Məhəmməd Füzuli

Məhəmməd Füzuli
az-əbcəd. مَحمد سلیمان اوغلو‎
Təxəllüsü	فضولي
Doğum tarixi	təq. 1483
Doğum yeri	Bağdad, Ağqoyunlu dövləti, Nəcəf, Ağqoyunlu dövləti, Hillə, Ağqoyunlu dövləti və ya Kərbəla, Ağqoyunlu dövləti
Vəfat tarixi	1556
Vəfat yeri	Kərbəla, Osmanlı imperiyası və ya Bağdad, Bağdad əyaləti[d], Osmanlı imperiyası
Vəfat səbəbi	taun
Uşağı	Fəzli
Fəaliyyəti	şair, yazıçı
Əsərlərinin dili	Azərbaycan dili, ərəb dili, fars dili, türk dili
Tanınmış əsərləri	Leyli və Məcnun
Məhəmməd Füzuli Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Məhəmməd Füzuli əsl adı: Məhəmməd ibn (oğlu) Süleyman; təq. 1483, Bağdad, Ağqoyunlu dövləti, Nəcəf, Ağqoyunlu dövləti, Hillə, Ağqoyunlu dövləti və ya Kərbəla, Ağqoyunlu dövləti – 1556, Kərbəla, Osmanlı imperiyası və ya Bağdad, Bağdad əyaləti^[d], Osmanlı imperiyası) — orta əsr Azərbaycan şairi, mütəfəkkir və filosof, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində divan janrının ən məşhur və görkəmli nümayəndələrindən biri. Bir çox təzkirələrdə Bağdadi təxəllüsü ilə anılır. Mənbələrdə digər adı Molla Məhəmməd Bağdadidir. Ancaq şairin Bağdadda deyil, onun yaxınlığındakı məşhur Kərbəla şəhərində doğulduğu məlumdur.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Məhəmməd Füzuli Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.

Həyatı

Məhəmməd Füzuli Azərbaycanda məşhur olan türk mənşəli Bayat tayfasındandır. Bəzi mənbələrə görə, Məhəmmədin atası Süleyman İraqa Azərbaycanın Ərəş mahalından köçmüşdür. Sonralar şairin oğlu Fəzli Ərəşə dönərək, yaxın qohumlarının yanında yaşayıb. O, burada özünün alimliyi ilə geniş şöhrət tapıb. Füzulinin özü də kamil təhsil görmüşdü. Elə bunu nəzərə alan tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, şairin atası kifayət qədər varlı adam olmuşdur. Eləcə də onun ziyarətgah sayılan Hillə və Kərbəla kimi şəhərlərdə yaşaması Süleymanın ruhani olduğuna dəlalət edir. Həqiqətən də belə bir rəvayət var ki, Füzulinin atası Hillə şəhərinin müctehidi olmuşdur.

XI əsrdə İraqın səlcuqlar, daha sonralar isə monqollar və teymurilər tərəfindən işğalından sonra Bağdadda və onun ətraflarında türklərin sayı getdikcə artır. Bu durum sonralar da davam edir. 1508-ci ildə I İsmayıl təntənəli şəkildə Bağdada girərək İraqı Azərbaycana birləşdirir, 1534-cü ildə isə bu şəhər uzun bir müddətə Osmanlı İmperiyasının tərkibinə daxil olur. Beləliklə, Füzulinin həyat və yaradıcılığının ilk dövrləri İraqi-Ərəbin Səfəvilər hakimiyyətinə tabe olduğu illərə düşür.

Məhəmməd Füzuli 1556-cı ildə Kərbəlada taun xəstəliyindən vəfat etmişdir. Şairin qəbri də Kərbəladadır.

Şairin ölümünün 400 illiyi dünya miqyasında qeyd edilmişdir. Əsərləri toplanaraq ən qədim nüsxələr əsasında Azərbaycanda beş cilddə nəşr olunmuşdur.

Yaradıcılığı

SSRİ poçt markası (1958).

Məhəmməd Füzulinin müəllimi Vəli Məmmədzadə olmuşdur. Şəxsi mütaliəsi sayəsində orta əsr elmləri (məntiq, tibb, nücum, riyaziyyat və humanitar elmlər), xüsusən dini-fəlsəfi cərəyanlar, ərəb tərcümələri əsasında yunan fəlsəfəsi ilə yaxından tanış olmuş, klassik türk, ərəb, fars və hind ədəbiyyatını öyrənmişdir.

"Bəngü Badə" ("Tiryək və Şərab") əsərini Şah İsmayıl Xətaiyə ithaf etməsinə, I Şah Təhmasibə və onun sərkərdələrinə, ayrı-ayrı valilərə, xanlara qəsidələr yazmasına baxmayaraq, saraya meyl göstərməmişdir.

Sultan Süleymana bir neçə qəsidə təqdim etmiş Füzuli sultan ordusu ilə Bağdada gələn türk şairləri Xəyali və Yəhya bəylə görüşmüş, "Leyli və Məcnun" (1537) əsərini də "Rum zərifləri" adlandırdığı bu sənətkarların xahişi ilə qələmə almışdır.

Füzuli üç dildə qəzəl, qəsidə, müsəddəs, tərkibbənd, tərcibənd, rübai, qitə, mürəbbe və s. yazmışdır. Fəlsəfi mahiyyətli qəsidələri, "Yeddi cam", "Ənisül-qəlb", "Səhhət və Mərəz" əsərləri qocalıq dövrünün məhsullarıdır. O, qəsidələrini ayrıca bir əsər kimi toplayıb kitab şəklinə salmış, türk, fars və ərəb dillərində divanlar tərtib etmişdir.

Yaradıcılığının zirvəsi olan "Leyli və Məcnun" poeması Azərbaycan, eləcə də Şərq və dünya poeziyasının nadir incilərindəndir. Nizami Gəncəvinin ilk dəfə yazılı ədəbiyyata gətirdiyi "Leyli və Məcnun" mövzusunun bir çox türk, fars, hind, özbək və tacik şairləri tərəfindən qələmə alınmasına baxmayaraq, Füzulinin ana dilində yaratdığı əsər orijinallığı ilə bu mövzuda əvvəllər yazılmış poemalardan seçilir.

Füzuli qədim yunan və Şərq fəlsəfəsi ilə tanış idi. Onun fəlsəfi görüşləri əsasən ərəb dilində nəsrlə yazdığı "Mətləül-etiqad" əsərində əksini tapmışdır. Füzuli burada Aristotel, Platon, Empedokl, Demokrit və başqa yunan filosoflarının fikirlərindən, ən-Nizamın fəlsəfi irsindən təsirlənmişdir. Füzulinin başqa əsərlərində də ədəbi fəlsəfi fikirlərə təsadüf edilir.

Füzulinin əsərləri Təbrizdə, Bakıda, İstanbulda, Ankarada, Qahirədə, Daşkənddə, Buxarada, Aşqabadda dəfələrlə nəşr olunmuşdur.

Əsərləri

• Fars və Azərbaycan dilində divan
• "Qəsidələr divanı"– Azərbaycan, fars və ərəb dilində yazılmış divan
• "Mətləül-etiqad"- ərəbcə fəlsəfi traktat

Farsca əsərləri:

• "Həft cam" (Yeddi cam) və ya "Saqinamə" — alleqorik poema
• "Səhhət və Mərəz" – farsca və nəsrlə yazılmış alleqorik əsər.
• "Rindü Zahid" – nəsrlə yazılmış iki baxışın dialoqu.

Türkcə (azərbaycanca) əsərləri:

• "Bəngü Badə" (Tiryək və Şərab) — poema
• "Söhbətül-əsmar" (Meyvələrin söhbəti) — poema
• "Leyli və Məcnun" — poema (alleqoriya olmayan yeganə poeması)
• "Hədiqətüs-Süəda" (Xoşbəxtlik bağçası) – şairin həcmcə ən böyük əsəri, ənənəvi-müştərək mövzuda yazılıb.
• "Şikayətnamə" və ya "Nişançı Paşaya məktub" — nəsr əsəri(Azərbaycan dilində ilk nəsr)
• "Hədisi-Ərbəin"(Qırx hədis) — Əbdürrrəhman Caminin eyniadlı əsərindən tərcümə(fars dilindən)

Çap olunan kitabları

• "Leyli və Məcnun" Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1958
• Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. I cild. Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1996.
• Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. I cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005, 400 səh. Mətn
• Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. I cild
• Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. II cild
• Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. III cild
• Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. IV cild
• Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. V cild
• Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild

Məşhur qəzəlləri

• "Məni candan usandırdı"
• "Söz"
• "Olsaydı məndəki qəm"
• "Can vermə qəmi-eşqə ki, eşq afəti-candır"
• "Canı kim cananı üçün sevsə cananın sevər"
• "Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var"
• "Yetər ey fələk"
• "Tutuşdu qəm oduna"
• "Pənbeyi-daği-cünun içrə nihandır bədənim"
• "Ey könül, yarı istə, candan keç"
• "Könül səccadəyə basna ayaq, təsbihə əl urma"
• "Rəmazan oldu çəkib şahidi-mey pərdəyə ru"
• "Ey bivəfa ki, adət olubdur cəfa sana"
• "Aşiq oldum yenə bir tazə güli-rənayə"

Səsləndirilmiş şeirlər

• "Hədiqətüs Süəda" — səsləndirən: Ənvər Vəliyev
• "Şəbi hicran yanar canım" — səsləndirən: Elşən Rüstəmov
• "Ey həkim" — səsləndirən: Şahrux Nəxai
• "Ey təbib"

Şeirlərinə yazılmış musiqi əsərləri

Operalar

• Leyli və Məcnun — musiqi: Üzeyir Hacıbəyov

Musiqi poemaları

• "Füzuli" vokal-simfonik poema (1993) — musiqi: Ramiz Mustafayev
• "Füzuli" simfonik poema — musiqi: Arif Məlikov
• "Şəbi-hicran" lirik poema — xor və böyük simfonik orkestr üçün — musiqi: Məmməd Quliyev

Romanslar

• Şövkət Ələkbərova — "Füzuli kantatası" (Məni candan usandırdı) — musiqi: Cahangir Cahangirov
• Gülağa Məmmədov — "Vətənimdir" — musiqi: Süleyman Ələsgərov
• Ramil Qasımov — "Suların aynası" — musiqi: Rəşid Şəfəq
• Ramil Qasımov — "Yad eylərəm" (fortepiano ilə oxumaq üçün)- musiqi: Oqtay Zülfüqarov

Təsniflər, muğamlar

• Əbülfət Əliyev — Təsnif "Məni candan usandırdı"
• Əlibaba Məmmədov — Müxalif təsnifi "Şəbi hicran"
• Gülüstan Əliyeva — Təsnif "Ey kaman-ebru şəhidi naveki müjganunam
• Heyrət, ey büt
• Bülbül — Füzuli təsnifləri

Filmoqrafiya

1. Məhəmməd Füzuli (film, 1958)
2. Leyli və Məcnun (film, 1961)
3. Məhəmməd Füzuli (film, 1989)
4. Şəbi-hicran (film, 1993)
5. Söhbətül-əsmar (film, 1994)

Xatirəsi

1994-cü ildə dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin anadan оlmasının 500 illik yubileyi münasibətilə dövlət komissiyası yaradılmışdır.

13 sentyabr 1996-cı ildə dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi münasibətilə "Füzuli ensiklopediyası"nın hazırlanması və nəşr edilməsini təmin etmək məqsədi ilə "Füzuli ensiklopediyası redaksiyası" yaradılması haqqında qərar qəbul edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 13 sentyabr 1996-cı ildə "Füzuli adına Beynəlxalq Mükafatın təsis edilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.

Xatirə sikkələri

Mənbə

• http://www.scribd.com/doc/21864450/M%C9%99h%C9%99mm%C9%99d-Fuzuli-LEYL%C4%B0-V%C6%8F-M%C6%8FCNUN Arxivləşdirilib 2012-07-09 at the Wayback Machine
• M.Füzuli "Leyli və Məcnun" poeması. Bakı-Maarif, 1991.
• Azərbaycan bədii və ictimai-fəlsəfi fikrində qadın məsələsi. Bakı-Adiloğlu, 2004.
• Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. II cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005, 336 səh. ISBN 9952-418-51-2
• Azərbaycan Tarixi Portalı :Каджар Чингиз. Выдающиеся сыны древнего и средневекового Азербайджана. — Баку, издательство "Азербайджан" — 370146, Метбуат проспекти, 520-й квартал., издательство "Эргюн", 1995. — 392 с. (rus.)

Xarici keçidlər

• Məhəmməd Füzulinin bioqrafiyası (ingiliscə)
• Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri – Məhəmməd Füzuli
• Encyclopædia Iranica. G. Doerfer. Azeri Turkish
• Encyclopædia Iranica. H. Javadi and K. Burill. Azeri Literature
• A. M. A Shushtery. Outlines of Islamic Culture – Volume I: Historical and Cultural Aspects. READ BOOKS, 2007. ISBN 1406741132, 9781406741131, p. 130
• "Fozuli, Mohammad b. Solayman" in Encyclopaedia Iranica
• Azadlıq Radiosunun Oxu zalı — M. Füzulinin əsərləri
• "Ukraynanın da dərdini çəkirəm, Yunanıstanın da" – FÜZULİYLƏ SÖHBƏT
• Sərvər Şirin: Füzuliylə Vahidin fərqi nə idi? — Ədəbi tənqid
• Sərvər Şirin: Beytlər arasında məzmun bitkinliyi, məna ardıcıllığı yoxdur
• Sərvər Şirin: Füzuliylə Səməd Vurğunu nə birləşdirirdi?