İspaniya imperiyası

Tarixi dövlət
İspaniya imperiyası
Monarquía universal española (Monarquía hispánica / Monarquía de España / Monarquía española)
Bayraq
«Plus Ultra»
İspaniyanın himni
İspaniya imperiyasının ekspansiyasının xəritəsi.
12 oktyabr 1492 — 2 iyun 1899
Paytaxt	Toledo (1492-1561) Madrid (1561-1601) Valladolid (1601-1606) Madrid (1606-1898)
Dil	ispan dili
Rəsmi dilləri	ispanca
Din	Katolik
Ərazisi	20 000 000 км² (1790-cı il)
Əhalisi	60 000 000 (1790-cı il)
İdarəetmə forması	Monarxiya (Respublika: 1873-1874)
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İspaniya imperiyası — 1492-ci ildə Qranadanın tutulmasından, 1898-ci ildə İspaniyanın koloniyası Filippin ərazisinin ABŞ tərəfindən işğal edilməsinə qədərki dövrü əhatə etmişdir.

İspaniya İmperiyası dünya tarixində ən geniş əraziyə sahib olmuş imperiyalardan biridir və XVI-XVII əsrlərdə qlobal miqyasda əhəmiyyətli təsir gücünə malik idi. Bu imperiya Amerika qitəsinin kəşfi, Avropanın müstəmləkə siyasəti və qlobal ticarət sisteminin formalaşmasında mühüm rol oynayıb.

İmperiyanın yaranması və əsasları

İspaniya İmperiyasının əsası 1469-cu ildə Kastiliya kraliçası I İzabellanın və Araqon kralı II Ferdinandın evliliyi ilə qoyuldu. Bu evliliklə İspaniya Krallığının əsas hissələri birləşdi.

• 1492-ci il həm İspaniya, həm də dünya üçün dönüş nöqtəsi oldu:

1. Qranada Əmirliyinin fəthi: İspaniyada müsəlman hakimiyyəti sona çatdı.
2. Xristofor Kolumbun Amerikaya səfəri: İspaniya Atlantik okeanı vasitəsilə yeni torpaqları tədqiq etməyə başladı.

Ərazi genişlənməsi

İspaniya İmperiyası əsasən Amerika, Avropa, Afrika və Asiyada ərazilər əldə etdi:

1) Amerikadakı müstəmləkələr:

• Meksika (Astek İmperiyasının fəthi, 1521).

• Peru (İnk İmperiyasının fəthi, 1533).

• Karib adaları, Filippin və digər Cənubi Amerika əraziləri.

Amerika qitəsindəki mədənlərdən böyük miqdarda qızıl və gümüş çıxarılırdı, bu da Avropaya daşınırdı.

2) Avropadakı Ərazilər:

• Habsburqların vasitəsilə Avstriya, Niderland və İtaliya ərazilərində təsir gücü.

• Neapol, Siciliya və Sardiniya kimi adalarda hakimiyyət.

3) Filippin və Asiya:

• İspaniyanın ticarət yolu Asiya ilə əlaqəni təmin edirdi.

• Filippin adaları imperiyanın Asiyadakı əsas dayaq nöqtəsi oldu.

Qızıl Dövr (Siglo de Oro)

Əsas məqalə: İspan Qızıl Dövrü

XVI-XVII əsrlər İspaniyanın siyasi, hərbi və mədəni üstünlük dövrü idi.

• Qlobal təsir: Atlantik və Sakit okeanda İspaniya ticarət və hərbi donanması ilə hegemonluq edirdi.

• Mədəniyyət: Bu dövrdə ispan incəsənəti, memarlığı və ədəbiyyatı inkişaf etdi. Servantesin “Don Kixot” əsəri dünya ədəbiyyatında yeni dövr yaratdı.

• Dini rolu: İspaniya Katolik dünyasının lideri kimi protestantlıqla mübarizə aparırdı (məsələn, Müqəddəs Roma İmperiyasına dəstək və Britaniya ilə qarşıdurma).

İdarəetmə və sərvətlər

İspaniya İmperiyası öz müstəmləkələrindən əldə etdiyi sərvətləri Avropa iqtisadiyyatına gətirdi:

1. Müstəmləkələrdə İdarəetmə:

• Amerika qitəsində vitse-kral sistemindən istifadə edilirdi (məsələn, Yeni İspaniya vitse-krallığı – Meksika).

• Kilsə müstəmləkə torpaqlarında həm dini, həm də sosial idarəetmədə mühüm rol oynayırdı.

1. Ticarət Yolları:

• “Qaleon” adlanan ticarət gəmiləri Amerika ilə İspaniya arasında qızıl, gümüş və digər malları daşıyırdı.

• Manilla qaleonu sistemi Filippindən Çinə, oradan isə İspaniyaya ipək və digər lüks malların daşınmasını təmin edirdi.

Tənəzzülü

XVII əsrin sonlarından başlayaraq, İspaniya İmperiyası zəifləməyə başladı:

1) Hərbi və iqtisadi problemlər:

• Müstəmləkələrdən əldə edilən sərvətlər qeyri-effektiv istifadə edilirdi.

• İngiltərə, Fransa və Hollandiya ilə rəqabət İspaniyanın hərbi gücünü zəiflətdi.

2) Amerikanın müstəqillik hərəkatları:

• XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəlində Latın Amerikası ölkələri müstəqillik əldə etməyə başladılar (məsələn, Meksika, Venesuela, Kolumbiya).

• 1898-ci ildə İspaniya-Amerika müharibəsi nəticəsində İspaniya Kuba, Puerto-Riko və Filippini itirdi.

İrsi

İspaniya İmperiyası tarixdə böyük iz buraxmışdır:

1) Dil və mədəniyyət:

• Bu gün Latın Amerikasının əksər ölkələri ispan dilində danışır.

• Katoliklik və İspaniya memarlıq üslubu Latın Amerikası və Filippində geniş yayılmışdır.

2) Ticarət və qloballaşma:

• İspaniya İmperiyası qloballaşmanın ilkin mərhələlərində böyük rol oynadı.

• Ticarət yolları və mədəni mübadilələr müasir dünya sisteminin yaranmasına təkan verdi.

3) Tarixi dərslər:

• İspaniyanın yüksəlişi və süqutu iqtisadi, siyasi və hərbi idarəetmədə tarixi nümunələr təqdim edir.

Beləliklə, İspaniya İmperiyası həm genişliyi, həm də mədəni təsiri ilə tarixdə xüsusi yer tutmuşdur. Onun nailiyyətləri və problemləri qlobal tarixdə bir çox proseslərə səbəb olmuşdur.

Həmçinin bax

• Britaniya imperiyası
• Fransa müstəmləkə imperiyası
• Osmanlı imperiyası