İntibah dövrü fəlsəfəsi

Fəlsəfi fikir tarixində İntibah Dövrünün fəlsəfəsi mühüm yer tutur. Bu fəlsəfə ənənəvi cəmiyyətin böhranı və ilkin sənaye cəmiyyətlərinin təşəkkülü dövründə(XIV əsr –XVII əsrin əvvəli) Avropada (xüsusilə İtaliyada) kilsəyə və sxolastikaya qarşı mübarizədə meydana gəlmişdir.

İntibah fəlsəfəsi Antik dövrün fəlsəfi irsinə əsaslanırdı. Təbiət fəlsəfəsinin nümayəndələri sxolastikaya və sxolastik aristotelçiliyə qarşı çıxırdı. Elmdəki yeni meyllər öz əksini Leonardo da Vinçinin, Nikolay Kopernikin, İohann Keplerin, Qalileo Qalileyin yaradıcılığında tapmışdır.

Dünyanın elm, mədəniyyət və fəlsəfi fikir tarixində Leonardo Da Vinçi (1452-1519) böyük rol oynamışdır. O. İntibah dövrünün dahi rəssamı, böyük riyaziyyatçısı və mexaniki idi. Leonardo dünya gerçəkliyinin elmi surətdə dərk edilməsini fəlsəfənin başlıca vəzifəsi hesab edirdi. O, deyirdi ki, həqiqət birdir, o da dinə deyil elmə əsaslanır.

Yeni təbiətşünaslığın görkəmli nümayəndələrindən biri də Nikolay Kopernik (1473-1543) idi. Onun ən böyük xidməti heliosentrik sistemi kəşf etməsi idi. O, «Səma cisimlərinin dövranı haqqında» əsərində bu sistemin əsas müddəalarının şərhini vermişdir.

İtalyan intibahının ən görkəmli filosofu, təbiət fəlsəfəsinin banilərindən biri də Bernhardo Telezio (1509-1583) olmuşdur. O, göstərirdi ki bütün şeylər cisimdir, maddidir, hərəkət və dəyişmə bir-birinə əks olan iki fəal qüvvənin – isti və soyuğun mübarizəsi nəticəsində meydana gəlir. Onun fikrincə «hərəkətin mənbəyi təbiətdən kənarda deyil, təbiətin özündədir».

İntibah fəlsəfəsinin nümayəndələrindən biri də Nikolay Kuzanlı (1401-1464) idi. Kuzanlı həmin dövrün əksər filosofları kimi, neoplatonizm ənənələrindən çıxış edərək, intibah dialektikasının əsasını qoymuşdur. Onun fikrincə “Vahidə heç nə əks deyildir”, yəni “vahid - hər şeydir”. Vahidin öz əksliyinə malik olmaması müddəasından Kuzanlı, belə nəticə çıxarır ki, vahid hüdudsuz, sonsuz ilə eynidir. Sonsuz elə bir şeydir ki, heç nə ondan artıq ola bilməz. Buna görə də Kuzanlı onu “maksimum” adlandırır; vahid isə “minimumdur”. Beləliklə, O əksliklərin maksimum və minimum üst-üstə düşməsi prinsipini kəşf etmişdir. Bu prinsip də onu yeni Avropa dialektiklərindən biri edir. Kuzanlı tərəfindən vahidin hüdudsuz ilə eyniləşdirilməsi yalnız Platon və Aristotel deyil, eyni zamanda Ptolomey və Arximedin əsaslandığı kosmos mənzərəsini dağıdır.

Antik dövr elminin və fəlsəfəsinin əksər nümayəndələri üçün kosmos çox böyük, lakin sonlu cisim idi. Kuzanlıya görə kosmosun mərkəzi və əhatə çevrəsi Allahdır, buna görə də dünya sonsuz olmasa da onu sonlu da fikirləşmək olmaz, çünki onu qapalı edən hüdudları yoxdur. Kuzanlı antik və orta əsrlərdə kainatın mərkəzində Yerin olduğu sonlu kosmosu dağıtmaqla, dünyanın Aristotel və Ptolomey tərəfindən irəli sürülən geosentrizmini aradan qaldıran Kopernik təlimini hazırlayır. Nikolay Kuzanlı üçün səciyyəvi olan varlığın ali başlanğıcını əksliklərin vahid və sonsuzun eyniyyəti kimi fikirləşmək meyli, Allah və dünyanın, yaradıcı və yaradılanın panteistcəsinə yaxınlaşdırılması nəticəsi idi.

İtalyan mütəfəkkiri Cordano Bruno (1548-1600) intibah dövrünün fəlsəfi fikrini daha yüksək zirvəyə qaldırmışdır. O, «Səbəb, prinsip və vahidlər haqqında», «Sonsuzluq, Kainat və dünyalar haqqında» əsərlərində aləmin sonsuzluğu, onun dinamik birliyi və əbədiliyi problemini qoymuşdur. Kainatın yeni materialist konsepsiyasını yaratmışdır. C.Brunonun fikrincə, kainat vahiddir, maddidir, sonsuzdur və əbədidir. O sonsuzluğu qəbul edir və eyni zamanda göstərirdi ki, kosmosdan kənar heç bir şey yoxdur. O əbədidir, Allah tərəfindən yaradılmamışdır. Cordano hərəkəti təsadüf deyil, zərurət kimi qəbul edirdi.

İntibah dövründə bir sıra təlimlər də meydana gəlmişdir. Bu təlimlərin meydana gəlməsində feodal dünyasının iqtisadi, siyasi, və mədəni həyatında baş vermiş əhəmiyyətli dəyişikliklərin xüsusi rolu olmuşdur.

XVI əsrdə meydana gəlmiş utopik təlimlər, birinci növbədə, ingilis hümanisti Tomas Morun və italyan monaxı -rahib Tommazo Kampanellanın adı ilə bağlıdır.

Tomas Mor «Utopiya adası» adlı əsərində İngiltərədəki ictimai quruluşun tənqidini vermiş və yeni həyatın cizgilərini təsvir etmişdir. O həyatda mövcud olan ədalətsizliklərin səbəbini xüsusi mülkiyyətdə görürdü və belə hesab edirdi ki, ideal cəmiyyət qurmaq üçün ictimai mülkiyyətə, yüksək səviyyədə təşkil edilmiş istehsala, dövlətin ağıllı idarə edilməsinə nail olmaq lazımdır. Tomas Morun fikrincə, yüksək səviyyəli hökmdarın köməyi ilə ideal cəmiyyət yaratmaq olar.

Utopik sosializmin digər nümayəndəsi Tommazo Kampanella italyan təbiət fəlsəfəsinin banilərindən biri idi. Lakin onun sosial təlimi ictimai fikir tarixində böyük rol oynamışdır. Kampanellanın sosial ideyaları öz əksini «Günəş şəhəri», «Xristian monarxiyası haqqında», «Kilsə hakimiyyəti haqqında», «İspaniya monarxiyası haqqında» adlı əsərlərində tapmışdır. O, kilsə və aristokrat hakimiyyətin birliyini lazım bilir, papanın bütün xristianlar üzərində hakimiyyətini tələb edən ideyalara tərəfdar çıxırdı. Kampanella cəmiyyətdə böyük ictimai dəyişikliklər edilməsinin zəruriliyindən danışır, yer üzərində Allahın hökmranlığını qəbul etməyi, xüsusi mülkiyyətin və istismarın ləğv edilməsini lazım bilirdi. Tomas Mor və T. Kampanellanın ideyaları Avropa rasional təfəkkürünə, xüsusilə də maarifçilik fəlsəfəsinə müsbət təsir göstərmişdir. İntibah dövr fəlsəfəsi yeni dövrün fəlsəfi ənənələrinə keçid üçün zəmin yaratdı.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

İntibah dövrü fəlsəfəsi

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Naviqasiya menyusu