dayansın” (Bibliyanın Standart İngilis Versiyası)
Yalnız danışan sürünənin qeyd edildiyi Yaradılış kitabında “satan” sözü istifadə edilmir, danışan sürünən isə heç bir fövqəltəbii varlıqla identikləşdirilmir.[14] Yəhudi Bibliyasında fövqəltəbii varlıqla əlaqəli ilk “satan” ifadəsi Numbers 22:22-də[15] istifadə edilir və burada Yahvenin mələyinin eşşək üzərindəki Balaamla mübarizə aparması təsvir edilir[16]: “Balaamın ayrılması Elohimi qəzəbləndirdi və Yahvenin mələyi satan onun qarşısında dururmuş kimi yolun ortasında dayandı.”[15] Samuel 24-də Davidin özündən icazəsiz yazışma apardığını görən Yahve, İsraili cəzalandırmaq üçün mələyini göndərir və üç gündə 70.000 adamı öldürməyə göstəriş verir.[17] Chronicles 21:1-də də bu hekayə təkrarlansa[17] da, “Yahve mələyi” ifadəsi “satan” ifadəsi ilə əvəzlənir.[17]
Bəzi məqamlarda sözün özü istifadə edilməsə də açıq şəkildə Şeytana işarə edilir.[18] 1 Samuel 2:12-də Elayın oğulları “Belialın oğlanları” kimi təsvir edilir[19], sonrakı istifadələrində isə bu söz açıq şəkildə “satan” sözünün sinonimi kimi istifadə olunur.[19] 1 Samuel 16:14-23-də Kral Davidə dərs olsun deyə, Yahve, Saula əziyyət verən “narahat ruh”u göndərir.[20] 1 Kings 22:19-25-də peyğəmbər Mixey Kral Ahaba Səmavi döyüşçülər arasında öz taxtında oturmuş Yahveni gördüyünü danışır.[19] Yahve döyüşçülərindən soruşur ki, kim Ahabı yolundan çıxara bilər.[19] Adı qeyd edilməyən, lakin Şeytanın analoqu olan “ruh” könüllü şəkildə “Onun bütün peyğəmbərlərinin ağzına yalan dolduran ruh” olmağa razılaşır.[19]
İovun kitabında
İovun kitabında Şeytan proza daxilindəki poetik dialoqda peyda olur[21] və bu mətnin Babil əsirliyi dövründə yazıldığı güman edilir.[21] Mətndə İov Yahveni sevən düzgün insandır.[21] Job 1:6-8-də Tanrının oğulları (bənê hāʼĕlōhîm) özlərini Yahvedən daha öncül kimi təsvir edirlər.[21] Yahve onların birindən soruşur ki, “Satan, sən harda idin?”, o isə cavabında bildirir ki, “Yerin ətrafında fırlanırdım.”[21] Yahve soruşur ki, “Mənim xidmətçim İovu sınağa çəkdinmi?”.[21] Satan isə Yahveni sakitləşdirərək bildirir ki, İova elə əziyyət verəcək ki, inamını tamamilə itirsin.”[22] Yahve razılığını bildirir. Bundan sonra İovun qullarını məhv edən satan onun bədəninə girərək Yahveyə qarşı çıxmağa başlayır.[22] Bundan sonra birinci səhnə təkrarlanır və Satana digər Tanrı oğulları ilə birlikdə Yahvenin hüzurunda təqdim edilir.[23] Yahve İovun daimi sadiqliyinə inansa da, Satana daha çox sınağa ehtiyac olmasına israr edir[23]; Yahve ona bird aha İovu sınamağa icazə verir.[23] Lakin, İov əqidəsindən dönmür və Satana məğlubiyyətinə görə xəcalət çəkir.[24]
Zəkəriyyənin kitabı
Zechariah 3:1-7-də e.ə. 519-cu ilin fevralına aid edilən[25] görmədə, mələyin Zəkəriyyəyə göstərdiyi səhnədə Yahve qarşısında məhkəmədə Ali Kahin Yeşua İudey xalqı və onların günahlarını təmsil edir[26], satan isə ittihamçı rolunda çıxış edir.[26] Yahve satanı qınayır[26] və Ali Kahinə təmiz geyim verilməsini əmr edir ki, bu da Yahvenin İudey xalqının günahlarını bağışladığını göstərir.[26]
İkinci məbəd dövründə
Yəhudilərin Əhəməni imperiyasının tərkibində yaşadığı İkinci məbəd dövründə, imperiya ərazisində geniş yayılmış Zərdüştilik İudaizmə ciddi təsir göstərmişdi[27][7][28]; bu dövrdə yəhudilərin Satana təsəvvürü, Zərdüştiliyin şər, qaranlıq və sınaq tanrısı[7] Anqra Mainyunun təsiri altında dəyişi[7][29]r. Septuagintada ivrit dilindəki ha-Satan ifadəsi İov və Zəkəriyyənin kitabından yunan dilinə diablos (böhtançı) sözü ilə tərcümə edilir; eyni söz Yunan Əhdi-Cədidində (Novum Testamentum Graece) istifadə edilir və ingilis dilində Şeytan anlamını verən devil söü də bu sözdən törəyir.[30] Yəhudi Bibliyasında Hadad Edomit və Suriyalı Rezon kimi insan düşmənləri bildirmək üçün istifadə edilən satan sözü isə yunan dilinə tərcümə yox transliterasiya edilir və yunan dilində neologizm kimi formalaşır.[30]
Tanrının rəqibi və tamamilə şər qüvvə olan Satana ideyası, yəhudi psevdoepiqrafikasında[31], xüsusilə apokalipsislərdə İkinci məbəd dövründə kök salır.[32] Kumran əlyazmalarının göstərdiyi kimi, Tövrat qədər[33] məşhur olan Yenoxun kitabında 200 mələkdən ibarət “Müşahidəçilər” qrupu təsvir edilir.[34] Müşahidəçilərə Yer kürəsinə nəzarət işi həvalə olunsa da, onlar öz vəzifələrini tərk edərək insan qadınlarla cinsi əlaqəyə girirlər.[34] Müşahidəçilərin rəhbəri Şamxazay[35] olsa da, qrupun üzvü olan başqa bir mələk Azazel insanlar arasında günah və xəyanəti yayır.[35] Sonda Müşahidəçi mələklər Yerdəki[35] müxtəlif gizli mağaralarda həbs edilirlər və cəzalandırılmaları üçün Böyük məhkəməni gözləyirlər.[35] Təxminən e.ə. 150-ci ildə yazılmış[36] Yubileylər kitabında da Yenoxun kitabındakı Müşahidəçi mələklərin məğlub edilməsi[37] hadisəsi təkrar nəql edilsə də, Yenoxun kitabından fərqli olaraq burada, “Ruhların rəhbəri” Mastema bütün əcinnələri həbs edilməsindən əvvəl işə qarışır və Yahvedən onlardan bir neçəsini özünə xidmətçi kimi saxlamağa icazə istəyir.[38] Yahve bu xahişi müsbət qarşılayır[38], Mastema isə həmin əcinnələri insanları daha çox günaha sövq etmək üçün istifadə edir ki, daha çox insan cəzalandıra bilsin.[39] Sonra Mastema İbrahimi İshaqı qurban verməklə sınağa çəkmək üçün Yahveni yola gətirir.[39][40]
Həm də Yenoxun slavyan kitabı adlandırılan Yenoxun ikinci kitabında Müşahidəçilərdən biri olan Satanail haqqında məlumat saxlanmışdır.[41] Bu kitab müəllifi və yazılma tarixi naməlum olan psevdoepiqrafik əsərdir. Kitabda Satanail, Cənnətdən qovulmuş knyaz Qriqori[42] və “xeyir” və “şər”in nə olmasını anlayan qəddar ruh kimi təsvir edilir.[43] Müdriklik kitabında Şeytanın yerə ölüm gətirdiyi, lakin günahkarın Qabil hesab edildiyi göstərilir.[44][45][46] Qovulmuş mələklərdən birinə aid olan Samael adı, sonradan yəhudi Mirdaşı və Kabbalasında Şeytanın ümumi adı kimi istifadə olunur.[47]
Yəhudilikdə
Əksər yəhudilər hər şeyi bilən fövqəltəbii varlıqların mövcudluğuna inanmırlar.[48] Orta əsrlərdə ənənəvi yəhudi inanclıları və filosofları rasional teologiyaya üstünlük verməklə, üsyançı və ya qovulmuş mələklərin olduğuna inanmır, şəri isə abstrakt formada qəbul edirdilər.[49] Ravvinlər adətən satan sözünü Tanaxda istifadə edildiyi formada, insan rəqiblər kimi təfsir edir[50], satanı Bibliya kanonundakı kimi hərfi mənada təfsir edən Yenoxun kitabını isə rədd edirlər.[31] Bununla yanaşı Genesis 6:5-də ki yetzer hara[51] (şərə meyllilik) kimi Satana sözü hərdən şər qüvvələrin təsirini ifadə etmək üçün istifadə edilir.[52]
İovun kitabının Ravvin tədqiqatı adətən Talmud və Maymonidin ardınca gedərək “satan”ı faktiki varlıq yox, yetzer hara haqqında metafora kimi təfsir edir.[53] Tannait ədəbiyyatında Satana nadir hallarda yad olunsa da, Babil aqqadasında onun adına rast gəlmək mümkündür.[32] Belə hesab edilir ki, ilk növbədə yəhudilərə tşuvanın vacibliyini xatırlatmalı olan şofarın səsi, həm də simvolik olaraq “ittihamçının fikrini yayındırmaqla” (Satan) ona yəhudiləri Tanrıya qarşı ayağa qaldırmağa imkan vermir.[54] Kabbalada Şeytan tanrının casusu kimi təqdim edilir. Onun əsas vəzifəsi isə səmavi məhkəmədə Yahvenin təqsirləndirəcəyi insanları günah işləməyə sövq etmək kimi göstərilir.[55] XVIII əsrin Hasidi yəhudiləri “ha-satan”ı Baal Davarla əlaqələndirirdilər.[56]
Hər bir müasir İudaizm sektası Şeytanın şəxsiyyətini özünəməxsus şəkildə təfsir edir. Konservativ iudazm adətən satanın yetzer hara metaforası kimi talmudik təfsirini rədd edərək, onu birbaşa Tanrının təmsilçisi hesab edir.[57] Ortodoks iudaizm isə satanın Talmudik təfsirini istifadə etsə də, digər sektalarla müqayisədə Şeytanı daha çox dini həyata daxil edir.[58]
Şeytan bir neçə gündəlik ibadət zamanı açıq şəkildə xatırlanır, o cümlədən Şaxarit zamanı, həmçinin Talmudda təsvir edildiyi kimi kimi oruc sonrası xeyir-duada və yəhudi qanun kodeksində onun adı qeyd edilir. Reformatik iudaizmdə satan adətən talmudik təfsirinə uyğun olaraq yetzer hara metaforası və eqoizm kimi mənfi insani keyfiyyətlərin simvolik təsviri kimi qəbul edilir.[59]
Xristianlıqda
Adları
Xristianlıqdakı Satana anlayışının ingilis dilində ən geniş yayılmış adı Devil ismidir. Bu isim orta ingilis dilindəki “devel” sözündən, o isə öz növbəsində qədim ingilis dilindəki “dēofol” sözündən törəmişdir. Qədim ingilis dilinə “dēofol” sözü erkən german dillərindən keçmiş, bu dildə isə latın dilindəki “diabolus” (həm də “diabolical” sözünün köküdür) sözündən törəmişdir. Latın dilindəki “diabolus” sözü yunan dilində “ittihamçı” anlamını verən və “ittiham etmək” – “diaballein” sözündən törəmiş “diabolos” sözü əsasında yaranmışdır.[60] Əhdi-Cədiddə Satana və Diabolos sözləri sinonim kimi istifadə olunur.[61][62]
Əhdi-Cədiddə və Yəhudi Bibliyasında Filistin tanrısı olan Baal Zabulun adı Velzevul kimi qeyd edilir. Velzevul sözü “Milçəklərin hökmdarı” kimi tərcümə edilir, sözün əsli olan Baal Zabul isə “Şahzadə Vaal” kimi tərcümə olunur.[63] Sinoptik İncillərdə Satana və Velzevul eyni varlıq kimi təqdim edilir.[61] Əhdi-Ətiqdə Abaddon (“dağılma yeri” anlamını verir) sözü altı dəfə istifadə edilir və əksər hallarda bu ad Şeolun vilayətlərindən biri kimi təqdim edilir.[64] Adı yunan dilində Apollyon (“dağıdıcı” kimi tərcümə olunur) kimi təcümə edilən Abaddon, Revelation 9:11-də Abissi (Xəviyyə) idarə edən mələk kimi təqdim olunur.[65] Müasir istifadədə Abaddon adı da bəzən Şeytan adının sinonimi kimi istifadə edilir.[64]
Əhdi-Cədiddə
İncillər, aktlar və məktublarda
Üç Sinoptik İncilin hər birində Məsihin səhrada Şeytan tərəfindən sınanması təsvir edilir (Matthew 4:1-11, Mark 1:12-13 və Luke 4:1-13).[66] Birinci dəfə Şeytan İsaya daş göstərir və onu çörəyə çevirməyini istəyir.[66] Bundan sonra İsanı Yerusəlim məbədinin zirvəzinə gətirən Şeytan ona tullanmağı tapşırır ki, mələklər onu tutsunlar.[66] Daha sonra İsanı dağın başına qaldıran Şeytan ona Yerin krallıqlarını göstərir və tabe olacağı halda bütün dünyanın onun olacağını vəd edir.[66] Lakin hər dəfə İsa Şeytanın təklifini rədd edir[66] və üçüncü sınaqdan sonra mələklər onu xilas edir.[66] Şeytanın [66] və Luke 4:6-7-də İsaya Yerdəki bütün krallıqları vəd etməsi göstərir ki, o, həmin krallıqların hamısının sahibidir.[67] İsanın Şeytnın təklifini müzakirə etməməsi, İncil müəlliflərinin bunun həqiqət olmasına inandıqlarını göstərir.[67]
Şeytan, İsanın məsəllərinin bəzilərində rol alır, onlar “Toxumsəpən haqqında məsəl”, “Alaq haqqında məsəl”, “Qoyun və keçilər haqqında məsəl” və “Güclü adam haqqında məsəl”dir.[68] “Alaq haqqında məsəl”ə görə Şeytan incili başa düşməyənlərə “dərin təsir göstərir".[69] “Qoyun və keçilər haqqında məsəl”də deyilir ki, Şeytan, onun mələkləri və onların ardınca gedən insanlar “əbədi alov”da yandırılacaqlar. Digər iki məsəldə isə Şeytanın ardıcıllarının Böyük məhkəmə günü cəzalandırılacağından bəhs edilir.[70] Fariseylər İsanı Velzevulun köməyi ilə əcinnələri qovmaqda günahlandırdıqda, o, “Güclü adam haqqında məsəl”lə cavab verir: “Necə bir nəfər güclü adamın evinə girib onu qarət edə bilər, əgər ilk növbədə onun əl-ayağını bağlamayıbsa? Onda o, həqiqətən də öz evini qarət edə bilər.” (Matthew 12:29)[71] Bu məsəldə güclü adam Şeytanı təmsil edir.[72]
Sinoptik İncillərdə Şeytan və onun əcinnələri qızdırma (Luke 4:39), cüzam (Luke 5:13) və artrit (Luke 13:11-16) də daxil olmaqla[67] bir çox xəstəliklərin səbəbkarı kimi göstərilir[67], Yəhudilərə məktubda isə Şeytan “ölüm gücünə hakim olan” kimi təsvir edilir (Hebrews 2:14).[73] Matfey və Markla müqayisədə, Lukanın İncilinin müəllifi Şeytana daha böyük güclər aid edir.[74] Luke 22:31-də İsa Şeytana, Pyotr və digər həvariləri sınamağa icazə verir.[75] Luke 22:3-6-da deyilir ki, İuda İskariotun İsanı satmasının səbəbi onun bədəninə “Şeytanın girməsi”dir[74], Acts 5:3-də isə Pyotr Şeytanı, Ananiyanın qəlbini dolduran və onu günah işləməyə sövq edən biri kimi təsvir edir.[76] İohannın İncilində cəmi üç dəfə Şeytanın adı çəkilir.[77] John 8:44-də İsa deyir ki, onun yəhudi və iudey düşmənləri İbrahimin yox, Şeytanın övladlarıdırlar.[77] Həmin məlumatda Şeytan “başlanğıcdan qatil olan biri”[77] və “yalançı və yalanın atası”[77] kimi təsvir edilir.[78] John 13:2-də İsanı satması üçün Şeytanın İudanı ilhamlandırması[79], John 12:31-32-də isə o, İsanın dirilməsi zamanı ölümlə devrilmək qisməti olan “bu fəzanın Arxontu” kimi təsvir edilir.[80] John 16:7-8-də Müqəddəs Ruhun “Dünyanı günah, ədalət və fətvada günahlandıraca”ğı bildirilir ki, bu da Əhdi-Ətiqdə Şeytanın roluna uyğun gəlir.[81]
Jude 1:9-da Arxangel Mixail və Şeytan arasında Musanın cəsədinə görə mübahisə edilməsindən bəhs olunur.[82][83][84] Bəzi təfsirçilər bu məlumatın Zechariah 3:1-2-də təsvir edilmiş hadisələrə işarə olduğunu qeyd edirlər.[83][84] Klassik teoloqlardan olan Origen bu məlumatı qeyri-kanonik hesab edilən Musanın yüksəlməsi ilə əlaqələndirir.[85][86] Ceyms H. Çarlsuort qeyd edir ki, bu adda saxlanılmış kitabda nə vaxtsa belə məlumatın olması haqqında heç bir sübut yoxdur.[87] Digər tədqiqatçılar isə onun kitabın itirilmiş sonluğunda əks olunduğunu göstərirlər.[87][88] Səhvən Pyotr tərəfindən yazıldığı qeyd edilən psevdoepiqrafik Pyotra ikinci məktubunun ikinci hissəsində[89] İudaya məktubdakı məlumatların böyük bir hissəsi təkrarlansa[89] da, Mixail və Şeytanın spesifik mübahisəsi buraxılır, 2 Peter 2:10–11-də isə mələklər arasında ikimənalı mübahisə qeyd edilir.[89] Bütünlükdə Əhdi-Cədiddə Şeytan “yoldançıxaran” (Matthew 4:3)[7], “əcinnələrin rəhbəri” (Matthew 12:24)[90][7], “Bu dövrün Tanrısı” (2 Corinthians 4:4)[91] “şərli biri” (1 John 5:18)[7] və “nərildəyən şir” (1 Peter 5:8)[90] adlandırılır.
Vəhylər kitabında
Vəhylər kitabında Şeytan Roma imperiyasının fövqəltəbii hökmdarı və yer üzərindəki şərin ilkin səbəbi kimi təqdim edilir.[92] Revelation 2:9-10-10-da Smirnadakı kilsəyə məktubun mətnində Patmoslu İohann Smirna yəhudilərini “Şeytan sinaqoqu” adlandırır[93] və xəbərdarlıq edərək deyir ki, “Şeytan sizlərdən bəzilərinizi qovmağa hazırlaşır, sınaq [peirasmos] olaraq həbsə salınacaqsız və on gün ərzində əziyyət çəkəcəksiz.”[93] Revelation 2:13-14-də Perqamondakı kilsəyə məktubda İohann Şeytanın kilsə yığıncağına toplaşanlar arasında olması haqqında xəbərdarlıq edir[94] və bildirir ki, “Şeytanın taxtı” onların arasındadır.[94] Perqamon şəhəri Roma imperiyasının Asiya əyalətinin mərkəzi idi[94], “Şeytan taxtı” isə bu şəhərdə yerləşən Zevsə həsr olunmuş monumental altara[94] və ya Roma imperatoru Avqusta ithaf edilmiş məbədə aid edilə bilər.[94]
Revelation 12:3-də yeddi başı, on buynuzu, yeddi tacı və nəhəng quyruğu olan Böyük Qırmızı Əjdaha təsvir edilir.[95] Bu obraz ehtimal ki, Danielin kitabındakı dörd dəniz heyvanından[96] və Əhdi-Ətiqin müxtəlif kitablarında dəfələrlə adı qeyd edilən Leviafandan[97] ilhamlanaraq yaradılmışdır. Böyük Qırmızı Əjdaya “günəşin üçdə biri, ayın üçdə biri və ulduzların üçdə birini” vuraraq səmadan salır[98] və Apokalipsis qadınlarını təqib etməyə başlayır.[98] Revelation 12:7-9-da deyilir: “Və Cənnətdə müharibə başladı. Mikayıl və onun mələkləri Əjdahaya qarşı döyüşdülər. Əjdaha və onun mələkləri üstünlük qazansalar da, sonra məğlub edildilər və onlara Cənnətdə yer qalmadı. Böyük Əjdaha devrildi, Şeytan və Satana adlanan adlanan, bütün məskun dünyanı yoldan çıxaran qədim ilan Yerə qovuldu və onunla birlikdə mələkləri də qovuldular.”[99] Daha sonra səmadan gələn səs “İttihamçının” (ho Kanteqor) məğlubiyyətini qeyd edərək onu Əhdi-Ətiqdəki satan ilə eyniləşdirir.[100]
Revelation 20:1-3-də Şeytanın zəncirlənərək min illik həbs müddətinə[101] Abissə atılması təsvir edilir.[101] Revelation 20:7-10-da Şeytan azad olaraq Yəcuc və Məcucla birlikdə özünə ordu toplayaraq[101], düz yol ilə gedənlərə qarşı mübarizəyə başlayır, lakin, səmavi od ilə məğlub edilərək alov gölünə atılır.[101] Bəzi xristianlar, Vəyhlər 13:18-də Bədheybətin rəqəmi kimi təsvir edilənRevelation 13:18 666 rəqəmini Şeytanla əlaqələndirirlər.[102] Lakin, Vəhylər 13-də təsvir edilən Bədheybət Şeytan deyil[103], həmin kitabda 666 rəqəminin istifadə edilməsi isə Roma imperatoru Nerona işarədir. Belə ki,, onun adının ivrit dilində rəqəm qarşılığı 666-dır.[102]
Patristik dövr
Yaradılış kitabında Şeytan haqqında heç bir məlumat verilməsə də[14], Revelation 12:7-dakı məlumatlara görə xristianlar Yaradılışda təsvir edilən Eden bağındakı ilanı Şeytanla eyniləşdirirlər.[100][7] Lakin, ehtimal ki, bu məlumat Satananı Isaiah 27:1-də məlumat verildiyi kimi[97] Yahve tərəfindən məğlub edilən dəniz bədheybəti Leviafan ilə eyniləşdirmək üçün edilmişdir.[100] Şeytanın Eden bağından olan “qədim sürünən” ilə eyniləşdirilməsi ilk dəfə b.e.-nın ikinci əsrində xristian apologeti Yustinin[104][105] “Trifo ilə dialoq” əsərlərinin 45 və 79-cu fəsillərində baş vermişdir.[105] Digər erkən kilsə ataları Teofil və Tertullian da bu eyniləşdirməni qeyd edirlər.[106] Lakin, erkən xristian kilsəsi Selsus kimi filosofların qarşı fikirləri ilə qarşılaşır: özünün “Doğru söz” adlı əsərində Selsus qeyd edir ki, “Böyük tanrının...xeyir əməl törətmə imkanlarını məhdudlaşdıran rəqibin olmasını iddia etmək kafirlikdir” və “xristianlar utanmadan İlahi krallığı hissələrə bölərək orda qiyamçıların ola biləcəyini və Tanrıya qarşı çıxanların yer ala biləcəyini düşünürlər.”[107]
“Sübh ulduzu” (latın dilində Lusifer) anlamını verən Heylel sözü[108] Kənani mifologiyasında Venera planeti tanrısı olan[109][110] Attarın adıdır.[108]}} Attar, səmavi şəhərin divarına dırmanmağa çalışmış[111][109] və Günəş tanrısı tərəfindən məğlub edilmişdir.[111] Isaiah 14:12-də istifadə edilən ad isə Babil hökmdarına metaforik işarədir.[111] Ezekiel 28:12-15-də Edem bağındakı xeruvimin təsviri Tir hökmdarı II İfobaala qarşı polemika kimi istifadə edilir.[112] Yalnız bu mətnlərin özündən xəbərdar olub, onların əsaslandığı mifləri bilməyən kilsə atası İskəndəriyyəli Origen (təxm. 184 – təxm. 253), dövrümüzə Akvileyli Rufin tərəfindən edilmiş latın dilində tərcüməsi çatmış “İlk prinsiplər” adlı traktatında belə qərara gəlir ki, bu məlumatların heç biri hansısa insana aid edilə bilməz[113] və onlarda “tirlilər üzərində hakimmiyyət almış hansısa mələk nəzərdə tutulur”, pozulmuş olması müəyyən edildikdən sonra isə o, Yerə qovulmuşdur.[114][115]
Lakin, özünün “Contra Celsum” adlı apologetik traktatında, Origen, Yesaya 14:12 və Yezekiel 28:12-15-in təfsirini dəyişərək orda haqqında bəhs edilənin Şeytan olduğunu qeyd edir.[116] Henri Ansqar Kelli belə hesab edir ki, Origen, Zərdüştiliyin radikal dualizminin təsiri ilə “Şeytanın ilkin təbiətinin qara olması”na inanan adı qeyd edilməmiş şəxslərin mövqeyini təkzib edə bilmək üçün bu yeni təfsiri qəbul etməli olmuşdur.[117] Daha sonrakı dövr kilsə atalarından olan, Latın Vulqatasının tərcüməçisi Müqəddəs İyeronim (təxminən 347-420) isə Origenin Şeytanın qovulmuş mələk olması haqqında nəzəriyyəsini qəbul edərək[118] bu haqqda fikirlərini Yesayanın kitabına yazdığı qeydlərində bildirir.[118] Xristian ənənəsində indi də həm Yesaya 14:12-də[119][120], həm də Ezekiel 28:12-15[121][122] Şeytana alleqorik işarə kimi qəbul edilir. Əksər xristianlar Şeytanı, Tanrıya qarşı üsyana qalxmış mələk hesab edirlər.[123][120]
Qeydlər
- ↑ ivr. שָּׂטָן (sâtan), "düşmən" və ya "rəqib" anlamına gəlir;[1] q.yun. ὁ σατανᾶς və ya σατάν (ho satanas və ya satan);[2] ərəb. شيطان (şaitan), "yoldan çıxaran", "uzaqlaşdıran" və ya "şeytan" anlamını verir.
- ↑ Əksər hallarda Septuaginta tərcüməçiləri Yəhudi Bibliyasının xristianlıqdan əvvəlki qədim yunan dili tərcüməsi zamanı yəhudi dilindən olan sâtan sözünü διάβολος (diábolos) kimi istifadə edirlər ki, bu da "rəqib" və ya "ittihamçı" anlamını verir.[3][2] Müasir ingilis dilində Şeytanı ifadə edən "Devil" sözü də qədim yunan dilindəki həmin sözdən törəmişdir. [2][4] Həm Əhdi-Cədiddə, həm də sonrakı xristian mətnlərində satan və diablos ifadələri paralel olaraq istifadə olunur.[2] Həvari Pavel və Markın İncili satana sözünü diabos sözündən daha çox istifadə etsə də, [2][5] Matfeyin İncilində diablos sözündən daha çox istifadə olunur; həmçinin kilsə ataları Müqəddəs Yustin, Müqəddəs İrineus və Origen də diablos sözündən daha çox istifadə edirlər. [2]
İstinadlar
- ↑ Kelly, 2006. səh. 2–3
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Boyd, 1975. səh. 13
- ↑ Kelly, 2006. səh. 28–31
- ↑ Kelly, 2006. səh. 2–3, 28–31
- ↑ Kelly, 2006. səh. 114
- ↑ Kelly, 2006. səh. 1–13
- ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 Campo, 2009. səh. 603
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Kelly, 2006. səh. 1–13, 28–29
- ↑ ed.Buttrick, George Arthur; The Interpreter's Dictionary of the Bible, An illustrated Encyclopedia
- ↑ Stephen M. Hooks – 2007 "As in Zechariah 3:1–2 the term here carries the definite article (has'satan="the satan") and functions not as a...the only place in the Hebrew Bible where the term "Satan" is unquestionably used as a proper name is 1 Chronicles 21:1."
- ↑ Coogan, Michael D.; A Brief Introduction to the Old Testament: The Hebrew Bible in Its Context, Oxford University Press, 2009
- ↑ Rachel Adelman The Return of the Repressed: Pirqe De-Rabbi Eliezer p65 "However, in the parallel versions of the story in Chronicles, it is Satan (without the definite article),"
- ↑ Septuagint 108:6 κατάστησον ἐπ᾽ αὐτὸν ἁμαρτωλόν καὶ διάβολος στήτω ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ
- ↑ 14,0 14,1 Kelly, 2006. səh. 14
- ↑ 15,0 15,1 Kelly, 2006. səh. 16
- ↑ Kelly, 2006. səh. 15–16
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Kelly, 2006. səh. 20
- ↑ Kelly, 2006. səh. 18–19
- ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Kelly, 2006. səh. 19
- ↑ Kelly, 2006. səh. 18
- ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 Kelly, 2006. səh. 21
- ↑ 22,0 22,1 Kelly, 2006. səh. 21–22
- ↑ 23,0 23,1 23,2 Kelly, 2006. səh. 22
- ↑ Steinmann, AE. "The structure and message of the Book of Job". Vetus Testamentum.
- ↑ Kelly, 2006. səh. 23
- ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 Kelly, 2006. səh. 24
- ↑ Russell, 1977. səh. 102
- ↑ Peter Clark, Zoroastrianism: An Introduction to Ancient Faith 1998, page 152 "There are so many features that Zoroastrianism seems to share with the Judeo-Christian tradition that it would be difficult to ... Historically the first point of contact that we can determine is when the Achaemenian Cyrus conquered Babylon ..539 BC"
- ↑ Winn, Shan M.M. Heaven, heroes, and happiness : the Indo-European roots of Western ideology. Lanham, Md.: University press of America. 1995. səh. 203. ISBN 0819198609.
- ↑ 30,0 30,1 Kelly, 2006. səh. 30
- ↑ 31,0 31,1 Jackson, David R. Enochic Judaism. London: T&T Clark International. 2004. 2–4. ISBN 0826470890.
- ↑ 32,0 32,1 Berlin, editor in chief, Adele. The Oxford dictionary of the Jewish religion (2nd). New York: Oxford University Press. 2011. səh. 651. ISBN 0199730040. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
- ↑ Kelly, 2006. səh. 42–43
- ↑ 34,0 34,1 Kelly, 2006. səh. 34–35
- ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 Kelly, 2006. səh. 35
- ↑ Kelly, 2006. səh. 36
- ↑ Kelly, 2006. səh. 36–37
- ↑ 38,0 38,1 Kelly, 2006. səh. 37
- ↑ 39,0 39,1 Kelly, 2006. səh. 37–40
- ↑ [ Introduction to the Book of Jubilees, 15. Theology. Some of our Author's Views: Demonology, by R.H. Charles.
- ↑ 2 Enoch 18:3. On this tradition, see A. Orlov, "The Watchers of Satanael: The Fallen Angels Traditions in 2 (Slavonic) Enoch," in: A. Orlov, Dark Mirrors: Azazel and Satanael in Early Jewish Demonology (Albany: SUNY, 2011) 85–106.
- ↑ "And I threw him out from the height with his angels, and he was flying in the air continuously above the bottomless" – 2 Enoch 29:4
- ↑ "The devil is the evil spirit of the lower places, as a fugitive he made Sotona from the heavens as his name was Satanail, thus he became different from the angels, but his nature did not change his intelligence as far as his understanding of righteous and sinful things" – 2 Enoch 31:4
- ↑ See The Book of Wisdom: With Introduction and Notes, p. 27, Object of the book, by A. T. S. Goodrick.
- ↑ Kelly, 2006. səh. 70–78
- ↑ Kelly, 2017. səh. 28–30
- ↑ Alexander Altmann, Alfred L. Ivry, Elliot R. Wolfson, Allan Arkush Perspectives on Jewish Thought and Mysticism Taylor & Francis 1998 ISBN 978-9-057-02194-7 page 268
- ↑ Glustrom, 1989. səh. 22–24
- ↑ Bamberger, Bernard J. Fallen angels : soldiers of satan's realm (1. paperback). Philadelphia, Pa.: Jewish Publ. Soc. of America. 2006. səh. 148,149. ISBN 0827607970.
- ↑ Based on the Jewish exegesis of 1 Samuel 29:4 and 1 Kings 5:18 – Oxford dictionary of the Jewish religion, 2011, p. 651
- ↑ "Satan". Jewish Encyclopedia. İstifadə tarixi: 13 iyul 2019.
- ↑ Glustrom, 1989. səh. 24
- ↑ Robert Eisen Associate Professor of Religious Studies George Washington University The Book of Job in Medieval Jewish Philosophy 2004 p120 "Moreover, Zerahfiiah gives us insight into the parallel between the Garden of Eden story and the Job story alluded to ... both Satan and Job's wife are metaphors for the evil inclination, a motif Zerahfiiah seems to identify with the imagination."
- ↑ Ronald L. Eisenberg Dictionary of Jewish Terms: A Guide to the Language of Judaism Taylor Trade Publications 2011; ISBN 978-1-589-79729-1, page 356.
- ↑ Rabbi Rachel Timoner Breath of Life: God as Spirit in Judaism Paraclete Press 2011; ISBN 978-1-557-25899-1
- ↑ The Dictionary of Angels by Gustav Davidson, © 1967
- ↑ MJL Staff. "Do Jews Believe in Satan?: In Jewish texts, the devil is sometimes an adversary and sometimes an embodiment of evil". My Jewish Learning.
- ↑ Newman, Yona, "Part 1 Kitzur Shulchan Aruch Linear Translation: The Laws of finger washing and the blessings after the meal", yonanewman.org, 1999–2009, 2016-05-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib
- ↑ "What Reform Jews Believe: Central tenets of this faith, based on the questions in the Belief-O-Matic quiz". 2008.
- ↑ "American Heritage Dictionary: Devil". İstifadə tarixi: 13 iyul 2019.
- ↑ 61,0 61,1 van der Toorn, Becking və Willem, 1999. səh. 731
- ↑ Revelation 12:9
- ↑ van der Toorn, Becking və Willem, 1999. səh. 154–155
- ↑ 64,0 64,1 Guiley, 2009. səh. 1
- ↑ Revelation 9:11
- ↑ 66,0 66,1 66,2 66,3 66,4 66,5 66,6 Kelly, 2006. səh. 88–95
- ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 Kelly, 2006. səh. 95
- ↑ Beekmann, Bolt, 2012. səh. 99-102
- ↑ Beekmann, Bolt, 2012. səh. 99-100
- ↑ Beekmann, Bolt, 2012. səh. 100-101
- ↑ Peterson, 2012. səh. 428
- ↑ Beekmann, Bolt, 2012. səh. 102
- ↑ Bass, 2014. səh. 113
- ↑ 74,0 74,1 Kelly, 2006. səh. 95–96
- ↑ Kelly, 2006. səh. 102, 142
- ↑ Kelly, 2006. səh. 106
- ↑ 77,0 77,1 77,2 77,3 Kelly, 2006. səh. 107
- ↑ Almond, 2004. səh. 11
- ↑ Kelly, 2006. səh. 109
- ↑ Kelly, 2006. səh. 112
- ↑ Kelly, 2006. səh. 112–113
- ↑ Kelly, 2006. səh. 128–129
- ↑ 83,0 83,1 Peter H. Davids; Douglas J. Moo; Robert Yarbrough. 1 and 2 Peter, Jude, 1, 2, and 3 John. Zondervan. 5 April 2016. səh. 240. ISBN 978-0-310-53025-1.
- ↑ 84,0 84,1 R. C. Lucas; Christopher Green. The Message of 2 Peter & Jude. InterVarsity Press. 2 May 2014. 168–. ISBN 978-0-8308-9784-1.
- ↑ "ANF04. Fathers of the Third Century: Tertullian, Part Fourth; Minucius Felix; Commodian; Origen, Parts First and Second".
- ↑ Kelly, 2006. səh. 129
- ↑ 87,0 87,1 James Charlesworth Old Testament Pseudepigrapha, p. 76, Google books link
- ↑ The Assumption of Moses: a critical edition with commentary By Johannes Tromp. p. 270
- ↑ 89,0 89,1 89,2 Kelly, 2006. səh. 130
- ↑ 90,0 90,1 Kelly, 2006. səh. 271
- ↑ Kelly, 2006. səh. 66
- ↑ Kelly, 2006. səh. 144
- ↑ 93,0 93,1 Kelly, 2006. səh. 142
- ↑ 94,0 94,1 94,2 94,3 94,4 Kelly, 2006. səh. 143
- ↑ Kelly, 2006. səh. 149–150
- ↑ Kelly, 2006. səh. 150
- ↑ 97,0 97,1 Kelly, 2006. səh. 150–151
- ↑ 98,0 98,1 Kelly, 2006. səh. 151
- ↑ Kelly, 2006. səh. 151–152
- ↑ 100,0 100,1 100,2 Kelly, 2006. səh. 152
- ↑ 101,0 101,1 101,2 101,3 Garland, 2006
- ↑ 102,0 102,1 Schorn, Joel. "What is 666 in the Bible?" (ingilis). U.S. Catholic. October 2013. İstifadə tarixi: 16 iyul 2019.
- ↑ Skatssoon, Judy. "Why 666 is a devil of a day" (ingilis). ABC News and Current Affairs. 2006-06-06. İstifadə tarixi: 16 iyul 2019.
- ↑ Poole, 2009. səh. 7–8
- ↑ 105,0 105,1 Kelly, 2006. səh. 176
- ↑ Kelly, 2006. səh. 117
- ↑ Origen. Contra Celsum. Book 6. Ch 42.
- ↑ 108,0 108,1 Kohler, 1923. səh. 4–5
- ↑ 109,0 109,1 Day, 2002. səh. 171–172
- ↑ Kelly, 2006. səh. 191
- ↑ 111,0 111,1 111,2 Caird, 1980. səh. 225
- ↑ Patmore, 2012. səh. 4
- ↑ Kelly, 2006. səh. 195–197
- ↑ Origen, On the First Principles Book I, Chapter 5, Paragraphs 4–5
- ↑ Kelly, 2006. səh. 197
- ↑ Kelly, 2006. səh. 98
- ↑ Kelly, 2006. səh. 198
- ↑ 118,0 118,1 Kelly, 2006. səh. 202–206
- ↑ Kohler, 1923. səh. 5
- ↑ 120,0 120,1 Kelly, 2006. səh. 98, 199–208
- ↑ Patmore, 2012. səh. 52–53
- ↑ Kelly, 2006. səh. 199–208
- ↑ Ginther, 2009. səh. 10