Çeroki dili

Çeroki dili
Çeroki dili
Orijinal adı	ᏣᎳᎩ ᎧᏬᏂᎯᏍᏗ; ᏣᎳᎩ
Ölkə	ABŞ[…];
Regionlar	Oklahoma, Şimali Karolina
Danışanların ümumi sayı	12.300 nəf. (2010);
Təsnifatı
	indigenous language[vd] Indigenous languages of the Americas[vd] indigenous language of North America[vd] Iroquoian languages[vd] Çeroki dili
Yazı	latın əlifbası
Dil kodları
QOST 7.75–97	чер 784
ISO 639-1	—
ISO 639-2	chr
ISO 639-3	chr
Dilin strukturlarının dünya atlası	che
Atlas of the World’s Languages in Danger	903, 1536
Ethnologue	chr
ELCat	1684
IETF	chr
Glottolog	cher1273
	Bu dildə olan Vikipediya
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Çeroki dili — tükənmək təhlükəsi ilə üzləşən İrokua dillərindən biridir və Çeroki xalqının ana dilidir.^[4] 2018-ci ildə 376,000 Çerokidən yalnız 1,520 nəfəri bu dildə danışırdı, 2019-cu ildə isə üç Çeroki tayfası tərəfindən aparılan hesablamaya əsasən, təxminən 2,100 nəfər Çeroki dilini bilirdi. Lakin danışanların sayı getdikcə azalır. Çeroki dilində danışanların ən böyük qrupu Oklahomanın Tahlequah şəhəri ətrafında cəmləşmişdir və burada Qərbi (Overhill və ya Otali) dialekti üstünlük təşkil edir. Çeroki polisintetik bir dildir və Cənubi İrokua dil ailəsinin yeganə üzvüdür. Polisintetik dil olduğu üçün Çeroki dili ingilis, fransız, ispan və ya portuqal kimi Hind-Avropa dillərindən kəskin şəkildə fərqlənir və buna görə də böyüklər üçün öyrənilməsi çətin ola bilər. Çeroki dilində tək bir söz, ingilis dilində bir neçə sözlə ifadə edilə bilən bir ideyanı ötürə bilər. Bu ifadə, danışanın niyyəti və kontekstdən tutmuş ideyanın hərəkəti və obyektinə qədər müxtəlif mənaları əhatə edə bilər. Çeroki dilinin morfoloji mürəkkəbliyi ən çox fellərdə özünü göstərir, çünki bu dilin leksikasının 75%-ni fellər təşkil edir, halbuki ingilis dilində bu nisbət cəmi 25%-dir. Çeroki dilində bir fel ən azı dörd komponenti ehtiva etməlidir: şəxs əvəzliyi prefiksi, fel kökü, aspekt şəkilçisi və modal şəkilçi.

Təsnifatı

Çeroki dili İrokoy dillərinə aiddir və bu gün danışılan yeganə Cənubi İrokoy dilidir. Dilçilər hesab edirlər ki, Çeroki xalqı təxminən üç min il əvvəl böyük göllər bölgəsindən cənub-şərqə köç etmiş və dillərini də özləri ilə gətirmişlər. Bu gün Çeroki dili hələ də böyük göllər ətrafında danışılan dillərlə, məsələn, Moxauk, Onondaqa, Seneka və Tuskarora dilləri ilə müəyyən oxşarlıqlar göstərir. Cənubi İrokoy dilinin Şimali İrokoy dillərindən ayrılması təxminən 4000–3000 il əvvəl baş vermişdir. Sonrakı minilliklərdə Şimali və Cənubi İrokoy dilləri Ohayo vadisindən qərbdə Siu, şimal və şərqdən isə Alqonkin dilləri danışan xalqlar tərəfindən ayrılmışdır.

Dialektlər

Çeroki dilinin üç əsas dialekti mövcud idi: Aşağı, Orta və Yuxarı təpə dialektləri. Cənubi Karolina və Corciya sərhədində danışılan Aşağı dialekt təxminən 1900-cu ildən etibarən yoxa çıxmışdır. Qalan iki dialektdən biri olan Orta dialekt Şimali Karolinadakı Qualla sərhədində Şərqi Çeroki Bandı tərəfindən təxminən 200 nəfər tərəfindən danışılır. Overhill və ya Qərb dialekti isə Şimali Karolinanın Snoubird icmasında və Oklahomanın şərqində təxminən 1300 nəfər tərəfindən danışılır. Qərb dialekti ən geniş istifadə olunan və dilin əsas dialekti hesab edilir. Hər iki dialekt ingilis dilinin təsirinə məruz qalmışdır, Overhill və ya Qərb dialektində isə əlavə olaraq ispan dilinin təsiri də müşahidə olunur.

Dil sürüşməsi

Müasir natiqlər tərəfindən danışılan Çeroki dilinin iki əsas Qiduva və Otali adlı ləhcəsi var. Otali ləhcəsi son 150 ildə Sequoyah hecasından əhəmiyyətli dərəcədə uzaqlaşdı və bir çox müqavilə və alınma sözlər dilə qəbul edildi. Çerokidəki bu isim və fel kökləri hələ də Sequoyahın hecasına uyğunlaşdırıla bilər. Müasir Çeroki natiqləri tərəfindən istifadə olunan 85-dən çox heca var. UNESCO-nun məlumatına görə, Çeroki dili Oklahomada təhlükə altında olan dillər sırasındadır.^[5] 1991-ci ildə qəbul edilmiş "Çeroki Dilinin, Tarixinin və Mədəniyyətinin Təşviqi və Qorunması ilə Bağlı Tayfa Siyasətinə dair Akt" əsasında ingilis dili ilə yanaşı, Çeroki dili də Çeroki Millətinin rəsmi dili elan edilmişdir.^[6] Çeroki dili həmçinin Birləşmiş Kituvah Çeroki Hinduları Bandı tərəfindən də rəsmi dil kimi tanınır. Çeroki dili rəsmi statusa malik olduğuna görə, Birləşmiş Kituvah Bandının konstitusiyası həm ingilis, həm də Çeroki dillərində mövcuddur. Hər hansı tayfa üzvü tayfa hökuməti ilə ingilis və ya Çeroki dillərində ünsiyyət qura bilər, Çeroki dilində danışanlar üçün ingilis dili tərcümə xidmətləri təqdim olunur. Tayfa hökuməti üzvlərə xidmət, resurslar və məlumat təqdim edərkən, həmçinin tayfa şurası ilə əlaqə saxlayarkən hər iki dildən istifadə edir.^[7]

Təhsil

Yeni Kituvah Akademiyasında məktəbəqədər uşaqlara Çeroki dili öyrədilir

2008-ci ildə Çeroki milləti, uşaqlardan başlayaraq məktəblərdə Çeroki dilində yeni sərbəst danışanlar yetişdirməyi və dili evlərdə istifadə etməyi davam etdirmək üçün birgə icma səylərini nəzərdə tutan onillik dilin qorunması planına start verdi. Bu planın məqsədi, 50 il ərzində Çeroki xalqının 80 faizindən çoxunun dili sərbəst bilməsinə nail olmaq idi.^[8] Çeroki Qoruma Fondu bu məqsədə çatmaq üçün məktəblər açmağa, müəllimləri hazırlamağa və dil tədrisi üçün kurikulumlar hazırlamağa 4,5 milyon dollar sərmayə yatırdı. Fond, həmçinin dilin aktiv istifadə oluna biləcəyi icma toplantılarını da təşkil etmişdir. Bu çərçivədə aşağıdakı işlər görülmüşdür: "Məktəbəqədər yaşdan etibarən uşaqlar üçün Çeroki dilində kurikulumların hazırlanması, tədris materiallarının hazırlanması və müəllimlərin təlimi. Bu proqram uşaqların Çeroki dilini ana dili kimi öyrənməsini təmin edir. Proqramda iştirak edən uşaqlar və onların valideynləri birlikdə oxumağı və danışmağı öyrənirlər.^[9]

İstinadlar

↑ ¹ ² http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-1536.html.
↑ ¹ ² http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-903.html.
↑ Ethnologue (ing.). 25, 19 Dallas, Texas: SIL International, 1951. ISSN 1946-9675
↑ "Language Status". Ethnologue. SIL International. 2019. İstifadə tarixi: May 30, 2019.
↑ "UNESCO Atlas of the World's Languages in danger" (ingilis). UNESCO. 2010. İstifadə tarixi: 2017-12-17.
↑ Cushman, Ellen. 8 – Peoplehood and Perseverance: The Cherokee Language, 1980–2010 // The Cherokee Syllabary: Writing the People's Perseverance. University of Oklahoma Press. September 13, 2012. 189–191. ISBN 978-0-8061-8548-4. İstifadə tarixi: June 2, 2014.
↑ "Health Centers & Hospitals". Cherokee Nation. June 25, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 5, 2014.
↑ "Native Now: Language: Cherokee". We Shall Remain – American Experience – PBS. 2008. April 7, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 9, 2014.
↑ "Cherokee Language Revitalization". Cherokee Preservation Foundation. 2014. April 7, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 9, 2014.

Biblioqrafiya

Akkuş, F. Copular constructions and clausal syntax in Cherokee // Keough, M.; Weber, N.; Anghelescu, A.; Chen, S. (redaktorlar ). Proceedings of the Workshop on the Structure and Constituency of Languages of the Americas 21. University of British Columbia Working Papers in Linguistics. 46. 2018.
Cherokee-English Dictionary: Tsalagi-Yonega Didehlogwasdohdi. Tahlequah, Oklahoma: Cherokee Nation. 1975.
Kopris, Craig; Lachler, Jordan; Van Tuyl, Charles. A Handbook of the Cherokee Verb: A Preliminary Study. Tahlequah, Oklahoma: Cherokee Heritage Center. 2003. ISBN 978-0-9742818-0-3. (#missing_name)
Holmes, Ruth Bradley; Sharp Smith, Betty. Beginning Cherokee: Talisgo Galiquogi Dideliquasdodi Tsalagi Digohweli. Norman: University of Oklahoma Press. 1976.
Hsu, Brian; Frey, Benjamin. "Word order in Cherokee: Information structure, thematic structure, and variability". Language. 100. 2024: e124–e55. doi:10.1353/lan.2024.a937196.
Montgomery-Anderson, Brad. "A Reference Grammar of Oklahoma Cherokee" (PDF). May 30, 2008a.
Montgomery-Anderson, Brad. Cherokee Reference Grammar. Norman: University of Oklahoma Press. May 2015. ISBN 978-0-8061-4342-2. OCLC 880689691.
Robinson, Prentice. Conjugation Made Easy: Cherokee Verb Study. Tulsa, Oklahoma: Cherokee Language and Culture. 2004. ISBN 978-1-882182-34-3.
Scancarelli, Janine. Cherokee // Scancarelli, Janine; Hardy, Heather K. (redaktorlar ). Native Languages of the Southeastern United States. Lincoln, NE: University of Nebraska Press in cooperation with the American Indian Studies Research Institute, Indiana University, Bloomington. 2005. 351–384. OCLC 56834622.
Uchihara, Hiroto. "Tone and Accent in Oklahoma Cherokee" (Ph.D. dissertation). Buffalo, State University of New York. 2013.
Uchihara, Hiroto. Tone and Accent in Oklahoma Cherokee. New York: Oxford University Press. 2016. ISBN 978-0-19-873944-9.

Əlavə ədəbiyyat

Bruchac, Joseph, redaktorAniyunwiya/Real Human Beings: An Anthology of Contemporary Cherokee Prose. Greenfield Center, NY: Greenfield Review Press. 1995. ISBN 978-0-912678-92-4.
Charles, Julian. A History of Iroquoian Languages (PhD dissertation). Winnipeg: University of Manitoba. 2010. hdl:1993/4175.
Cook, William Hinton. A Grammar of North Carolina Cherokee (PhD dissertation). Yale University. 1979. OCLC 7562394.
King, Duane H. A Grammar and Dictionary of the Cherokee Language (PhD dissertation). University of Georgia. 1975. OCLC 6203735.
Munro, Pamela, redaktorCherokee Papers from UCLA (PDF). UCLA Occasional Papers in Linguistics. 16. 1996. OCLC 36854333. 2009-08-15 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
Pulte, William; Feeling, Durbin. Cherokee // Garry, Jane; Rubino, Carl (redaktorlar ). Facts About the World's Languages: An Encyclopedia of the World's Major Languages: Past and Present. New York: H. W. Wilson. 2001. 127–130. ISBN 0-8242-0970-2.
Scancarelli, Janine. Grammatical Relations and Verb Agreement in Cherokee (PDF) (PhD dissertation). Los Angeles: University of California. 1987. OCLC 40812890. 2024-02-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
Scancarelli, Janine. 53. Cherokee Writing // Daniels, Peter T.; Bright, William (redaktorlar ). The World's Writing Systems. Oxford University Press. 1996. ISBN 0-19-507993-0.

Xarici linklər

Vikilüğətdə Cherokee mövzusuna dair məlumatlar var.

Vikikitabda Çeroki dili mövzusuna dair mətn var.

Vikianbarda Çeroki dili ilə əlaqəli mediafayllar var.

Dil arxivləri, mətnlər, audio, video

Cherokee Phoenix, bilingual newspaper in Cherokee and English
Cherokee Traditions digital archive, from Western Carolina University
Cherokee New Testament Online Online translation of the New Testament. Currently the largest Cherokee document on the internet.
"Native American Audio Collections: Cherokee". American Philosophical Society. 2013-03-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-20.
Cherokee Language Texts, from the Boston Athenæum: Schoolcraft Collection of Books in Native American Languages. Digital Collection.

Dil dərsləri və onlayn təlimat

Free online Cherokee classes from the Cherokee Nation in Oklahoma
Cherokee Language Online (Beginning dialogues, audio, flashcards and grammar from culturev.com)
Cherokee Language downloadable flashcard decks (Some based on culturev.com)
Mango Languages Arxivləşdirilib 2021-06-02 at the Wayback Machine has free lessons via their website or app
Online Cherokee language classes, from Western Carolina University
Cherokee Language Program at Western Carolina University on Facebook, additional materials
CherokeeLessons.com (Hosts Creative Commons licensed materials including a textbook covering grammar and many hours of challenge/response based audio lesson files).
Cherokee language YouTube videos for beginners, by tsasuyeda
Cherokee speakers, Cherokee Nation

[_0fa67f9c438791f7-1] ¹ ² http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-1536.html.

[_f7458a34046152ed-2] ¹ ² http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-903.html.

[_b3e2d632fe91a1a7-3] Ethnologue (ing.). 25, 19 Dallas, Texas: SIL International, 1951. ISSN 1946-9675

[4] "Language Status". Ethnologue. SIL International. 2019. İstifadə tarixi: May 30, 2019.

[UNESCO-5] "UNESCO Atlas of the World's Languages in danger" (ingilis). UNESCO. 2010. İstifadə tarixi: 2017-12-17.

[Cherokee-6] Cushman, Ellen. 8 – Peoplehood and Perseverance: The Cherokee Language, 1980–2010 // The Cherokee Syllabary: Writing the People's Perseverance. University of Oklahoma Press. September 13, 2012. 189–191. ISBN 978-0-8061-8548-4. İstifadə tarixi: June 2, 2014.

[7] "Health Centers & Hospitals". Cherokee Nation. June 25, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 5, 2014.

[8] "Native Now: Language: Cherokee". We Shall Remain – American Experience – PBS. 2008. April 7, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 9, 2014.

[preservation-9] "Cherokee Language Revitalization". Cherokee Preservation Foundation. 2014. April 7, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 9, 2014.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]