Arxantroplar

Vikipediya, azad ensiklopediya
InternetArchiveBot (müzakirə | töhfələr) (5 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5) tərəfindən edilmiş 22:36, 22 noyabr 2024 tarixli redaktə
(fərq) ← Əvvəlki versiya | Son versiya (fərq) | Sonrakı versiya → (fərq)
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Arxantroplar
Elmi təsnifat
XƏTA: latin parametri doldurulmayıb.
Beynəlxalq elmi adı
XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT
Bu parametr doldurulmayıb: latin

Arxantroplar və ya Arxaik Homo sapiens[a] — anatomik cəhətdən müasir bir görünüşə sahib olan insandan (Homo sapiens sapiens) fərqli olaraq 500.000 il əvvəl yaşamış Homo cinsinin bəzi növlərini əhatə edən geniş bir termindir.[1][2][3] Termin Homo heidelbergensis, Homo rhodesiensis, Homo neanderthalensis və bəzən Homo antisessor növlərini əhatə edir. Neandertallar kimi böyük olan digər ibtidai insanlar, neandertallara məxsus olan, xüsusilə üz cizgilərindəki struktur xüsusiyyətlərini daşımırlar.[4][5][6][7]

Məlumdur ki, 1862-ci ildə K. Fokt insanların insanabənzər meymunlardan yaranması nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür (simial nəzəriyyə).[8][9] İnsanlarla meymunlar arasında aralıq mərhələ təşkil edən canlı varlıqların nə vaxtsa mövcud olduğunu əsas götürən Ernest Hekkel 1866-cı ildə onları meymun insan yaxud pitekantrop adlandırmışdı.[10]

Pitekantropların ilkin qalıqları 1891–1893-cü illərdə İndoneziyanın Yava adasında Solo çayı sahilində Trinil kəndi ərazisində Y. Dübua tərəfindən aşkar olunmuşdur[11]. 1891-ci ildə diş qalıqları, 1892-ci ildə 3 kəllə sümüyü, diş və bud sümüyünün qalıqları aşkar olunmuş və 1893-cü ildə Avropaya gətirilmişdir.[8] Tapıntılar 1894-cü ildə ilk dəfə bioloji cəhətdən tədqiq edilmişdir. Həmin dövrdə Yava tapıntılarının yaşı geoloji şkalaya müvafiq olaraq 600 min il bundan əvvələ aid edilsə də, müasir dövrdə onların təxminən 2 milyon il bundan əvvəl mövcud olduqları müəyyənləşdirilmişdir[8][12]. Müasir dövrdə həmin tapıntılar ən qədim insanlara aid edilir və Arxantropların ilkin tapıntısı kimi qəbul olunurlar. Bud sümüyünün düzqamətli Hominidlərə aid olduğunu bildirən Dübua 1896-cı ildə bu tapıntını Pitekantropus Erektus – Düzyeriyən meymun adlandırmışdır. Digər tədqiqatçılar Vadvord və Virxov skelet qalıqlarını analiz edərək onları böyük ölçülü hibbonlara aid etmişdirlər.[13] 1936-cı ildə Kenniqsvald Yava adasında qazıntıları davam etdirir və 1941-ci ilə qədər burada üç kəllə sümüyü və üç alt çənə sümüyü aşkar edir. Tapıntılar Dübuanın Pitekantrop tapıntısı ilə oxşarlıq təşkil edir. Bu tapıntıların əksəriyyəti sonradan Veydenreyx tərəfindən Homo Erektus tipi altında sistemləşdirilmişdir. Tədqiqatçılar pitekantropların tapıntılarının əsasında onların morfologiyasını müəyyən etmişdirlər. Müəyyən olunub ki, onlar müasir insandan kəskin fərqlənsə də, skelet sümüklərinin strukturuna və möhkəmliyinə görə meymunlarla bağlılıqları olmamışdır[14]. Pitekantropların skeletində birinci insani üçlük (triada) əlamətləri tam formalaşmışdı. Bipedalizm onlarda müasir insanlardan demək olar ki, fərqlənirdi. Ayaqlarında əyridabanlılıq formalaşmışdı. Əllərin uzunluğu ayaqların uzunluğundan qısa idi, baş barmaq digər barmaqlarla müqayisədə həm yerləşməsində, həm də mütəhərrikliyində insandan fərqlənmirdi[15][16]. Onların beyin tutumu 900–950 sm³ arasında olmuşdu[17][18]. Eyni zamanda pitekantropların morfologiyasında arxaik əlamətlər mövcud olmuşdu:

1. Qaşaltı çıxıntının böyüklüyü;

2. Kəllə skeletində üz nahiyəsinin böyüklüyü;

3. Alınlarının kifayət qədər maililiyi;

4. Alt çənə çıxıntısının tam inkişaf etməməsi;

5. Kəllə sümüyünün topoqrafik analizi nəticəsində müasir insanlara məxsus olan cəhətlərin olmaması

Arxantropların digər bir qrupu Sinantroplar (Pekinin Çin adamı) hesab olunur. 1918-ci ildə İsveç tədqiqatçısı Anderson tərəfindən Pekin yaxınlığında Homo Erektuslara aid qalıqlar aşkar olunub. 1927-ci ildə Çjoukoudyan mağarasından çinli antropoloq Pey Ven Çjoun tərəfindən Sinantropların qalıqları aşkar olunmuşdur. 1929–1933-cü illərdə buradan üç kəllə sümüyü aşkar olunmuşdur. 1936-cı ilə qədər 40 fərdə aid 200-dən artıq sümük qalıqları aşkar olunmuşdur. Tapıntıların yaşı 770 min ildən 300 min il bundan əvvəlki dövrə qədər mərhələni əhatə edir. Tapıntıları antropoloji cəhətdən Veydenreyx və T. Şadden tədqiq etmişdir. Sinantropların əsas morfoloji xüsusiyyətləri aşağıdakılardı:

1. Beyin tutumları 950 sm³ – 1150 sm³ arasında olmuşdur;

2. Əsas fərqləndirici cəhətləri bədənin sağ tərəfinin hərəkət mərkəzlərinin sol tərəf hərəkət mərkəzlərinə nisbətən zəif inkişaf etməsi;

3. Boyları təqribən 160 sm, çəkiləri isə 60–80 kq olmuşdur.

Sinantropların əsas arxaik əlamətləri alınlarının nisbətən maili olması, qaşaltı sümük çıxıntısının böyük olması, alt çənə sümüyünün nisbətən zəif inkişafıdır. Son dövrlərdə rus tədqiqatçısı Koteç Kovanın Sinantropların kəllə sümüyünün daxili topoqrafiyasını öyrənmiş, gicgah və ənsə nahiyələrinə görə beynin inkişafının zəif olduğunu bildirmişdi.[19][4] 1963-cü ildə antropoloq Vu tərəfindən Lantian ərazisindən alt çənə sümüyü və kəllə qapağı aşkar edilmişdir. Sonrakı dövrdə üç fərdə məxsus diş və digər sümüklər aşkar olunmuşdur. Bunların beyin tutumu 800 sm³ olmuşdur. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bu tapıntılar Asiyada Sinantroplardan əvvəl yaşamış ən qədim ikiayaqlı varlığa məxsusdur. Onların yaşı 1.5 milyon il bundan əvvələ aid olunur[20][21].

1960-cı ildə Əlcəzairdə Aranbur və Xofştetter Arxantropun qalıqları aşkar olundu. Tapıntılar 1950-ci ildə aşkar olunmuş Telantroplarla müqayisə olunmuş və Heydelberq adamına bənzədilmişdir. Xronoloji cəhətdən Arxantropların digər bir növü 1907-ci ildə Mauer kəndində Qrafenreyin karxanasında aşkar olunmuşdu. Tədqiqatçı Şetenzak bu tapıntını Heydelberq adamı adlandırmışdı.[22] İlk tapıntı alt çənə sümüyü və dişlərdən ibarət olmuşdu. Onun yaşı 500–700 min il bundan əvvəl müəyyənləşdirilmişdir. Diş sistemindəki bəzi xüsusiyyətləri hətta Pitekantroplardan da arxaik hesab olunurlar. Oxşar skeletlər Fransada Araqo yaxınlığında Ştaynxaynda, Yunanıstanda Petraloneddə, İtaliyada Çampate düşərgəsində aşkar olunmuşdu. Bu tapıntılar bədən strukturuna və kəllə skeletinə görə Sinantroplarla oxşar hesab edilirlər. Bəzi tədqiqatçılar Heydelberq adamını Antisessor və Rodeziya adamı olmaqla iki qrupa bölürlər. Ehtimal olunur ki, Heydelberq adamı dəfn ayinlərinin əsasını qoymuşdur. İspaniyada bu tipli insan qalıqları ilə yanaşı qırmızı kvarsitdən hazırlanmış ayin məqsədli artefakt tapılmışdı. Bu artefakt eskalibik adlandırılmışdı.[1][2][3]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Callaway, Ewan. "Oldest Homo sapiens fossil claim rewrites our species' history". Nature (journal). 7 June 2017. doi:10.1038/nature.2017.22114. 16 November 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 June 2017.
  2. ↑ 1 2 Sample, Ian. "Oldest Homo sapiens bones ever found shake foundations of the human story". The Guardian. 7 June 2017. 31 October 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 June 2017.
  3. ↑ 1 2 Hublin, Jean-Jacques; Ben-Ncer, Abdelouahed; Bailey, Shara E.; Freidline, Sarah E.; Neubauer, Simon; Skinner, Matthew M.; Bergmann, Inga; Le Cabec, Adeline; Benazzi, Stefano; Harvati, Katerina; Gunz, Philipp. "New fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the pan-African origin of Homo sapiens" (PDF). Nature. 546 (7657). 2017: 289–292. Bibcode:2017Natur.546..289H. doi:10.1038/nature22336. PMID 28593953. 2018-07-20 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-20.
  4. ↑ 1 2 Hammond, Ashley S.; Royer, Danielle F.; Fleagle, John G. "The Omo-Kibish I pelvis". Journal of Human Evolution. 108. Jul 2017: 199–219. Bibcode:2017JHumE.108..199H. doi:10.1016/j.jhevol.2017.04.004. ISSN 1095-8606. PMID 28552208.
  5. ↑ Vidal, Celine M.; Lane, Christine S.; Asfawrossen, Asrat; və b. "Age of the oldest known Homo sapiens from eastern Africa". Nature. 601 (7894). Jan 2022: 579–583. Bibcode:2022Natur.601..579V. doi:10.1038/s41586-021-04275-8. PMC 8791829 (#bad_pmc). PMID 35022610 (#bad_pmid).
  6. ↑ Katerina Harvati; Carolin Röding; Abel M. Bosman; Fotios A. Karakostis; Rainer Grün; Chris Stringer; Panagiotis Karkanas; Nicholas C. Thompson; Vassilis Koutoulidis; Lia A. Moulopoulos; Vassilis G. Gorgoulis; Mirsini Kouloukoussa. "Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia". Nature (journal). 571 (7766). 2019: 500–504. doi:10.1038/s41586-019-1376-z. PMID 31292546. 2022-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-11-20.
  7. ↑ Hublin, J. J. "The origin of Neandertals". Proceedings of the National Academy of Sciences. 106 (38). 2009: 16022–16027. Bibcode:2009PNAS..10616022H. doi:10.1073/pnas.0904119106. JSTOR 40485013. PMC 2752594. PMID 19805257.
  8. ↑ 1 2 3 Dawkins. Archaic homo sapiens // The Ancestor's Tale. Boston: Mariner. 2005. ISBN 978-0618619160.
  9. ↑ Barker, Graeme. Companion Encyclopedia of Archaeology. Routledge. 1999. ISBN 978-0415213295 – Google Books vasitəsilə.
  10. ↑ Early and Late "Archaic" Homo Sapiens and "Anatomically Modern" Homo Sapiens
  11. ↑ Wu, Xiujie; və b. "Morphological and morphometric analyses of a late Middle Pleistocene hominin mandible from Hualongdong, China". Journal of Human Evolution. 182. 1 September 2023. Bibcode:2023JHumE.18203411W. doi:10.1016/j.jhevol.2023.103411. PMID 37531709 (#bad_pmid). 7 August 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 August 2023.
  12. ↑ Israely, Yogev. "Remains found in China may belong to previously unknown human lineage - Scientists in eastern China examined a jawbone, fragments of a skull and various foot bones from a hominin that lived approximately 300,000 years ago; Findings suggest this particular lineage bears a closer resemblance to Homo sapiens, or modern-day humans". YNet News. 7 August 2023. 7 August 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 August 2023.
  13. ↑ Lowery, Robert K.; Uribe, Gabriel; Jimenez, Eric B.; Weiss, Mark A.; Herrera, Kristian J.; Regueiro, Maria; Herrera, Rene J. "Neanderthal and Denisova genetic affinities with contemporary humans: Introgression versus common ancestral polymorphisms". Gene. 530 (1). 2013: 83–94. doi:10.1016/j.gene.2013.06.005. PMID 23872234.
  14. ↑ "Neanderthals 'unlikely to have interbred with human ancestors'". The Guardian. Press Association. 4 February 2013.
  15. ↑ Mitchell, Alanna. "DNA Turning Human Story Into a Tell-All". The New York Times. January 30, 2012. June 1, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 31, 2012.
  16. ↑ Telegraph Reporters. "Neanderthals did not interbreed with humans, scientists find". Telegraph.co.uk (ingilis). 14 August 2012. 2022-01-12 tarixində arxivləşdirilib.
  17. ↑ Zyga, Lisa. "Cro Magnon skull shows that our brains have shrunk". phys.org. 15 March 2010. İstifadə tarixi: 14 June 2017.
  18. ↑ Schultz, S.; Nelson, E.; Dunbar, R. "Hominin cognitive evolution: identifying patterns and processes in the fossil and archaeological record". Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci. 367 (1599). Aug 2012: 2130–2140. doi:10.1098/rstb.2012.0115. PMC 3385680. PMID 22734056.
  19. ↑ Stringer, C. "The origin and evolution of Homo sapiens". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 371 (1698). 2016: 20150237. doi:10.1098/rstb.2015.0237. PMC 4920294. PMID 27298468.
  20. ↑ "Behavioral and Brain Sciences". Cambridge Core. June 26, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  21. ↑ Dunbar. Grooming, Gossip, and the Evolution of Language. Harvard University Press. 1993. ISBN 978-0674363366.
  22. ↑ White, Tim D.; Asfaw, B.; DeGusta, D.; Gilbert, H.; Richards, G. D.; Suwa, G.; Howell, F. C. "Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia". Nature (journal). 423 (6491). 2003: 742–747. Bibcode:2003Natur.423..742W. doi:10.1038/nature01669. PMID 12802332.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]


Sitat səhvi: " lower-alpha " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="lower-alpha"/> teq tapılmadı

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Arxantroplar&oldid=7858297"