Peptidlər
Peptidlər (yunanca: "peptos" – bişmiş) – eyni və ya müxtəlif aminturşu qalıqlarının öz aralarında peptid rabitəsi ilə bağlanmasından əmələ gəlmiş birləşmələrdir. İki aminturşu qalığından əmələ gələnlərə dipeptid, üçündən əmələ gələnlərə tripeptid, dördündən əmələ gələnlərə tetrapeptid, daha çox aminturşudan əmələ gələnlərə polipeptidlər deyilir.
Kiçik peptidlər bütün canlı hüceyrələrdə vardır. Bir çox bioloji aktiv maddələr peptiddir; məsələn: bir sıra hormonlar, ayrı-ayrı antibiotiklər, müxtəlif toksinlər, orqanizmdə gedən fizioloji proseslərə təsir edən maddələr.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]"Peptid" terminini elmə ilk dəfə 1905-ci ildə alman alimi Emil Fişer gətirmişdir.
Təsnifatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çoxlu təbii birləşmələr vardır ki, peptid rabitələri ilə birləşmiş aminturşu qalıqlarından ibarət olmasına baxmayaraq zülallarda rast gəlinmir; məsələn: D-aminturşuların qalıqları.
Kiçik peptidlər – suda yaxşı həll olan kristallik maddələrdir. Fiziki və kimyəvi xassələrinə görə o, aminturşulara yaxındır. Ali peptidlər amorfdur, su ilə kolloid məhlul əmələ gətirir. Peptidlər amfoter xassəyə malikdir, turşularda və qələvilərdə yaxşı həll olur.
Canlı orqanizmlərdə fermentlərin təsiri ilə aminturşulardan peptidlər əmələ gəlir. Kimyəvi sintez yolu ilə aminturşulardan bir sıra təbii bioloji aktiv peptidlərə quruluşca oxşar maddələr alınmışdır. Sintetik peptidlər zülalların xassələrini öyrənmək üçün sərfəli modellərdir.
Peptidlər tez-tez posttranslasiya modifikasiyalarına malikdirlər, məsələn, fosforlaşdırma, hidroksilləşmə, sulfatlaşma, palmitoyllaşdırma, qlükozilləşmə və disulfid əmələ gəlmə. Ümumiyyətlə, peptidlər xətti strukturə malikdirlər, baxmayaraq ki, şəbəkəvi strukturlar müşahidə olunub.[1] Daha ekzotik manipulyasiyalar da baş verir, məsələn, L-amin turşularının D-amin turşularına racemizasiyası utkonos zəhərində.[2]
Ribosoma tərəfindən deyil, fermentlər tərəfindən yığılan peptidlərə neyribosom peptidləri deyilir. Yaygın bir neyribosom peptidi glutathiondur, çoxsaylı aerob orqanizmlərin antioksidant müdafiəsinin bir komponentidir.[3] Digər neyribosom peptidlər əsasən tək hüceyrəli orqanizmlərdə, bitkilərdə və göbələklərdə yaygındır və modul tipli ferment kompleksləri ilə, neyribosom peptid sintetazları adlanır, sintez olunur.[4]
Peptonlar heyvanların südündən və ya ətindən, proteoliz yolu ilə həzm edilərək əldə edilir. Kiçik peptidlər daxilində, əldə edilən material yağlar, metallar, duzlar, vitaminlər və bir çox digər bioloji birləşmələri daxil edir. Peptonlar bakteriyaların və göbələklərin böyüməsi üçün qida mühitlərində istifadə olunur.
Zülallarla peptid mübadilələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Peptidlər zülallarla və digər makromolekullarla qarşılıqlı təsir göstərə bilər. Peptidlər öz mahiyyətincə amin turşularının ardıcıllıqlarıdır, zülalların daha kiçik və daha yaxşı həzm olunan qohumlarıdır, orqanizmin bir çox funksiyasında əsas rol oynayırlar.[5] Onlar insan hüceyrələrində bir çox vacib funksiyalara cavabdehdir, məsələn, hüceyrəarası siqnallar və immuno modulyatorlar kimi fəaliyyət göstərirlər. Həqiqətən də, araşdırmalar göstərib ki, insan hüceyrələrindəki bütün zülal-zülal qarşılıqlı təsirlərinin 15–40%-i peptidlər vasitəsilə təmin edilir.[6] Bundan əlavə, hesab edilir ki, dərman bazarının ən azı 10%-i peptid məhsullarına əsaslanır.[7]
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "Conformational analysis of bacitracin A, a naturally occurring lariat". onlinelibrary.wiley.com. 2023-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-17.
- ↑ "D-Amino acid residue in the C-type natriuretic peptide from the venom of the mammal, Ornithorhynchus anatinus, the Australian platypus". febs.onlinelibrary.wiley.com. 2024-04-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-17.
- ↑ "Glutathione". www.annualreviews.org. 2024-04-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-17.
- ↑ "Selective interaction between nonribosomal peptide synthetases is facilitated by short communication-mediating domains". www.ncbi.nlm.nih.gov. 2023-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-17.
- ↑ "Top 15 Peptides". primepeptides.co. 2024-04-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-17.
- ↑ "Systematic Discovery of New Recognition Peptides Mediating Protein Interaction Networks". www.ncbi.nlm.nih.gov. 2024-04-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-17.
- ↑ "Propedia: a database for protein–peptide identification based on a hybrid clustering algorithm". www.ncbi.nlm.nih.gov. 2024-04-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-17.
