Nəsib bəy Yusifbəyli

Nəsib bəy Yusifbəyli
Nəsib bəy Yusif oğlu Yusifbəyli
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	5 iyul 1881
Doğum yeri	Gəncə, Yelizavetpol qəzası, Yelizavetpol quberniyası, Qafqaz canişinliyi, Rusiya İmperiyası
Vəfat tarixi	31 may 1920 (38 yaşında)
Vəfat yeri	Kürdəmir, Göyçay qəzası, Azərbaycan SSR
Vəfat səbəbi	qətl
Partiya	Müsavat Partiyası (1917–1920), Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Firqəsi (1917–1917)
Təhsili	Novorossiya İmperator Universiteti
Fəaliyyəti	siyasətçi
Atası	Yusif bəy Yusifbəyli
Anası	Böyükxanım Böyükağa qızı
Həyat yoldaşı	Şəfiqə xanım
Uşaqları	Niyazi Yusifbəyli Zöhrə/Zəhra Yusifbəyli
Dini	islam
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Nəsib bəy Yusif bəy oğlu Yusifbəyli (5 iyul 1881, Gəncə, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya İmperiyası – 31 may 1920) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Baş Naziri, maarifçi, publisist, ictimai-siyasi və dövlət xadimi.

Nəsib bəy Yusifbəyli orta təhsilini Gəncə şəhərində yerləşən klassik gimnaziyada başa vurduqdan sonra Novorossiya İmperator Universitetinin Hüquq fakültəsinə daxil olub. Universitetdə təhsil alarkən orada oxuyan Azərbaycandan olan tələbələrlə birlikdə Azərbaycan Yerlilər Cəmiyyətinin yaradılmasında iştirak edib. Buradakı təhsilini tamamlamadan Krımda yerləşən Bağçasaray şəhərinə gedərək burada İsmayıl Qaspıralının əsasını qoyduğu Tərcüman qəzetində fəaliyyət göstərir. Bağçasarayda olarkən İsmayıl Qaspıralının qızı Şəfiqə Qaspıralı ilə tanış olur və daha sonra onunla ailə həyatı qurur. Siyasi düşüncə və fəaliyyətlərinə görə çar hökuməti tərəfindən təqib olunduğu üçün daha sonra İstanbula köçən Nəsib bəy burada Türk Dərnəyi cəmiyyəti ilə təmasda olub.

1909-cu ildə İstanbuldan Gəncəyə geri dönən Nəsib bəy burada şəhər dumasında fəaliyyət göstərir. Bununla yanaşı, müəllim olaraq da çalışan Nəsib bəy maarifçilik işləri ilə məşğul olur. Fevral inqilabından sonra 1917-ci ilin martında Gəncədə Nəsib bəyin rəhbərliyində Türk-Ədəmi Mərkəziyyət Firqəsinin əsası qoyulur. Firqə Müsavatla birləşdikdən sonra da Nəsib bəy burada aparıcı simalardan birinə çevrilir. 1918-ci ilin 23 fevralından sonra yaranan Zaqafqaziya Seyminə seçilən və Azərbaycanı təmsil edən 44 nümayəndədən biri də Nəsib bəy olur. Nəsib bəy daha sonra seymin əsasında yaranan Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasında xalq maarif naziri vəzifəsinə seçilir.

28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra da Nəsib bəy yüksək dövlət vəzifələrini icra etmişdir. O, yaradılan kabinetlərdə müxtəlif nazir postlarını tutduqdan sonra 3-cü və 4-cü kabinetlərdə Baş Nazir vəzifələrini yerinə yetirib. 28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqut etməsindən sonra Tiflisə doğru hərəkət edərkən Göyçay qəzasına bağlı olan Kürdəmir yaxınlığında 31 may tarixində müəmmalı şəkildə həyatını itirmişdir.

Əsli

Nəsib bəy Yusifbəylinin ailəsinin Gəncəyə XVII-XVIII əsrlərdə Cənubi Azərbaycandan gəldiyi ehtimal olunur. Ailənin ulularından olan Nəsib və Usub bəylərin XVIII əsrdən etibarən Gəncədə nüfuz və torpaq sahibi olduğu məlumdur. Usub bəy Gəncə xanı Cavad xanın vəziri olmaq dərəcəsinə qədər yüksələ bilmişdir. Bu ailədən olan Şükufə xanımın Cavad xanın ilk həyat yoldaşı olduğu qeyd olunur. Ailəyə məxsus mülklərə Tovuzun Yuxarı Öysüzlü kəndində yerləşən malikanə daxil olmaqla ətrafda yerləşən torpaq sahələri, eləcə də Gəncə və Hacıkənddə yerləşən mülklər daxil idi.

Yusifbəylilər nəsili XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Gəncə şəhərində yaşayırdı. Gəncənin Səfərabad məhəlləsində Nəsib bəyin yaşadığı ev yerləşirdi. Nəsib bəy sonralar həyat yoldaşı olmuş Şəfiqə Qaspıralıya yazdığı məktubunda Səfərabad məhəlləsində yerləşən ikiotaqlı evdə yaşadığını qeyd edirdi. Hal-hazırda Nəsib bəy Yusifbəylinin adını daşıyan küçədə yerləşən mənzildə Yusifbəylilər nəslinin XIX əsrin 60-cı illərindən məskunlaşdığı məlumdur.

Həyatı

Nəsib bəy Yusifbəyli 1881-ci ildə Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Orta təhsilini Gəncə gimnaziyasında almışdır. 1902-ci ildə Odessa şəhərindəki İmperator Novorosiyski Universiteti hüquq fakültəsinə daxil olmuş, amma universiteti bitirə bilməmişdir. Tələbələrin inqilabi hərəkatından qorxuya düşən çar hökuməti universtiteti müvəqqəti bağladıqdan sonra Nəsib bəy Bağçasaray (Krım) şəhərinə getmiş və burada İsmayıl Qaspiralının Tərcüman qəzetiilə əməkdaşlıq etməyə başlamışdır. Burada o, özü baş rolda oynamaqla Azərbaycan dramaturqlarının əsərlərini səhnələşdirir.

1908-ci ildə Nəsib bəy İstanbula köçərək publisistik fəaliyyət göstərməklə bərabər Türk dərnəyi cəmiyyətinin təşkili ilə də məşğul olmuşdur. Az sonra İsmayıl Qaspiralının qızı Şəfiqə Soltan xanımla ailə həyatı quraraq bir müddət İstanbulda qalmışdır. 1909-cu ildə Gəncəyə qayıdaraq, şəhər bələdiyyəsində çalışmışdır. 1911-ci ildə Molla Nəsrəddin jurnalına və qəzetlərə məqalələr göndərmiş, Müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti Müsəlmanların maariflənməsi cəmiyyəti, Aktyorlar cəmiyyətinin fəaliyyətlərində yaxından iştirak etmişdir. Bu zaman o, Məmməd Əmin Rəsulzadə ilə tanış olmuş və ictimai siyasi fəaliyyətə başlamışdır.

1917-ci ilin mart ayında Nəsib bəy Yusifbəyli öz yaxınları ilə Gəncədə Milli Federalistlərin Türk Partiyasını yaratmışdır. Yeni yaradılan partiyanın əsas tələbi Rusiyanın milli ərazi muxtariyyətləri əsasında təşkili idi. 1917-ci ilin iyulunda bu partiya M.Ə. Rəsulzadənin başçılığı ilə Müsəlman Demokratik Müsavat Partiyası ilə birləşərək Müsavat adlandırılmağa başlamış və onun proqramlarında millətçi federalistlərin əsas tələbi – Rusiyanın milli ərazi muxtariyyətləri əsasında qurulması saxlanılmışdır.

M.Ə.Rəsulzadə Müsavat Partiyasının mərkəzi komitəsinin sədri seçildikdən sonra Gəncədə partiyanın rəhbəri N. Yusifbəyli olmuşdur. 1917-ci ildə Rusiyada bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra partiya öz nizamnaməsində dəyişiklik edərək Azərbaycanın tam müstəqilliyini tələb etməyə başlamışdır.

Haqqında

Tədqiqatçı Mövsüm Əliyev:

…O, universitetdə azərbaycanlı tələbələr tərəfindən yaradılan Azərbaycan Həmyerlilər Təşkilatının başçılarından biri idi. Bu təşkilatın rəhbərlərinin 1904-cü ildə çəkilmiş fotoşəklində biz Nəriman Nərimanov, Xosrov bəy Sultanov, Şahmalıyev qardaşları və başqa şəxslərlə yanaşı, N.Yusifbəylini də görürük. Tələbələrin inqilabi mübarizəsindən qorxuya düşən çar hökuməti

Dekabr 1919 Aslan bəy Səfikürdski, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Səməd bəy Mehmandarov, Nəsib bəy Yusifbəyli, Məmməd Yusif Cəfərov, Rəşid xan Qaplanov, Ağa Əminov, Camo bəyHacınski, Nəriman bəy Nərimanbəyli

1907-ci ildə Odessa Universitetini müvəqqəti bağladıqdan sonra N.Yusifbəyli Krımın Bağçasaray şəhərinə köçmüş və orada görkəmli siyasi və ictimai xadim İsmayıl bəy Qaspıralının redaktor olduğu Tərcüman qəzetində məqalələrlə çıxış etməyə başlayıb. O, İsmayıl bəyin qızı Şəfiqə Sultan xanım Qaspıralı ilə ailə həyatı qurub və bir müddət bu şəhərdə yaşayıb. N.Yusifbəyli həmin illərdə Azərbaycan dramaturqlarının əsərlərini Bağçasarayda tamaşaya qoyub, özü də əsas rollarda çıxış edib. Tərcüman qəzetinin 13 yanvar 1907-ci il tarixli nömrəsində Bağçasaray şəhər teatr həvəskarları tərəfindən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Dağılan tifaq faciəsinin tamaşaya qoyulduğu Nəcəf bəy rolunu Nəsib bəyin oynadığı xəbər verilir. Həmin qəzetdə verilən məlumatlardan aydın olur ki, N.Yusifbəyli o illərdə görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası F.Köçərlinin Azərbaycan ədəbiyyatı və Hüseyn Əfəndi Qayıbovun Azərbaycanda məşhur olan şüaranın əşarına məcmuədir adlı əsərlərinin Bağçasaray şəhərində çap olunması üçün çox çalışıb. Lakin naməlum səbəblər üzündən bu məsələ baş tutmayıb.

Fayl:Niyazi və Zöhrə Yusifbəyli.png

Niyazi və Zöhrə Yusifbəyli

Ümumiyyətlə, Nəsib bəy XX əsr Azərbaycan-Krım ədəbi-mədəni əlaqələrinin əsasını qoyanlardan biridir”. “Yoxsulluq üzündən N.Yusifbəyli ali məktəbi dördüncü kursdan atıb. Çar hökuməti orqanlarının təqiblərindən yaxa qurtarmaq üçün 1908-ci ildə bir müddət İstanbulda yaşayan Nəsib bəy Türk dərnəyi adlı cəmiyyətin banilərindən biri olub. Lakin sultan istibdadının rus çarizmi qədər qəddar olduğunu görən N.Yusifbəyli 1909-cu ildə Türkiyədən Gəncəyə qayıdıb. 1911-ci ildə Azərbaycan ziyalıları M.F.Axundovun anadan olmasının 100 illiyini geniş qeyd etmək üçün təşəbbüs göstərdilər. N.Yusifbəyli də onların arasında idi. Onun 1911-ci il mayın 20-də Tərcüman qəzetində çap etdirdiyi məqalə bu yubileyə həsr olunub. Molla Nəsrəddin satirik jurnalını o illərdə müdafiə edən ziyalılardan biri də N.Yusifbəyli idi. Onun 1909-cu il sentyabrın 4-də Tərcüman (36-cı sayı) qəzetində dərc edilmiş Mətbuat adlı məqaləsində Rusiyada çıxan müsəlman satirik jurnallarından bəhs olunur və Molla Nəsrəddin ə xüsusi qiymət verilirdi. Həmin qəzetin 40-cı nömrəsində çıxmış məqaləsində isə tatar jurnalı Yulduz un redaktoru ilə polemika aparan müəllif Molla Nəsrəddin ə hücumların haqsız olduğunu bildirirdi. O illərdə Gəncədə mövcud olan Müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti nin,Müsəlmanlar içində maarifi yayan cəmiyyətn və Aktyorlar cəmiyyəti nin fəaliyyətində N.Yusifbəyli yaxından iştirak edib. O, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi əsərini də həmin dövrdə yazıb başa çatdırıb. Əlyazmanın sonrakı taleyi bilinmir. Bu əlyazmanın araşdırılıb üzə çıxarılması ədəbiyyatşünasların borcudur”.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yoldaşları ilə. Sağdan sola: Abbasqulu Kazımzadə, Kərbəlayi Vəli Mikayılov, Nəsib bəy Yusifbəyli, Mirzə Məmməd Axundov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məmməd Əli Rəsulzadə, Tağı Nağıyev

1917-ci ildə Rusiyada fevral-burjua inqilabı baş verdi. O qeyd edir ki, həmin il in mart ayında N.Yusifbəylinin rəhbərliyi altında yaradılmış Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası Gəncədə fəaliyyətə başladı: “Bu partiya Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq və onun tərkibində Azərbaycana muxtariyyət vermək uğrunda mübarizə aparırdı. Yeni partiya xalqı öz proqramı ilə tanış etmək üçün şəhərin Şah Abbas məscidinin həyətində böyük mitinq təşkil etmişdi. Bu mitinq Yaşasın demokratik respublika!, Yaşasın Azərbaycan muxtariyyəti!, Yaşasın türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası!şüarları altında keçirilmişdi. (Baku qəzeti, 12 aprel 1917, 80-ci sayı). Həmin ilin aprelində Bakıda çağırılan Qafqaz müsəlmanlarının qurultayındakı çıxışında N.Yusifbəyli Rusiyanın tərkibində Azərbaycana muxtariyyət verilməsini qəti şəkildə tələb edib. May ayında isə o, Moskvada keçirilən Rusiya müsəlmanlarının qurultayının iştirakçısı olmuş, Müsəlman demokratik müsavat partiyası ilə N.Yusifbəylinin başçılıq etdiyi Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası birləşib. Partiyanın Gəncə şöbəsinə N.Yusifbəyli rəhbərlik edirdi. Həmin il oktyabrın 26-dan 31-dək Bakıda davam edən birinci partiya qurultayında N.Yusifbəyli yaxından iştirak edib. Bu qurultaydan sonra Azərbaycana muxtariyyət şüarı altında hərəkat başlanıb. N.Yusifbəyli Zaqafqaziya Seyminin üzvü, 1918-ci il aprelin 26-da yaranmış müstəqil Zaqafqaziya Respublikası hökumətinin maarif naziri idi. 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikası elan olundu. N.Yusifbəyli bitərəf F.İ.Xoyskinin (1875-1920) baş nazir olduğu birinci kabinədə xalq maarifi naziri vəzifəsini icra edib. O, Xoyskinin başçılıq etdiyi ikinci və üçüncü kabinələrdə də həmin vəzifədə işləyib. 1919-cu il aprelin 14-də Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri təyin olunan N.Yusifbəyli bu vəzifəni 1920-ci il aprelin 1-nə kimi icra edib. Həmin illərdə sinfi ziddiyyətlərin qalmasına baxmayaraq, N.Yusifbəylinin baş nazir olduğu vaxt həyata keçirilmiş bir sıra tədbirlər müsbət xarakter daşıyırdı. Öz dövrünün görkəmli siyasi-ictimai xadimi olmuş, mürəkkəb və ziddiyyətli bir həyat yolu keçmiş N.Yusifbəyli 1920-ci il mayın əvvəllərində Azərbaycanın Kürdəmir qəzasında Yevlaxın Qorxunlu kəndindən olan quldur Əşrəfin yaxın adamları tərəfindən qətlə yetirilib”.

Aybəniz xanım Kəngərli N.Yusifbəylinin İsmayıl bəy Qaspıralı ilə əlaqəsindən bəhs edərək yazır: Nəsib bəyi də İsmayıl bəy Qaspıralı ailəsi ilə Nəriman Nərimanov tanış edib. Universitetdəki siyasi fəallıq hökuməti qorxuya salmış, bir müddət hökumət Odessa Universitetini müvəqqəti bağlamalı olub. Sonra Nəsib bəy təhsilini Xarkov Universitetinin hüquq fakültəsində davam etdirmək istəsə də, universiteti yarımçıq atmalı olub. Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Vahid Ömərov yazır ki, N.Yusifbəyli 1907-ci ilin sonlarına doğru Bağçasaraya gəlmiş,Tərcüman qəzeti ilə əməkdaşlıq etməyə başlayıb. Bu tarixdən etibarən N.Yusifbəylinin adını tez-tez Tərcüman qəzeti səhifələrində görürük. Burada N.Yusifbəyli İsmayıl bəy Qaspıralının böyük qızı Şəfiqə xanımla evlənib, bu nikahdan iki uşaqları olub. Qızı Zöhrə xanım İsmayıl bəy Qaspıralının dünyadan vaxtsız keçmiş sevimli xanımının adını daşıyırdı və bu günə qədər İstanbulda Zöhrə Göygöl adı ilə yaşamaqdadır. Çox güman ki, o, atasının xatirəsinə bu soyadı qullanıb. N.Yusifbəylinin evlilik həyatı da İsmayıl bəy Qaspıralının Dildə, fikirdə, işdə birlik! çalışmaları kimi talesiz bir sonluğa düçar olmuşdu, 1909-cu ildə o, Şəfiqə xanımdan ayrılmış, sonralar başqa bir qadınla evlənmişsə də, ömrünün sonuna qədər uşaqlarına qayğı göstərmiş, hətta bu ayrılma belə onun İsmayıl bəylə münasibətlərinin pozulmasına səbəb ola bilməmişdi. İsmayıl bəy Qaspıralı 1914-cü ildə dünyasını dəyişdikdə onun məzarı başında çəkilmiş tarixi bir foto dediklərimizin canlı, əyani təsdiqidir. Yenicə torpağa tapşırılmış İsmayıl bəy Qaspıralının məzarı başında iki nəfər dizi üstə dayanıb: onlardan biri İsmayıl bəy Qaspıralının oğlu, bir müddət Tərcüman qəzetini redaktə etmiş Rifət bəy, ikincisi isə Nəsib bəy Yusifbəylidir. Təkcə bu şəkil, hətta qızı ilə ayrıldıqdan sonra da, N.Yusifbəylinin İsmayıl bəyə münasibətinin, ehtiramının dərəcəsini anlamağa imkan verir. İ.Qaspıralının yaxın silahdaşı Həsən SəbriAyvazov İsmayıl bəyin son saatlarında onun yatağı yanında bulunan doğmalar sırasında N.Yusifbəylinin də olduğunu, İ.Qaspıralının vəsiyyətlərini həm də ona xitabən söylədiyini bildirir”.

Xarici keçidlər

• Nəsib bəy Yusifbəylinin faciəsi və ailə dramı - ARAŞDIRMA
• Nəsib bəy Yusifbəyli- Həyatı haqqında bütün məlumatlar.
• Nəsib bəy Yusifbəyli haqqında bilmədiyimiz maraqlı faktlar və xatirələr- İki araşdırmaçının qeydləri