Şimşək

"İldırım" buraya istiqamətləndirilir. Digər istifadə formaları üçün İldırım (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.

İldırım və şimşək

İldırım — göy gurultusu və şimşəkdən ibarət, səma ilə yer arasındakı elektrik boşalmasıdır.

Şimşək — bir buludun bazası ilə yer arasında, iki bulud arasında və ya bir bulud içində elektrik boşalarkən yaranan qırıq xətt formasındakı müvəqqəti işıqdır.

Havada olan su buxarı kondensasiya etdikdə və yuxarı qalxan hava axını kondensasiya etmiş həmin damcıların içərisindən sürətlə keçdikdə onları parçalayır, müsbət və mənfi ionlara ayırır. Həmin ionlar buludun müxtəlif sahəsinə yığıldıqda qüvvətli elektrik sahələri əmələ gəlir. Bir buludun müsbət (və ya mənfi) qütbü ilə digər buludun mənfi (və ya müsbət) qütbü və ya yer arasında gərginlik müəyyən həddə çatanda havada deşilmə baş verir. Bu zaman buludda olan mənfi yüklər yerə, yerdə olan müsbət yüklər isə buluda tərəf axmağa başlayır. Sürətli axın zamanı güclü parıltı (şimşək) görünür və gurultu səsi eşidilir. Gurultu havanın sürətli genişlənməsi və partlayışı nəticəsində baş verir. Boşalmada cərəyanın şiddəti 500 min amper, gərginlik isə 10⁹ volt ola bilir.İldırımın işığı parlaq və gözqamaşdıran olur, əyri xətlərlə bir neçə km gedir, çoxlu qollara bölünür ki, bu da şimşək adlanır.

Planetimizdə hər dəqiqədə 500-dən çox ildırım çaxır. İldırım çaxarkən radio, televizor, kompüter, mobil telefonlardan istifadə etmək doğru deyil.

Şimşəkdə olan güc

Şimşəyin bir dəfə çaxması zamanı ABŞ-dakı elektrik stansiyalarından daha çox elektrik hasil edilir!

Şimşək çaxması atmosferdəki elektrik boşalması nəticəsində leysan yağışda yaranan parlaq işıqdır. Bəs bu parlaq işıq nə zaman meydana gəlir? Şimşək atmosferin iki müxtəlif nöqtəsində, yəni həm buludla yer, həm də iki bulud arasında çaxa bilər. Həmçinin tək bulud daxilində elektik gərginliyinin artması nəticəsində də şimşək çaxması müşahidə olunur.

İldırım ən az iki şimşək çaxmasına bərabərdir. İlk elektrik boşalması zamanı buluddan yerə mənfi (-) yük ötürülür. O qədər də parlaq olmayan bu çaxma zamanı şimşəyin əsas xəttindən ətrafa yayıldığını görə bilərik. Bu ilk çaxma zamanı ildırımın düşəcəyi nöqtədən mənfi yük və yerdən buluda doğru müsbət yük ötürən bir axın əmələ gəlir. Bu hadisə yerdən 50 m yüksəklikdə baş verir. İki şimşəyin toqquşduğu yerdə buludla yer arasında qısa qapanma yaranır və nəticədə buluda tərəf axan çox parlaq elektrik cərəyanı yaranır. Bu elektrik axını zamanı buludla yer arasındakı potensial fərqi bir neçə milyon voltdan daha çox olur.

Bir dəfə şimşək çaxması zamanı yaranan enerji Amerikadakı bütün elektrik stansiyalarının istehsal etdiyi enerjidən daha çoxdur. Şimşək çaxanda əmələ gələn temperatur 29000 °C-ə yaxın olur. Lakin dəmiri əritmək üçün böyük sobalarda 1400–1500 °C temeraturdan istifadə olunur. Başqa nümunəyə baxsaq, günəşin səthindəki temperatur 5000 °C-ə yaxındır, yəni ildırımın tempraturu günəşin səthindəki tempraturdan təxminən 6 dəfə çoxdur. Həmçinin çaxma zamanı 10 milyon dənə 100 vattlıq lampanın yaydığı işıqdan daha çox işıq ətrafa yayılır. Məsələn, İstanbuldakı hər evdə tək lampa yansa, şimşəyin bir dəfə çaxması ətrafı daha çox işıqlandırar. Allah, Quranda şimşəyin bu möcüzəvi parıltısına belə diqqət çəkir:

"… Buludların şimşəyinin parıltısı az qalır ki, gözləri kor etsin." (Nur surəsi, 43)

İldırım yerə çox sürətlə, saatda 96.000 km sürətlə düşür. Şimşək toqquşma nöqtəsinə və ya yer səthinə 20 millisaniyədə çatır və geriyə, yəni buluda 70 mikrosaniyədə qayıdır. Beləliklə, şimşək cəmi yarım saniyə davam edir.

Yaranan göy gurultusunun səbəbi isə şimşəyin ətrafındakı temperaturun birdən-birə artmasıdır. Nəticədə hava səsdən daha sürətlə yayılmağa başlayır, amma bir neçə metr sonra güclü səs dalğası normal səs dalğasına çevrilir. Daha sonra səs dalğaları ətrafdakı mühitə uyğunlaşır. Məhz bir-birinin ardınca baş verən və çox böyük bir partlayış səsi şəklində üzə çıxan göy gurultusunun səbəbi də budur.

Şimşək çaxmasının bütün xüsusiyyətlərinə nəzər salsaq, bu hadisənin möcüzəvi şəkildə baş verdiyini başa düşərik. Çünki gözlə görülməyən (+) və (-) yüklü zərrəciklərin hesabına yaranan belə güclü göy gurultusu şimşək çaxmasının şüurlu olaraq yaradıldığını göstərir. Həmçinin bitkilər üçün faydalı olan azot molekullarının əmələ gəlməsi şimşək çaxmasının müəyyən bir hikmətlə yaradıldığını da sübut edir. (Harun Yəhya, Təbiətdəki Dizayn)

Allah şimşək çaxmasına Quranda xüsusi olaraq diqqət çəkmişdir. Quranda "Rəd" surəsinin mənası "göy gurultusu" deməkdir. Rəbbimiz bir ayədə həm qorxu, həm də ümid vermək üçün ildırımı insanlara göstərdiyini bildirmişdir. Həqiqətən də şimşəyin çaxması yağışların yağacağına işarə edir. Yağışlar isə ya əkinləri bollu-bərəkətli edir, ya da sel, daşqın, torpaq sürüşməsi kimi fəlakətlərə səbəb olur. Allah "Rum" surəsində belə bildirmişdir:

"Həm qorxu, həm də ümid vermək üçün ildırımı sizə göstərməsi, göydən su endirib yeri ölümündən sonra onunla diriltməsi də Onun dəlillərindəndir. Həqiqətən, bunda başa düşən adamlar üçün ibrətamiz dəlillər vardır." (Rum surəsi, 24)

Allah şimşəyin çaxması ilə yaranan göy gurultusunun Onu təsbeh etdiyini bildirmişdir. Həmçinin Rəbbimiz şimşəyin çaxması ilə inkar edənləri cəzalandırdığını insanlara belə xəbər vermişdir:

"Göy gurultusu həmd edərək Ona təriflər deyir. Mələklər də Onun qorxusundan (təriflər deyirlər). (Allah) ildırımlar göndərib istədiyini vurur. Onlar Allah barəsində mübahisə edirlər. Halbuki, O, şiddətli cəza verəndir." (Rə'dsurəsi, 13)

Şimşəyin çaxmasında bizlər üçün bir çox hikmətlər var. Bəlkə də bir çox insanın heç ətraflı düşünmədiyi, insanı ürpədən və ümid duyğuları hiss etdirən göy gurultusu Allah qorxusunun artmasına səbəb olur. Allah'ın diləməsi ilə müəyyən bir məqsədlər üçün yaradılan bu hadisələr ətrafında düşünməli və şükür etməliyik.

Gecə leysan yağışda səma birdən-birə işıqlanır və bir müddət sonra şiddətli səs-küy eşidilir. Bəs bu qədər işıq verən ehtişamlı şimşəklərin necə meydana gəldiyini bilirdinizmi və ya nə qədər işıq yaydıqlarını? Ya da neçə dərəcə selsi temperatur yaydıqlarını?…

Faktlar

• Orta hesabla şimşəyin çaxması 3 aydan daha çox davam edərsə, 100 vattlıq bir lampanı yandıra bilər.
• Bir şimşəyin çaxmasının yerlə təmas nöqtəsində temperatur 25.000 Cº olur. Sürəti isə 150.000 km/san-dir. Şimşəyin orta qalınlığı 2.5–5 sm-dir.
• Şimşək yer üzünü örtən bitki örtüyünün həyatını davam etdirə bilməsi üçün əhəmiyyətli olan ozon molekullarını yaradır.
• Orta hesabla şimşək çaxması 500000 amperlik elektrik gücü yaradır. Bir qaynaqçı poladı qaynaqla birləşdirmək üçün 250–400 amper cərəyan istifadə edir.
• Şimşək saniyədə 150.000 km, yəni demək olar ki, yarı işıq sürəti ilə hərəkət edir və səsdən 100.000 dəfə sürətlidir.

Mənbə

• Coğrafiya ensiklopediyası (I cild). Eminov Z.N./Səmədov Q.M.