Məhəmməd
 | Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
| Məhəmməd ibn Abdullah | |
|---|---|
| ərəb. مُحمّد | |
 "Məhəmməd" sözünün ərəbcə yazılışı | |
| Rütbə | peyğəmbər |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 8 iyun 632 (61 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Qeyd edilir | İslam |
| Əsas məbədi | Peyğəmbər məscidi |
| Xatirə günü | Mövlud bayramı |
| Rəmzləri | Qırmızı qızılgül |
 Məhəmməd Vikimənbədə | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Məhəmməd (ərəb. مُحمّد ⓘ; d. b.e 570 – ö. 8 iyun b.e 632) — İslamın qurucusu və ərəb tacir və siyasi lider. İslam təliminə əsasən, əvvəl Adəm, İbrahim, Musa, İsa və digər peyğəmbərlərin təbliğ etdiyi monoteist təlimləri təsdiq və təqdim etmək üçün göndərilmiş peyğəmbər. Məhəmməd İslamın bütün əsas qollarında Allahın sonuncu elçisi olaraq qəbul edilr baxmayaraq ki, bəzi müasir məzhəblər bu inancı təkzib edir. Məhəmməd Ərəbistanı Quran və İslam dininin əsasını meydana gətirən doktrinalar və tətbiqlər vasitəsi ilə vahid müsəlman dövləti olaraq birləşdirdi. Ona İslamda, Allahın elçisi, Allahın rəsulu, Allahın peyğəmbəri, İslamın axrıncı peyğəmbəri, Məhəmməd peyğəmbər və digər adlarla istinad edilir.
Məhəmməd təqribi olaraq 570-ci ildə (Fil ili) Ərəbistanın Məkkə şəhərində doğuldu. O, altı yaşında yetim qaldı. Məhəmməd babası Əbdülmütəllibin himayəsi altında böyüdü. Babasının ölümündən sonra isə Əbu Talibin himayəsinə keçdi. Sonraki illərdə Məhəmməd ibadət üçün vaxtaşırı Hira adlanan bir mağaraya gedirdi. 40 yaşı olduqda, Məhəmməd Cəbrail tərəfindən ziyarət edildiyini və Allahdan ilk vəhyni aldığını bildirdi. Üç ildən sonra, 610-cu ildə, Məhəmməd bu vəhyləri təbliğ etməyə başladı. O, elən etdi ki, "Tanrı birdir", Tanrıya təslimiyyət (islam) doğru həyat yoludur və digər İslam peyğmbərləri kimi o da Tanrının elçisidir.
Başlanğıcda, Məhəmmədin ardıcılları az idi və məkkəli politeistlərin düşmənçiliyinə məruz qalırdılar. O, və bəzi ardıcılları 622-ci ildə Məkkədən Mədinəyə (əvvəl Yəsrib olaraq adlandırılırdı) miqrasiya etmədən əvvəl, Məhəmməd 615-ci ildə bəzi ardıcıllarını təqibdən qorumaq üçün Aksum Krallığına göndərdi. Bu hadisə, hicrət, hicri təqvimi olaraq da bilinən İslami təqvimin başlanğıcına işarət edir. Məhəmməd Mədinədə qəbilələri Mədinə Konstitusiyası ilə birləşdirdi. Səkkiz il məkkəli qəbilələrlə aralıqlı olaraq dəvam edən müharibələrdən sonra Məhəmməd 10.000 müsəlman əskər yığıb Məkkə şəhərinə hücum etdi. Fəth böyük ölçüdə müharibəsiz keçdi və Məhəmməd şəhəri az qırğınla zəbt etdi. Məhəmməd vida həccindən qayıtdıqdan bir neçə ay sonra, 632-ci ildə xəstələndi və vəfat etdi. Ölümünə qədər Ərəbistan yarımdasının əksəriyyəti İslam dinini mənimsədi.
Məhəmmədin ölümünə qədər aldığını bildirdiyi quran ayətlərini meydana gətirən vəhylər (hər biri ayət olaraq adlandırılır, mənası "allahın işarəsi" deməkdir) müsəlmanlar tərəfindən Tanrının sözü olaraq adlandırılır və dinin əsası olaraq qəbul edilir. Qurandan başqa, Məhəmmədin Hədis və siyərdəki (bioqrafiya) təlimləri və tətbiqləri (sünnə) İslam hüququnun mənbələri olaraq dəstəklənir və istifadə edilir (bax. Şəriət).
Qurandaki adları və titulları
Məhəmməd adı quranda dörd dəfə keçir və "tərifə layiq" mənasına gəlir. Həmçinin, quranda Məhəmmədə ikinci şəxs olaraq müxtəlif adlarla müraciyyət edilir: elçi, peyğəmbər, allahın qulu, xəbərçi (bəşir), şahid, müjdəçi (mübəşşir), xəbərdarlıq edən (Nazir), xatırladan (müdhəkkir), tanrıya dəvət edən, Nur və işıq verən lampa.
Bioqrafik məlumatların mənbələri
Quran
.jpg)
Quran İslamın mərkəzi dini mətnidir. Müsəlmanlar, onun baş mələk Cəbrayıl tərəfindən Məhəmmədə çatdırılan Tanrının sözlərini təmsil etdiyinə inanırlar. Ancaq, Quran Məhəmmədin xronoloji bioqrafiyası üçün az dərəcədə əhəmiyyat kəsb edir: Quranın çox ayələri əhəmiyyətli tarixi konteksti təmin etmir.
Erkən bioqrafiyalar
Məhəmmədin həyatı ilə əlaqədər əhəmiyyətli mənbələr, müsəlman erasının 2-ci və 3-cü əsr müəlliflərinin tarixi əsərlərində tapıla bilər (b.e-nın 8-ci 9-cu əsrləri). Bunlar, Məhəmmədin həyatı haqqında əlavə məlumatlar ehtiva edən Məhəmmədin ənənəvi müsəlman bioqrafiyalarıdır. Ən erkən siyər (Məhəmmədin bioqrafiyası və sözləri), İbn İşaq tərəfindən təqribi olaraq 767-ci ildə yazılmış Tanrının elçisinin həyatı adlı əsərdir. Əsərin itirilməsinə baxmayaraq, o İbn Hişam tərəfindən böyük ölçüdə və ya az ölçüdə əl-Təbəri üçün istifadə edildi. Halbuki, İbn Hişam Məhəmmədin bioqrafiyasının müqəddiməsində, İşaqın yazdığı bioqrafiyadan bəzi bölmüləri çıxartdığını etiraf etdi. Digər erkən tarixi mənbələr əl-Vaqidi tərəfindən yazılmış Məhəmmədin səfərbərliklərinin tarixi və onun katibi İbn Səd əl-Bağdadinin əsərləridir.
Bu mənbələrin doğruluğu qeyri-müəyyən olsa da, bir çox tədqiqatçılar onları həqiqi hesab edir. Son tədqiqatlar, araşdırmaçıları legal məsələlərə toxunan ənənələr ilə tamami ilə tarixi hadisələr arasında fərqləndirmələr aparmağa istiqamətləndirmişdir. Legal qrupda ənənələr ixtira edilmiş ola bilər, tarixi hadisələr isə müstəsna hallarda başqa yalnız "tendensiya formalaşmasına" məruz qalmış ola bilərdi.
Hədis
Digər mühüm mənbələr, hədis kolleksiyaları, Məhəmmədin verbal və fiziki təlimləri və ənənələridir. Hədislər Məhəmmədin ölümündən sonra da bir neçə nəsil Məhəmməd əl-Buxari, Müslüm İbn Həccac, əl-Tirmizi, əl-Nəsai, Əbu Davud, İbn Macə, Malik İbn Ənəs və əl Daraqtuni kimi ardıcılları tərəfindən tərtib edildi.
Bəzi qərb tədqiqatşıları hədis kolleksiyalarını dəqiq tarixi mənbə kimi görürlər. Madelunq kimi tədqiqatçılar sonraki dövrlərdə tərtib olunan hədisləri yararsız saymasa da, onları tarix kontekstində, hadisələrə və şəxslərə olan uyğunluğu əsasında tənqid edir. Digər tərəfdən, müsəlman alimləri adətən bioqrafiq ədəbiyyat əvəzinə hədis ədəbiyyatına daha çox diqqət ayırırlar ona görə ki, hədislər təsdiqlənə bilən transmissiya silsiləsini saxlayır; bioqrafik ədəbiyyat üçün belə bir silsilənin olmaması onların nəzərinə görə, daha az təsdiqlənə biləndir.
Pre-islami Ərəbistan
Ərəbistan yarımadası əvvələr, vulkanik torpaqla böyük ölçüdə quraq olduğundan, yaxın vahələr və ya su mənbələrindən başqa, kənd təsərrüfatını çətinləşdirirdi. Məkkə və Mədinə əsas şəxərlərdən idi. Mədinə böyük dərəcədə inkişaf edən aqronomik məskunlaşma məntəqəsi, Məkkə isə bir çox ətraf qəbilələr üçün mühüm maliyyə mərkəzi idi. Yerli qəbilələri, çətin mühit və yaşam tərzinə qarşı qoruyan, səhra şəraitində həyatda qalmaq üçün icmal yaşam çox mühüm idi. İttifaqa və ya qohumluğa əsaslanan qəbilə üzüvlülüyü mühüm sosiyal bağlılıq mənbəyi idi. Yerli ərəblər köçəri və ya oturaq idilər. Köçəri qruplar su və sürüləri üçün otlaq axtararaq dəvamlı səyahət edir, oturaq qrup isə məskunlaşıb ticarət və təsərrüfatla məşğul olurdular. Köçərilərin həyatda qalması həmçinin, kərvanlara və vahələrə edilən basqınlara əsaslanırdı; onlar bunu cinayət hesab etmirdilər.
Pre-islami Ərəbistanda tanrı və tanrıçalar individual qəbilələrin qoruyucusu hesab edilirdi, onların ruhları müqəddəs ağaclar, daşlar, bulaqlar və quyularla əlaqələndirilirdi. Bir illik ziyarət yeri olması ilə birlikdə Məkədəki Kəbə türbəsində qəbilə başçılarının 360 ədəd bütü yerləşirdi. Üç tanrıça Tanrının qızları olaraq təqdis edilirdi: Əl-Lat, Mənat və əl-Uzza. Ərəbistanda xristianlar və yəhudilər də daxil olmaqla monoteist icma var idi. "Qatı monoteistik inanclarını bəyan edən" Həniflər, İslam öncəsi yerli ərəblər idilər. Onlar İslam öncəsi Ərəbistanda yəhudilər və xristianların arasında qeydə alınır, baxmayaraq ki tarixililikləri tədqiqatçılar arasında mübahisəlidir. Müsəlman ənənəsinə görə, Məhəmmədin özü Hənif olub, İbrahimin oğlu İsmayılın kökündəndir.
VI əsrin ikinci yarısı Ərəbistanda siyasi iğtişaşlar dövrü idi və rabitə yolları artıq təhlükəsiz deyildi. Dini bölünmələr krizin mühüm səbəblərindən biri idi. Yəhudilik Yəməndə dominant din oldu, xristiyanlıq isə İran körfəzi bölgəsində kök salmağa başladı. Qədim dünyanın daha geniş meyllərinə uyğun olaraq, bölgə politeistik təriqətlərin tətbiq edilməsində azalmaya və daha mənəvi bir din formasına olan marağın artmasına şahid oldu. Çoxu xarici inancı mənimsəməkdə istəksiz ikən, bu inanclar intellektual və mənəvi istinad nöqtələrini təmin edirdi.
Məhəmmədin həyatının ilk illərində, aid olduğu Qureyş qəbiləsi qərbi Ərəbistanda dominant qüvvə oldu. Onlar qərbi Ərəbistandaki bir çox qəbilənin üzvlərini Kəbəyə bağlayan və Məkkə məbədinin prestijini artıran hums təriqəti assosiyasını qurdular. Anarxiyanın təsirləri ilə mübarizə aparmaq üçün Qüreyş, bütün zorbalıqların qadağan oldunduğu müqəddəs aylar təsisatını qurdu və beləliklə, təhlükəsiz həcc ziyarətləri və yarmarkalara qatılmaq mümükünləşdi. Hums birliyi əsasən dini olsa da, şəhər üçün də əhəmiyyətli iqtisadi nəticələr meydana gətirdi.
Həyatı
Uşaqlıq dövrü və erkən həyatı
Şablon:Məhəmmədin həyatının xronologiyası Abu Qasim Məhəmməd ibn Abd əl-Mütəllib ibn Haşim təqribən 570-ci ildə Məkkədə doğuldu. Onun doğum gününün Rəbiüləvvəl ayına təsdüf etdiyinə inanılır. Məhəmməd Qureyş qəbiləsinin bir parçası olan Bəni Haşim klanına mənsub idi və Məkkənin qabaqcıl ailələlərindən idi. Ənənə Məhəmmədin doğum ilini, həmin il ordusunu fillərlə artıran Yəmən kralı Abraha tərəfindən Məkkənin uğursuz məhvindən sonra adlandırılan Fil ili olaraq qəbul edir. Alternativ olaraq bəzi 20-ci əsr tədqiqatçıları, 568 və ya 569 kimi fərqli illəri təklif etdilər.
Məhəmmədin atası Abdullah, o, doğulandan təxminən altı ay sonra vəfat etdi. İslam ənənəsinə görə, Məhəmməd doğumundan dərhal sonra səhradaki bir bədəvi ailəsinə göndərildi, çünki səhra yaşamı körpələr üçün daha sağlam hesab edilirdi; bəzi qərb tədqiqatçıları isə bu ənənənin tarixliliyini qəbul etmirlər. Məhəmməd iki yaşına qədər analığı Həlimə bint Abi Züheyb və onun əri ilə birlikdə qaldı. Altı yaşında isə Məhəmmədin bioloji anası Aminə xəstələnib vəfat etdi. Sonraki iki il ərzində Məhəmməd səkkiz yaşına qədər Bəni Haşim klanından babası Əbdülmütəllibin ölümünə qədər onun himayəsi altında qaldı. Daha sonra Bəni Haşimin yeni başçısı olan əmisi Əbu Talibin himayəsi keçdi.
Yeniyetməliyi dövründə Məhəmməd, ticarətdə təcrübə qazanmaq üçün əmisi ilə birlikdə Suriyaya ticari səyahətlərə qatılırdı. İslam ənənəsinə görə, Məhəmməd Suriyaya gedən karvanları müşayiət edərkən doqquz və ya on iki yaşında idi və onun gələcəkdə peyğəmbər olacağını qabaqcadan gördüyünü söyləyən Bahira adında xristiyan keşiş və ya rahiblə tanış olmuşdu.
Məhəmmədin gənçliyi haqqında daha az şey məlumdur. Mövcud məlumatlar fraqmentləşməkdə və tarixin əfsanədən ayrılmasını çətinləşdirməkdədir. Onun tacir olduğu və "Hind okeanı və Aralıq dənizi arasındaki ticarətdə" iştirak etdiyi bilinir. Düz xarakterinə görə ona "etibarlı" mənasına gələn əl-Əmin (ərəb: الامين) və "doğurçu" mənasına gələn əl-Sadiq ləqəbini verdilər və qərəzsiz arbitr olaraq axtarılırdı. Nüfuzu səbəbi ilə 595-ci ildə 40 yaşlı Xədicə adlı dul bir qadından evlənmə təklifi aldı və Məhəmməd təklifi qəbul etdi. İbn İşaq tərəfindən toplanan hekayətə görə sonraki illər, Məhəmmədin 605-ci ildə Kəbə divarındaki Qara Daşın yerləşdirilməsində iştirak etməsi haqqında yaxşı bilinən bir əhvalatla əlqəli idi. Müqəddəs obyekt olan Qara Daş Kəbənin bərpası zamanı çıxardılmışdı. Məkkə başçıları hansı klanın Qara Daşı yerinə geri qoyması barədə qərar qəbul edə bilmədilər. Ən nəhayətdə razılıq əldə etdilər ki, hər kim Bəni Şəybə qapısından məscidə daxil olsa onu bu məsələdə hakim təyin etsinlər və o, nə hökm etsə ona əməl etsinlər; beləliklə həmin adam 35 yaşı olan Məhəmməd oldu. Bu hadisə Cəbrayılın ona ilk vəhyi gətirməsindən beş il əvvəl olmuşdu. Məhəmməd bir parça istədi və daşı ortasına qoydu. Klan başçıları kənarlarından tutdular və birlikdə Qara Daşı yerinə apardılar sonra isə Məhəmməd daşı yerləşdirərək hərkəsin şərəfini tətmin etdi.
Quranın başlanğıcı
Məhəmməd hər il bir neçə həftə Məkkə yaxınlığında Cəbəl ən Nur dağındaki Hira mağarasında dua etməyə başladı. İslam ənənəsinə görə bu mağaraya olan ziyarətlərinin birində, 610-cu ildə mələk Cəbrayıl ona görünmüş və ondan ayətləri əzbərdən deməyi əmr etmişdi hansı ki, sonradan Qurana daxil ediləcəkdi. Quranın ilk sözlərinin Ələq surasinin ilk ayətləri olduğu barədə fikir birliyi vardır. Məhəmməd ilk vəhylərini qəbul etdərkən dərin şəkildə ovqatı təlx olmuşdu. Məhəmməd evə qayıtdıqdan sonra o Xədicə və Varaka ibn Nöhfəl tərəfindən təsəlli edilmiş və toxtatılmışdı. O həmçinin başqalarının onu dəli adlandırıb iddialarını rədd edəcəyindən qorxdu. Şiyə ənənəsinə əsasən Məhəmməd mələyin görünməsinə təəccüblənməmiş və ya qorxmamış; daha doğrusu sanki mələyi gələcəyini gözləyirmişcəsinə onu salamlamışdı. İlk vəhydən sonra Məhəmmədin özünü depresiyada hiss etdiyi və özünü dualara, spiritual məşğələlərə buraxdığı üç illik bir fasilə (fətrə dövrü olaraq da bilinir) başlamışdır. Vəhyə dəvam edildiyində Məhəmmədə təskinlik verildi və təbliğə başlanması əmr edildi: Rəbbin nə səni tərk etmişdi, nə də (sənə) acığı tutmuşdu.
Səhih Buxari Məhmmədin vəhylərin gəlməsini "bəzən bir zınqırovun çalması" kimi olduğunu təsvir etdiyini rəvayət edir. Ayşə rəvayət edirdi "soyuq bir gündə Məhəmmədin vəyh aldığını gördüm, onun soyuq tər alnından axırdı". Alford T. Velçə görə, bu təsvirlər sonradan müsəlmanlar tərəfindən saxtalığı ağlabatan olmadığı üçün həqiqi hesab edilə bilər. Məhəmməd öz fikirlərini bu mesajdan fərqləndirə biləcəyinə əmin idi. Qurana əsasən, Məhəmmədin əsas vəzifələrindən biri, inanmayanları esxatoloji cəzalarından xəbərdar etməkdir. Bəzən Quran qiyamət gününə açıq şəkildə istinadlar eləmir, ancaq nəsli kəsilmiş qövmlərdən misallar verərək Məhəmədin müasirlərini bənzər fəlakətlərdən xəbardar edir. Məhəmməd təkcə Tanrının vəhyni rədd edənləri xəbərdar etmir, eyni zamanda pisliyi tərk edənlər, ilahi sözləri dinləyən və Tanrıya xidmət edənlərə müjdələr verirdi. Məhəmmədin missiyası həmçinin monoteizmin təbliğ etməkdən ibarət idi: Quran Məhəmmədə Rəbbinin adını elan və tərif etməsini, bütlərə sitayiş etməməsini və ya digər Tanrıları onunla əlaqələndirməməsini əmr edir.
Quran (96:1–5)
Erkən Quran ayətlərinin əsas mövzuları insanın yaradıcısı qarşısında olan məsuliyyətini əhatə edirdi: ölülərin dirilməsi, Tanrının axrıncı hökmü dəvamında cəhənnəmdə işgəncə və cənnətdəki zövqlərin qabarıq təsviri və hayatın hər aspektində Tanrının işarələri. Həmin vaxtlar inananlardan tələb olunan dini vəzifələr çox az idi: Tanrıya inanmaq, günahların bağışlanmasını istəmək, tez-tez dua etmək, ehtiyac içində olanlara yardım etmək, fırıldaqçılığı və sərvət sevgisini rədd etmək (Məkkənin ticari həyatında əhəmiyyətli olduğu hesab edilir), ismətli olmaq və qız uşaqlarına qarşı cinayət törətməmək.
Müxalifət
Müsəlman ənənəsinə görə Məhəmmədin arvadı Xədicə onun peyğəmbər olduğuna inanan ilk şəxs idi. Sonraki inanalar, Məhəmmədin on yaşındaki əmisi oğlu Əli ibn Əbu Talib, yaxın dostu Əbu Bəkr və oğulluğa götürdüyü Zeyd oldu. 613-cü ildə Məhəmməd xalqa təbliğə başladı. Çox Məkkəlilər tərəfindən lağa qoyulub, əhəmiyyət verilməməsinə rəğmən Məhəmmədin bir neçə ardıcılı oldu.Ərkən olaraq islamı qəbul edən üç əsas qrup var idi: gənc qardaşlar və böyük tüccarların oğulları; qəbilələrində birinci dərəcədən düşən və ya birinci dərəcəni almaqda uğursuz olan insanlar və zəif, əsasən müdafiəsiz əcnəbilər.
İbn Sədə görə, müxalifət, Məhəmmədin büt ibadətlərini və Məkkəli ataların tətbiq etdiyi politeizmi qınayan ayətləri çatdırdığında başladı. Ancaq Qurani kərimin təsvirinə görə müxalifət, Məhəmmədin xalqa dini təbliğ etdiyinə başladı. Ardıcılları artdıqca, Məhəmməd, Məkkə dini həyatının fokus nöqtəsi olan və sərvəti Kəbəyə əsaslanan bölgənin lokal qəbilələri üçün təhdid meydana gətirdi və onlar Məhəmmədi devirməklə təhdid etdilər. Məhəmmədin Məkkənin ənənəvi dini qınaması xüsusi ilə Kəbənin qoruyucuları olan özünün də üzvü olduğu Qureyş qəbiləsi üçün "incidici" idi. Güclü tüccarlar Məhəmmədi yola gətirməyə çalışırdılar ki, təbliğlərini buraxsın; ona tacirlərin daxili dairəsinə qəbul edilmək, həmçinin sərfəli nikah təklif etdilər. O bu təkliflərin ikisini də qəbul etmədi.
Quran (90:8–17)
Ənənə Məhəmməd və ardıcılarına edilən zülmmü və pis rəftarı böyük ölçüdə qeydə alırdı. Tanınmış Məkkəli lider olan Əbu Cəhlin qulu Süməyyə bint Bübət islamın ilk şəhidi olaraq məşhurdur; inancından imtina etməyi qəbul etmədiyinə görə sahibi tərəfindən bir nizə ilə öldürüldü. Başqa bir müsəlman qul olan Bilal, inancına görə Üməyyə ibn Xələf tərəfindən sinəsinin üzərinə ağır daş qoyularaq işgəncəyə məruz qaldı. 615-ci ildə Məhəmmədin ardıcıllarından bəziləri Aksum krallığına köç etdilər və xristiyan Efiyopiyalı imparator Əşəmə ibn Əbcərin qoruması altında kiçik bir koloniya qurdular. İbn Səd iki ayrıca miqrasiyadan bəhs edir. Ona görə, müsəlmanların çoxu Hicrətdən əvvəl Məkkəyə qayıtmış, ikinci qrup isə Mədinədə onlara qatılmışdı. Ancaq, İbn Hişam və Təbəri Efiyopiyaya olan yalnızca bir miqrasiya haqqında danışır. Onların açıqlamalar görə, Məkkə zülmü Məhəmmədin ardıcılları üçün Həbəşistandaki xristiyanlar arasında sığıncaq istəməyini irəli sürmə qərarında böyük rol oynadı. Əl-Təbəridə qorunan məşhur Ürvə ibn əl-Zübeyrin məktubuna görə, İslamın güclənməsi, Ömər və Həmzə kimi üst dərəcəli və güclü Məkkəlilərin islamı qəbul etməsi ilə müsəlmanların əksəriyyəti vətənlərinə geri qayıtmışdı.
Ancaq müsəlmanların Həbəşistandan Məkkəyə qayıtma səbəbləri ilə əlaqəli başqa bir əhvalat mövcuddur. Başlanğıcda, əl-Vaqidi tərəfindən bəhs edildikdən sonra İbn Səd və Təbəridə yenidən ələ alınan (ancaq İbn Hişam və İbn İşaq tərəfindən deyil) bu əhvalata görə, naəlaclıqdan qəbiləsi ilə birlikdə qalmağa yer ümid edən Məhəmməd, Tanrının qızları olduğu düşünülən Məkkəli üç ilahənin varlığını qəbul edən ayət elən etdi. Sonraki gün Məhəmməd ayətin şeytanın özü tərəfindən fısıldadıldığını iddia edərək Cəbraylılın əmri ilə ayətləri geri çəkdi və bunun əvəzinə Tanrının həmin ilahələri lağa qoyması məzmununda olan ayət təklif edildi. Bu epizod "Şeytan ayətləri" əhvalatı olaraq bilinir. Əhvalata görə, bu, Məhəmməd ilə məkkəlilər arasında ümumi uzlaşmağa yol açmış və Həbəşistandaki müsəlmanlar evlərinə qayıtmağa başlamışdı. Onlar qayıtdıqlarında Cəbrayıl Məhəmmədi məlumatlandırmışdı ki, iki ayət vəhyin parçası deyilmiş və şeytan tərəfindən yerləşdirilmişdi. O vaxtlar görkəmli alimlər bu ayətlərin tarixi gerçəkliyinə və müxtəlif əsaslarla əhvalatın öznə qarşı çıxdılar. Malik ibn Anas, əl-Şəfi, Əhməd ibn Hanbal, əl-Nəsani, əl-Buxari, Əbu Davud, əl-Navavi və digər başqaları əl-Vəqini yalançı və saxtakar olaraq tənqid etdi. Daha sonra, hadisə bəzi qruplar arasında qəbul edildi baxmayaraq ki, onuncu əsrin sonuna doğru etirazlar dəvam etdi. Etirazlar bu ayətlərin rədd edilməsinə qədər dəvam etdi və əhvalatın özü nəticədə məqbul tək ortodoks müsəlman mövqeyinə çevrildi.
İki mühüm Qureyş klanı olan Maxzum və Bəni Abd-Şəmsin liderləri 617-ci ildə ticari rəqibi Bəni Haşim klanına Məhəmmədin mühafizəsini buraxmaları üçün boykot tətbiq etdilər. Boykot üç il davam etdi, amma nəticədə müvəffəqiyyətsiz olduğu üçün çökdü. Bu müddət ərzində Məhəmməd təkcə ərəblər arasında bütün düşmanlıqların qadağan edildiyi müqəddəs həc aylarında təbliğlər edə bildi.
İsra və Merac
İslam ənənəsi ərz edir ki, Məhəmməd 620-ci ildə mələk Cəbrayıl ilə möcüəvi bir gecəlik səyahət olan İsra və Meracı yaşadı. Səyahətin başlanğıcında (İsra) Məkkədən "ən uzaq məscidə" qənədli at üzərində getdiyi rəvayət edilir. Sonra isə, Merac ərzində, Məhəmmədin cənnəti və cəhənnəmi gəzdiyi və İbrahim, Musa və İsa kimi əvvəlki peyğəmbərlərlə danışdığı deyilir. Məhəmmədin ilk bioqrafiyasının müəllifi İbn İşaq bu hadisəni spiritual təcrübə olaraq təqdim edir; Əl-Təbəri və İbn Qatir kimi tarixçilər isə onu fiziki səyahət olaraq təqdim edir.
Hicrətdən əvvəlki axrıncı illəri
Məhəmmədin arvadı Xədicə və əmisi Əbu Talib 619-cu ildə vəfat etdilər; bu il "kədər ili" olaraq da bilinir. Əbu Talibin ölümü ilə birlikdə Bəni Haşim klanının rəhbərliyinə Məhəmmədin qatı düşmanı olan Əbu Ləhəb keçdi. Tezliklə Əbu Ləhəb klanın Məhəmmədi mühafizəsini ləğv etdi. Beləliklə Məhəmməd təhlükəyə düşdü; klan mühafizəsinin ləğv edilməsi onun öldürülməyi vəziyyətində qan qisasının alına bilməyəcəyi mənasına gəlirdi. Məhəmməd daha sonra Ərəbistandaki mühüm şəhərlərdən olan Təif şəhərini ziyarət və bir mühafizəçi tapmağa çalışdı, ancaq səyi uğursuz oldu və onun daha çox fiziki təhlükəyə atdı. Məhəmməd Məkkəyə qayıtmaq məcburiyyətində qaldı. Mütim ibn Abdi adlı Məkkəli bir şəxsin (Bəni Nöhvəl klanının mühafizəsi) təşəbbüsü ilə Məhəmməd doğma şəhərinə təhlükəsiz bir şəkildə qayıda bildi.
Bir çox insan Məkkəyi ticari və ya ibadət məqsədi ilə ziyarət etdi. Məhəmməd özü və ardıcılları üçün yeni bir ev axtarmaq üçün bu fürsəti dəyərləndirdi. Bir neçə müvəffəqiyyətsiz danışıqlardan sonra, Yəsribdən (sonradan Mədinə adlandırılmışdır) olan bəzi adamlarla danışığı ümüd oyatdı. Yəsribin ərəb nüfuzu monoteizimlə tanış idilər və orada yəhudi nüfusu olduğuna görə yeni peyğəmbərin ortaya çıxmasına hazırlaşdılar. Həmçinin, Məhəmməd və yeni inanç vasitəsi ilə Məkkəyə üstünlük qazanmağı ümid edirdilər; Yəsriblilər həc yeri olaraq oranın əhəmiyyətini qısqanırdılar. Mədinədə demək olar ki, bütün qəbilələr islamı qəbul etdi; sonraki ilin iyun ayına qədər yetmiş beş müsəlman həcc ziyarəti üçün Məkkəyə gəldi və Məhəmməd ilə görüşdü. Gecələri Məhəmmədlə gizlicə görüşən qrup, "Əl-Əqəbənin ikinci vədi" adlı şeyi həyata keçirdi. Əqəbədə verilən vədlərdən sonra Məhəmməd öz ardıcıllarını Yasribə köçməyə təşviq etdi. Həbəşistana olan miqrasiya kimi, Qureyş Mədinəyə olan miqrasiyanı da dayandırmağa çalışdı. Ancaq, demək olar ki, bütün müsəlmanlar miqrasiya etməyə müvəffəq oldular.
Hicrət
| Məhəmmədin Mədinədəki həyatının xronolgiyası | |
|---|---|
| 622 | Mədinəyə hicrət |
| 623 | Karvan yürüşlərinin başlanması |
| 624 | Bədr döyüşü |
| 624 | Bəni Qeynuqanın mühasirəsi |
| 624 | Saviq yürüşü |
| 624 | Qərqərətəlkədr yürüşü |
| 624 | Zil-əmr yürüşü |
| 625 | Uhud döyüşü |
| 625 | Həmraul-Əsəd yürüşü |
| 625 | Xalid ibn Əbu Süfyanın qətli |
| 625 | Rəci və Biri-Məunə faciələri |
| 625 | Bəni Nadirin mühasirəsi |
| 626 | III Bədr yürüşü, Zatur-Riqa yürüşü və Dumətul-Cəndəl yürüşü |
| 627 | Xəndək döyüşü |
| 627 | Bəni Qureyzənin mühasirəsi |
| 628 | Hüdeybiyyə sülh müqaviləsinin bağlanması |
| 628 | Xeybər döyüşü |
| 629 | İlk həcc ziyarəti |
| 629 | Mütə döyüşü |
| 630 | Məkkənin fəthi |
| 630 | Hüneyn döyüşü |
| 630 | Taifin mühasirəsi |
| 630 | Təbuk yürüşü |
| 631 | Ərəbistan yarımadasının böyük hissəsininin idarə edilməsi |
| 632 | Vida həcci |
| 632 | Məhəmmədin vəfatı, 8 iyun Mədinə |
Hicrət 622-ci ildə Məhəmməd və ardıcıllarının Məkkədən Mədinəyə miqrasiyasıdır. iyun 6220-ci ildə Məhəmməd ona qarşı həyata keçiriləcək süqəstə qarşı xəbərdarlıq edildi. Məhəmməd gizlicə Məkkədən çıxdı və ardıcıllarını Məkkənin 450 kilometr (280 mil) şimalındakı Mədinəyə köçürdü.
Mədinəyə miqrasiya
Mədinənin on iki mühüm klanının təmsilcilərindən ibarət nümayəndə heyəti Məhəmmədi bütün icma üçün baş arbitr vəzifəsini icra etməyə dəvət etdi; tərəfsiz bir əcnəbi olaraq statsuna görə. Yəsribdə mübahisə hökm sürürdü; ilk növbədə mübahisə ərəb və yəhudi sakinlərini əlaqələndirirdi və təxminən 620-ci ilə qədər yüz il davam etmişdi. Xüsusi ilə bütün klanların daxil olduğu Biəs müharibəsindən sonra yenilənən qətliyamlar və ortaya çıxan iddialar üzərindəki anlaşılmazlıqlar, münaqişəli vəziyyətlərdə qərar vermək səlahiyyəti olan tək bir adam olmadığı müddətcə, qəbilə qan qisası və "gözə-göz dişə-diş" konseptinin artıq tətbiqə yarasızlığını açıqca ortaya qoyurdu. Mədinədəki nümayəndələr və Mədinə vətəndaşları Məhəmmədi öz icmalarına qəbul etməyə və onu özlərindən biri kimi fiziki olaraq qorumağa söz verdilər.
Məhəmməd ardıcıllarına, təxminən bütün ardıcılları Məkkəni tərk edənə qədər Mədinəyə köç etmələri təlimatını verdi. Ənənəyə görə, Məhəmmədin yola düşmə zamanı xəbər tutan Məkkəlilər ona süiqəst həyata keçirmək üçün plan qurdular. Əlilin köməyi ilə Məhəmməd Məkkədə onu gözləyənləri aldatdı və gizlicə Əbu Bəkr ilə birlikdə şəhərdən uzaqlaşdı. 622-ci ildə Məhəmməd böyük aqronomik vahə olan Mədinəyə miqrasiya etdi. Məkkədən Muhəmmədlə yanaşı miqrasiya edənlər muhacirun (mühacirlər) olaraq tanındı.
Yeni idarənin qurulması
Məhəmmədin Mədinə qəbilələri arasında xeyi vaxtdır dəvam edən narazılıqları yüngülləşdirmək üçün həyata keçirdiyi ilk şeylər arasında, səkkiz Mədinə qəbiləsi və Məkkədən gələn miqrantlar arasında "bir növ ittifaq və ya federasiya qurmaq üçün" Mədinə konstitusiyası adlanan sənəd hazırlamaq var idi; bu, Mədinədəki bütün vətəndaşların hüquqlarını və vəzifələrini və oradaki müxtəlif icmaların münasibətlərini səciyələndirir (müsəlman icması və digər icmalar xüsusi ilə yəhudilər və "kitab əhli" daxil idi). Mədinə konstitusiyasında təyin olunan icma, Ümmət, praktik düşüncələrlə şəkilləndirilən dini görüşə sahib idi və həmçinin köhnə ərəb qəbilələrinin legal formlarını böyük ölçüdə qorumuşdu.
Mədinədə islamı qəbul edən ilk qrup liderləri olmayan klanlar idi; bu klanlar düşman liderlər tərəfindən xaricdən itaət etdirildi. Bunu bir sıra istisnalarla Mədinədə yaşayan bütpərəst əhalinin islamı ümumi qəbullanışı izlədi. İbn İşaqa görə, bu, Sədi ibn Müədin (qabaqcıl Mədinə lideri) islamı qəbul etməsindən təsirləndi. İslamı qəbul edən və müsəlman miqrantlara sığıncaq tapmaqda kömək edən Mədinəlilər ənsar (dəstəkçi) olaraq adlandı. Daha sonra Məhəmməd miqrantlar və yardımçılar arasında qardaşlıq qurdu və Əlini özünə qardaş seçdi.
Silahlı qarşıdurmanın başlaması
Miqrasiyadan sonra Məkkə xalqı mədinəyə miqrasiya edənlərin əmlakını ələ keçirdi. Müharibə daha sonra Məkkəlilər və müsəlmanlar arasında başlayacaqdı. Məhəmməd müsəlmanların Məkkəlilərlə döyüşməsinə yol verən ayət ortaya çıxartdı. (bax, Həc surəsi, Quran 22:39–40). ənənəvi açıqlamaya görə, 11 fevral 624-cü ildə Mədinədəki Məscidi-Qibləzədədə ibadəd edərkən, Məhəmməd, vəhy alır ki, ibadət edərkən üzü Yerusəlimə doğru deyil Məkkə şəhərinə doğru istiqamətlənməlidir. Məhəmməd yoldaşları ilə dua edərkən yeni istiqamətə düzəliş etdi və beləliklə, namaz əsnasında Məkkəyə doğru istiqamətlənmə ənənəsini başlatdı.
Quran (22:39–40)
Məhəmməd 624-cü ildə Məkkənin ticari karvanına basqın edən üç yüz döyüşcüyə başçılıq etdi. müsəlmanlar Bədrdə karvan üçün pusqu qurdular. Plandan xəbərdar olan Məkkə karvanı müsəlmanlardan sıyrıldı. Karvanı qorumaq üçün bir Məkkə qüvvəsi göndərildi və karvanın təhlükəsiz olduğunu xəbər aldıqdan sonra müsəlmanlarla qarşılaşmağa dəvam etdi. Beləliklə, Bədr döyüşü başladı. Sayılarının xeyli az olmalarına rəğmən müsəlmanlar döyüşü qazandı; on dörd müsəlman həlak oldu qarşı tərəfdən isə qırx nəfər Məkkəli. Həmçinin, Əbu-Cəhl də daxil olmaqla bir çox Məkkəli lideri öldürməyə müvəffəq olmuşdular. Yeddi nəfər əsr götürüldü, onlardan çoxu fidyə qarşılığında geri verildi. Məhəmməd və ardıcılları qələbəni inanclarının təsdiqi olaraq gördülər və Məhəmməd qələbəyə görünməz mələklərin köməyinin olduğuna istinad etdi. Mədinə dövrünün quran ayətləri, Məkkə dövrününkünün əksinə, hökümətin praktik problemləri və qənimətlərin paylanması kimi mövzular ilə əlaqəli idi.
Qələbə Məhəmmədin Mədinədəki mövqeyini gücləndirdi və ardıcılları arasında olan ərkən şübhələri dağıtdı. Nəticə olaraq, müxalifət daha az "səsini çıxartı". Hələ islamı qəbul etməmiş paqanlara İslamın irəliləyişi yaxşı təsir bağışlamırdı. İki bütpərəst, Əsma bint Mərvan və Əbu Əfəq, müsəlmanları lağa qoyan və təhqir edən şeirlər yazdılar. Onlar öz və yaxud əlaqəli klanlarına mənsub insanlar tərəfindən qətlə yetirildi və Məhəmməd cinayəti təsdiq etmədi. Ancaq hesabat bəziləri tərəfindən uydurma hesab edilir. Bu qəbilələrin əksər üzvləri islamı qəbul etdi və az sayda bütpərəst müxalifət qaldı.
Məhəmməd üç əsas yəhudi qəbiləsindən biri olan Bəni Qəynuqanı Mədinədən qovdu, lakin bəzi tarixçilər qovmanın Məhəmmədin ölümündən sonra həyata keçirildiyini iddia edir. Əl-Vqədiyə görə, Abdullah ibn Üviyənin onlarla olan danışığından sonra Məhəmməd onları edəm etməkdən çəkinmiş və Mədinədən sürgün edilmələrini əmr etmişdi. Bədr döyüşündən sonra Məhəmməd icmasını Hicazın şimal hissəsindən gələcək olan hücmlardan qorumaq üçün bir sıra Bədəvi qəbilələrlə qarşılıqlı yardım ittifaqı qurdu.
Məkkə ilə konflikt
Məkkəlilər məğlubiyyətlərinin qisasını almaqda istəkli idilər. İqtisadi rifahı təmin etmək üçün Məkkəlilər Bədr döyüşündə azaldılmış olan nüfuzlarını yenidən qazanmalı idilər. bundan sonraki aylarda Məkkəlilər mədinəyə pusqu komandaları göndərirkən, Məhəmməd Məkkə ilə müttəfiq qəbilələrə qarşı səfərlər həyata keçirdi və basqınçıları Məkkə karvanlarına yolladı. Əbu Sufyan 3000 nəfərlik ordu yığdı və Mədinəyə hücum üçün yola çıxdı.
Bir kəşfiyyatçı Məhəmmədə Məkkə ordusunundan və bir gün sonra isə onların sayı barədə xəbər çatdırdı. Növbəti səhər, müsəlman müharibə konfransında Məkkəlilərə necə qalib gəlmək barəsində münaqişə çıxdı.Məhəmməd və bir çox yüksək dərəcəli şəxslər Mədinə daxilində döyüşmənin daha təhlükəsiz olacağını və ağır istehkam qalalarından faydalana biləcəklərini irəli sürdülər. daha gənç müsəlmanlar isə Məkkəlilərin məhsulları məhv edəcəyini və istehkam qalalarına toplanmağın müsəlmanların nüfuzunu alçaldacağını dedilər. Məhəmməd nəhayət gənc müsəlmanların dediyi ilə razılaşdı və müsəlman qüvələrini döyüşə hazırladı. Məhəmməd qüvələri, kənara, Uhud dağına (Məkkəli qüvələrin düşərgəsinin yeri) doğru apardı,
23 mart 625-ci ildə Uhud döyüşü başlamış oldu. Müsəlman ordunun erkən qarşılaşmalarda üstünlük qazanmasına baxmayaraq, yerləşdirilmiş oxçuların stratejik cəhətdən intizamının pozulması müsəlmanların məğlubiyyətinə gətirib çıxardı; müsəlman ənənəsində ən tanınmış şəhidlərdən biri Məhəmmədin əmisi Həmzə də daxil olmaqla 75 müsəlman öldürüldü. Məkkəlilər onların üzərinə yerimədi, bunun əvəzində isə qələbəni elan etmək üçün Məkkəyə qayıtdılar. Elan yəqin ki, Məhəmmədin yaralanması və öldüyünü düşünülməsi səbəbindən idi. Məhəmmədin yaşadığı ortaya çıxdıqda, Məkkəlilər onun yardımına gələn yeni qüvələr haqqındaki səhv məlumatlar səbəbi ilə geri qayıtmadı. Hücum müsəlmanları tamamilə məhv etmək məqsədinə müvəffəq olmadı. Müsəlmanlar ölüləri dəfn edib və Mədinəyə qayıtdı. Məğlubiyyətin səbəbləri barədə yığılmış suallara Məhəmməd quran ayətlərini (3:152) verərək məğlubiyyətin ikiqat olduğunu ifadə etdi: qismən itaətsizlik üçün cəza, qismən də dəyanət sınağı.
Əbu Sufyan səylərini Məkkəyə qarşı başqa bir hücuma istiqamətləndirdi. O Mədinənin şimalındaki və şərqindəki köçəri qəbilələrdən dəstək aldı; Məhəmmədin zəyifliyini, qənimət vədləri, Qureyş nüfuzu və rüşvət vasitəsi ilə bütpərəstləri istifadə edərək. Məhəmmədin yeni siyasəti ona qarşı ittifaqların qarşısını almaq idi. Mədinəyə qarşı nə vaxt ittifaqlar qurulurdusa Məhəmməd onları dağıtmaq üçün ekspedisyalar göndərirdi. Məhəmməd Mədinyə qarşı düşmanca niyyətlə kütləvi hərəkətlənməni eşitdi və buna sərt reaksiya göstərdi. Misal olaraq yahudi qəbiləsi olan Bəni Nadirin başçısı Kəb ibn əl-Əşrəfin Məhəmmədin əmri ilə öldürülməsidir. Əl-Əşrəf Məkkəyə getmiş və Məkkənin qəmini, hiddətini və Bədr döyüşündən sonra qisas almaq arzusunu oyandıran şeirlər yazmağa başlamışdı. Təqribən bir il sonra Məhəmməd Bəni Nadir qəbiləsini Mədinədən qovmuş və Suriyaya köç etməyə məcbur etmişdi; o, əmlaklarını da yanlarında götürməyə icazə vermişdi. Mülklərinin geri qalanları Məhəmməd tərəfindən tanrı adına tələb edildi, çünki qan tökülmədən qazanılmışdı. Məhəmməd hesabagəlməyən bir qüvvə yığaraq ərəb qəbilələrini individual şəkildə təəccübləndirdi bu da onu məhv etmək üçün düşmanlarının birləşməsinə səbəb oldu. Məhəmmədin özünə qarşı olan ittifaqların qarşısını almaq təşəbbüslərinin uğursuz olmasına baxmayaraq, o, öz qüvvələrini artırmağa müvəffəq oldu və potensial qəbilələrin düşmənlərə qatılmasına maneə oldu.
Mədinənin mühasirəsi
Sürgündəki Bəni Nadir qəbiləsinin köməyi ilə Qureyş hərbi lideri Əbu Sufyan 10 000 nəfərlik ordu yığdı. Məhəmmədin təxminən 3000 nəfərlik bir qüvvə hazırladı və o dövrdə Ərəbistanda bilinməyən bir müdafiə forması mənimsədi; müsəlmanlar Mədinənin süvari hücumuna açıq qalan yerində xəndək qazdılar. Bu fikir islamı qəbul etmiş, miliyyətcə fars olan Salman Farsiyə istinad edilir. Mədinənin mühasirəsi 627-ci il 31 mart tarixində başladı və iki həftə dəvam etdi. Əbu Sufyanın dəstəsi istehkam üçün hazırlıqsız idi və effektsiz mühasirə sonrasında koalisiya evə dönməyə qərar verdi. Quranda bu müharibə əhzab sürəsinin 9–27 ayətlərində müzakirə edilir. Döyüş zamanı Məkkənin cənubundaki Bəni Qüreyzə qəbiləsi Məhəmmədə qarşı isyan etmək üçün Məkkəli qüvvələrlə danışıqlara girişdi. Uzun müddət davam edən danışıqlardan sonra, qismən Məhəmmədin keşikçiləri tərəfindən təxribat cəhdlərinə görə heç bir razılığa gəlinmədi. Koalisiyanın geri çəkilməsindən sonra, müsəlmanlar Banu Qurayzanı xəyanətdə ittiham etdilər və onları 25 gün onların qalalarını mühasirəyə aldılar. Bəni Qureyza axırda təslim oldu; İbn İşaqa görə, qadınlar və uşaqlar kölələşdirilmiş, islamı qəbul edən bir neçə adamdan başqa qalanlarının başları kəsilmişdi. Valid N.Ərafat və Bərəkət Əhməd İşaqın rəvayətini müzakirə etmişlər. Ərafat hesab edir ki, İşaqın hadisədən 100 il sonra bəhs edən yəhudi mənbələri bu açıqlama ilə yəhudi tarixində əvvəllər baş vermiş qətliyamların xatirələrini birləşdirdi; o, qeyd edir ki, İbn İşaq müasiri Malik ibn Ənas tərəfindən etibarsız tarixçi və İbn Həcər tərəfindən isə "qəribə heykayələr"in nəql edicisi olaraq hesab edilirdi.Əhməd iddia edir ki, bəzi qəbilələrin bir hissəsi öldürülüb, bəzi döyüşcülərin isə bir hissəsi əsr götürülmüşdü. Vat Ərəfatın arqumentlərini "tamami ilə inandırıcı" olmadığını hesab edərkən, Meir C.Kister Əhməd və Ərəfatın arqumentlərinin təzad təşkil etdiyini hesab edir.
Mədinənin mühasirəsində Məkkəlilər müsəlman icmasını məhv etmək üçün əlindəki mövcud qüvvəni istifadə etdilər. Müvəffəqiyətsizlik mühüm dərəcədə nüfuzun düşməsinə səbəb oldu; Suriya ilə olan ticari ilaqələri kəsilidi. Xəndək döyüşündən sonra Məhəmməd şimala iki ekspedisiya həyata keçirdi, ikisi də hər hansı bir mübarizə olmadan sona çatdı. Bu səfərlərdən birindən (ya da bir neçə il əvvəl, erkən digər hesabatlara görə) qayıdarkən, Məhəmmədin həyat yoldaşı Aişəyə qarşı zina ittihamı irəli sürüldü. Məhəmməd Ayişənin təqsirsiz olduğunu və zina itihamını edənin dörd şahid gətirməli olduğunu əmr edən vəhy aldığını elan edərək Aişəni təmizə çıxartdı (sura 24,Ən-Nur).
Hudeybiyə barışığı
Məhəmməd müsəlmanlara Həcc mərasimini yerinə gətirməsini əmr edən ayətlər təqdim etdiyinə baxmayaraq, müsəlmanlar Qureyşin düşmənliyi səbəbindən bunu yerinə yetirmədilər. Şəvval 628-ci ildə Məhəmməd ardıcıllarına qurbanlıq heyvanlar tapmaqlarını və Məkkəyə Həcc ziyarəti üçün hazırlanmalarını əmr etdi. 1400 müsəlmanın yaxınlaşdığını eşitdikdən sonra, Qureyş onları dayandırmaq üçün 200 süvari göndərdi. Məhəmməd təqibçiləri Məkkənin kənarındaki əl-Hudeybiyə çatmalarına imkan yaradaraq, daha çətin yol izləyib onlardan qaçındı. Vatta görə, Məhəmmədin həcci yerinə yetirmə qərarını yuxusuna əsaslandırmasına baxmayaraq, o, həmçinin Məkkəlilərə göstərmək istəyirdi ki, islam Məkkənin müqəddəs ziyarətgahlarının nüfuzunu təhdid etmir.
Danışıqlar Məkkəyə və Məkkədən gedib-gələn elçilər ilə təşkil olundu. Danışıqlar dəvam edərkən müsəlman elçilərdən olan Osman ibn Əffanın öldürüldüyü şaiyəsi yayıldı. Məhəmməd zəvvarlardan situasiyanın Məkkə ilə müharibəyə yol açması vəziyyətində onalara qaçmamağı və qalıb döyüşmək üçün biyət etmələrini istədi. Bu biyət "Rizvan biyəti" və ya "Ağac altında biyət" olaraq bilinir. Osmanın təhlükəsizliyinə dair xəbərlər danışıqların davam etməsinə imkan yaratdı və Müsəlmanlar və Qurayş arasında on il davam edəcək müqavilə imzalandı. Müqavilənin əsas məqamları: düşmanlığın dayandırılması, Məhəmmədin növbəti ilə həcc ziyarətinin təxirə salınması və qoruyucularından icazə almadan Mədinəyə köç etmiş Məkkəlilərin geri göndərilməsi.
Bir çox müsəlman müqavilədən məmnun deyildi. Ancaq, Quranın Fəth surəsi onlara əminlik verdi ki, ekspedisiya uğurla nəticələnən olacaq. Daha sonra Məhəmmədin ardıcılları müqavilənin ardındayı faydanı anladılar. Bu faydalara daxil idi; Məkkəlilərin Məhəmmədi barəbar olaraq tanımaları zəruriyyəti, Mədinənin qüvvə qazanmağına imkan yaradacaq hərbi fəaliyyətin dayandırılması və Həcc mərasimlərindən təsirlənən Məkkəlilərin heyranlığı.
Barışığın imzalanmasından sonra Məhəmməd Xeybər döyüşü olaraq da bilinən yəhudi Xeybər vahəsinə ekspedisiya həyata keçirdi. Bu ekspedisiyaların səbəbi olaraq Məhəmmədə qarşı düşmənçilik edən Bəni Nadir qəbiləsinə onların sığıncaq vermələri və ya Hudeybiyə müqaviləsnin qane edici olmayan nticələrinin ortaya çıxmasından istifadə edə biləcəkləri ehtimalı hesab edilir. Müsəlman ənənəsinə görə, Məhəmməd həmçinin bir çox hökmdarlara məktub göndərərək İslamı qəbul etmələrini istədi (dəqiq tarix mənbələrdə müxtəlif şəkildə verilib). O, Bizans imperatoru I İrakliyə (Şərqi Roma imperiyası), Sasanilər imperatoru II Xosrova, Yəmənin başçısı və başqalarına elçilər göndərdi (məktublar ilə birlikdə). Hubeydiyə atəşkəsinin hökm sürdüyü sonraki illərdə Məhəmməd Mütə döyüşündə Transiordaniyalı Bizans torpaqlarındaki ərəblərə qüvvələrini yönləndirdi.
Son illəri
Məkkənin fəthi
Hudeybiyə barışığı iki il müddətində tətbiq edildi. Bəni Xüəzanın Məhəmmədlə münasibətləri yaxşı idi, Bəni Bəkr qəbiləsi isə Məkkəlilər ilə müttəfiq olmuşdular. Bəkr qəbiləsinindən bir klan Xüəza qəbiləsinə gecə bir basqın həyata keçirdi və bir neçə üzvünü öldü. Məkkəlilər Bəni Bəkirə silahlarla kömək etdi və bəzi mənbələrə görə, vuruşmaya bir neçə Məkkəli də qatılmışdı. Bu hadisədən sonra Məhəmməd Məkkəlilərə üç şərt ehtiva edən bir məktub göndərdi və şərtlərdən birini seçmələrini istədi. Bu şərtlər: yə Məkkəlilər Xüəza qəbiləsindən öldürülənlər üçün qan pulu verməli didilər, ya Bəni Bəkr klanı ilə müttəfikliklərini bitirməli idilər, ya da Hudeybiyə sülhünün keçərsiz olduğunu bildirməli idilər.
Məkkələr son şərtləri qəbul etdiklərini cavablandırdılar. Tezliklə onlar səhv etdikləini anlayıb və Əbu Sufyanı Hudaybiyya müqaviləsini yeniləmək üçün göndərdilər, ancaq istək Məhəmməd tərəfindən rədd edildi.
Məhəmməd səfərbərlik üçün hazırlanmağa başladı. 630-cu ildə 10 000 müsəlmanla Məkkəyə girdi. Minimal itki ilə Məkkəninin kontrolnu ələ keçirdi. O, "cinayət və digər suçlardan təqsirkar olan və ya müharibəni qığılcımlandıran və sülhü pozan" on kişi və qadın istisna olmaqla, keçmiş suçlara görə əfv elan etdi. Bunlardan bəziləri daha sonra əfv edildi. Əksər Məkkəli islamı qəbul etdi və Məhəmməd Kəbədə və ətrafında ərəb tanrının bütün heykəllərini məhv etməyə başladı. İbn İshaq və əl-Azraqi tərəfindən toplanan məlumata görə, Məhəmməd şəxsən Məryəm və İsanın rəsmlərini və fresklərini saxladı, ancaq digər ənənələr bütün rəsmlərin ortadan qaldırıldığını göstərir.
Ərəbistanın fəthi
Məkkənin fəthindən sonra Məhəmməd onun hərbi qüvvələrinin iki qatı qədər ordu yığmış Həvazinin ittifaq qəbilələrinin təhdidi ilə alarma keçdi. Bəni Həvazin Məkkəlilərin köhnə düşmənləri idi. Həvazin qəbiləsinə Məkkəlilərin nüfuzunun azalması səbəbi ilə onlara anti-Məkkə siyasəti yeridən Bəni Saqif (Təif şəhərində yaşayırlar) qəbiləsi də qoşuldu. Məhəmməd Hüneyn döyüşündə Həvazin və Saqif tayfalarını məğlub etdi.
Həmin il Məhəmməd əvvəl Mütə döyüşündəki məğlubiyyətləri və müsəlmanlara qarşı düşmənçilik hesabatları səbəbi ilə şimali Ərəbistana qarşı hücum həyata keçirdi. Məhəmməd böyük çətinliklərlə 30 000 nəfər ordu yığdı. Baxmayaraq ki, Məhəmməd Tabukda düşmən qüvvələr ilə qarşılaşmadı, ancaq bölgənin bəzi lokal rəhbərlərinin tabeçiliyini əlinə keçirdi.
Həmçinin Şərqi Ərəbistanda qalan paqan bütlərin məhv edilməsini əmr etdi. Qərbi Ərəbistanda müsəlmanlara qarşı düşmənçilik edən tək şəhər Taif idi. Məhəmməd onların təslim olmalarını islamı qəbul etmədikcə və Əl-Latın heykəllərini məhv etməyə imkan yaratmayıncaya qədər qəbul etmədi.
Tabuk döyüşündən bir il sonra Bəni Taqif Məhəmmədə təslim olmaq və islamı qəbul etmək üçün ona elçilər göndərdi. Bir çox bədəvi hücumlara qarşı qorunmaq və döyüş qənimətlərindən faydalanmaq üçün Məhəmmədə müraciyyət eti. Halbuki bədəvilər islam sisteminə yad idi və öz müstəqiliklərini qorumaq istəyirdilər: onların fəzilət və atalarının ənənələrinin kodu. Məhəmmdə onlardfan hərbi və siyası razılaşma tələb etdi. Razılaşmaya görə, onlar "Mədinənin suverinliyini iqrar etməli, müsəlmanlara və onların müttəfiqlərinə qarşı hücmdan çəkinməli və müsəlmanların vergisi olan zəkatı ödəməli idilər".
Vida həcci
632-ci ildə, Mədinəyə hicrətindən on il sonra, Məhəmməd Həcc olaraq bilinən Böyük Ziyarətin nümunəsi olan özünün ilk İslami ziyarətini tamamladı. Zilhiccə ayının 9-da Məhəmməd Məkkənin şərqində yerləşən Ərəfat dağında vida xütbəsini oxudu. Xütbədə Məhəmməd ardıcıllarına bəzi islam öncəsi adətlərə riyayət etməməyi tövsiyə etdi. Misal üçün, o, nə ağın qaraya nə də qaranın ağa öz təqvası və yaxşı əməllərindən başqa bir üstünlüyünün olmadığını dedi. O, keçmiş qəbilə sisteminə əsaslanan köhnə qan qisasçılığını və ixtilaları ləğv edi, köhnə vədlərin yeni İslam cəmiyyətinin yaranmasının nəticələri olaraq qaytarılmasını istədi. Qadınların zəiflikliklərini şərh edən Məhəmməd kişi ardıcıllarına dedi: "qadınlarınızla yaxşı rəftar edin, çünki onlar evinizdəki zəif əsirlərdir. Onları Allahın etimadı ilə aldınız və Allahın Kəlamı ilə cinsi münasibətlərinizi qanuniləşdirdiniz, buna görə ağlınızı başınıza yığın və sözlərimi eşidin..." Məhəmməd onlara dedi ki, arvadlarını tərbiyyə etmək hüququna sahibdirlər, ancaq bunu nəzakətlə həyata keçirməlidirlər. O, miras məsələlərinə toxunaraq davamçılarına sərvətlərini vəsiyyətçi varisçilərinə buraxmağı qadağan etdi. O, həmçinin dörd müqəddəs ayların üstünlüyünü dilə gətirdi. Süni təfsirinə görə, bu hadisə zamanı bu ayətlər enmişdir: (...) "Bu gün dininizi sizin üçün kamil etdim, sizə olan nemətimi tamamladım və bir din olaraq sizin üçün İslamı bəyənib seçdim." Şiə təfsirinə görə, bu, Əli ibn Əbu Talibin Xumm hovuzunda Məhəmmədin varisi olaraq təyin olunmasına istinad edir. Bu, bir neçə gün sonra müsəlmanlar Məkkədən Mədinəyə dönərkən baş vermişdi.
Ölümü və məzarı
Vida həccindən sonra Məhəmməd xəstələnib və temperatur qalxmasından, baş ağrısından və zəiflikdən əziyyət çəkdi. 8 İyun 632-ci ildə bazar ertəsi günü, Mədinədə 62 və ya 63 yaşında həyat yoldaşı Aişənin evində vəfat etdi. Başını Aişənin qucağına söykəyərək ondan sonuncu dünya mallarını (yeddi sikkə) yerbəyer etməsini istədi, sonra son sözlərini dedi: Ya Allah, ər-Rafiq əl-Əlaya (uca dost, cənnətdəki ən uca dost)
İslam ensiklopediyasına görə, Məhəmmədin ölümünə fiziki və əqli yorğunluqdan şiddətlənən Mədinə qızdırmasının səbəb olduğu ehtimal edilir.
Akademik Reşit Haylamaz və Fatih Harpci, ər-Rafiq əl-Əlanın Allaha istinad etdiyini söyləyirlər. Məhəmməd Aişənin evində öldüyü yerdə dəfn edildi. Əmvi xəlifəsi I əl-Vəlidin dövründə Məscidül-Nəbi Məhəmmədin qəbrini əhatə edəcək şəkildə genişləndirildi. Türbənin üstündəki Yaşıl Günbəz, Məmlük sultanı əl-Mansur Kalavun tərəfindən 13-cü əsrdə qurulmuşdur, baxmayaraq ki, yaşıl rəng 16-cı əsrdə Osmanlı sultanı Süleyman Qanuni tərəfindən əlavə edilmişdir. Məhəmmədin qəbrinin yanında ilk xəlifələr Əbu Bəkr və Ömərin qəbri vardır, bir digər boş olan qəbir də vardır ki, İslam inancına görə, gələcəkdə zühr edən İsa ölümündən sonra oraya basdırılacaq. Bin Səud 1805-ci ildə Mədinəyi ələ keçirdiyi vaxt Məhəmmədin məzarı qızıl və cəvahir ornamentlərindən təmizləndi. Vəhhabilik bağlı olan, bin Səudun ardıcılları Mədinədəki təxminən hər məzar günbəzini onlara ehtiram və ziyarətin qarşısını almaq üçün dağıtdılar. Oxşar hadisələr Səud əsgərləinin toplanıb şəhəri tutduğu vaxt baş vermişdi. İslamın Vəhabi interpretasiyasına əsasən, dəfnin yeri işarəsiz məzar olmalıdır. Səudiyyəlilər tərəfindən qaşqabaqlıqla qarşılanmasına rəğmən, bir çox zəvvar məzarlara ziyarət ritualını davam etdirirlər.
Məhəmməddən sonra
Məhəmməd ömrünün son illərinə yaxın Ərəbistan qəbilələrinin bir çoxunu tək müsəlman dini idarəsi ilə birləşdirdi. Məhəmmədin ölümü ilə, varisinin kim olacağı ilə bağlı fikir ayrılıqları yarandı. Məhəmmədin yaxın dostu olan Ömər ibn Xəttab onun dostu və əməkdaşı Əbu Bəkri namizəd göstərdi. Əlavə dəstəklə Əbu Bəkr ilk xəlifə olaraq təsdiq edildi. Bu seçim Məhəmmədin Qədir Xumda Əli ibn Əbu Talibi varisi təyin etdiyini söyləyən yandaşları tərəfindən narazılıqla qarşılandı. Müsəlman tarixçilərinin sonralar Riddə döyüşü olaraq adlandırdığı bir hadisədə Ərəb qəbilələri tərəfindən yaradılan üsyanı basdırmaq məcburiyyətində olmasına rəğmən, Əbu Bəkr dərhal əvvəlki məğlubiyyətlərinə görə Bizans (ya da Şərqi Roma İmperiyası) qüvvələrinə qarşı vuruşmağa başladı.
Preislami Orta Şərq Bizans və Sasani imperatorluqlarının hakimiyiyəti altında idi. İki arasındakı Roma-Fars müharibələri bölgəni viran edərək imperiyaları lokal qəbilələr arasında populiyarlıqdan saldı. Bundan əlavə, müsəlmanların fəth edəcəyi ərazilərdəki xristianlar (Nestorianlar, Monofizitlər, Yakobitlər və Qibitlər) onlara kafir damğası vuran Şərqi pravoslav kilisəsindən narazı idilər. On il ərzində müsəlmanlar Mesopotamiya, Bizans Suriyasını, Bizans Misirini, İranın böyük hissələrini fəth etdilər və Raşidi xilafətini qurdular.
İslami sosial reformlar
Uilyam Montqomeri Vatta görə, Məhəmməd üçün din şəxsi individual məsələ deyil, "şəxsiyyətin özünü tapdığı ümumi vəziyyətə ümumi cavab,
həm də çağdaş Məkkənin məruz qaldığı iqtisadi, sosial və siyasi təzyiqlərə də cavab verirdi."