Şiveylər
Şiveylər(çin. ənən. 室韋, sadə. 室韦, pinyin: shìwéi, hərfi mənası: "Шивэй", bu cür də yazılırdı: 失韋 shīwéi) —Monqol dilli [1] köçəri xalq.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Erkən orta çağdakı Şi-veylərlə bağlı bilgiləri də yenə biz Çin qaynaqlarından öyrənirik. Uygur və ya digər Türk yazılarında Şi-veylər ilə əlaqəli Şi-vey ya da onun Türkcə qarşılığı haqqında hər hansı bir ada rastlanılmamışdır.
Uyğur dönəminin əvvəllərində Şi-vey tayfaları olduqca güclü və müstəqil bir şəkildə yaşadılar. Çünki bu sıralarda Tanq imperiyası və Uyğur dövlətinin onlarla məşğul olacaq boş zamanları yox idi. Çin qaynaqlarında uyğurlar haqqında; “şərqdə Şi-vey, qərbdə Altay dağları, cənubda Qobi çölü Uyğur dövlətinin sərhəd-sınırları içinə girdi. Yəni uyğurlar bütün göytürklərin torpaqlarına sahib oldular”,[2] deyilməkdədir. Bu bilgidən, uyğurların Uzaq Şərqdə Göytürk mirasının tamamını toplayamadıqları, bu arada Şi-veyləri hakimiyətləri altına alamadıqları anlaşılır.[3] Beləcə Uyğur dönəminin başlangıcında, Şi-veylər şərqdəki Monqol əsllı xalqları təmsil edərək Çin qaynaqlarında yer almışdır.
Bu dönəmlərdə, Şi-vey, Kerulen çayının cənubunda yaşayırdı. Şimal hüdudu bu qaynaqda bildirilməmiş, amma hərhalda xaqan hüdudun, Orkun çayının axdığı Baykal gölünə qədər uzandığını təsəvvür edirdi.[4]
Şi-veylər bu illərdə digər köçəbə tayfalar kimi çinlilərlə bir münasibət qurub, barış bağlamağa çalışdılar. Çünki VIII əsrin ilk yarılarına qədər, Çin salnamələrində, Şi-veylər hər il dəyişik zamanlarda Çin paytaxtına xərac verməklə gəldilər”,[5] deyilməkdədir.
Uyğurların iç qovgasından zəfərlə çıxan Moyan-Çur xaqan (S. Göməçə görə Börü-Kun) 750-ci ilin ilkbaharında şimal-qərbi Mancuriyadakı Şi-veyləri məğlub etdi.[6] Fəqət Şi-veylər bu hadisədən sonra Uyğur dövlətinin itaət altına girməmiş kimi görünürlər. Çünki qaynaqlara baxdığımızda onlar uyğurlardan olduqca müstəqil bir xarici siyasət izləməkdədir. Bəlgələrdə; 773-cü ildə, birdənbirə heç gözlənilməz bir anda yenə elçi göndərdilər və hədiyələr təqdim etdilər,[7] 780-ci illərdə on bir dəfə Çin sarayına gəldilər,[8] deyilən qeydlər vardır.
Şiveylərin qolları[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Dagui
- Da (Great) Ruzhe
- Dong (Eastern) Shiwei
- Hejie
- Huangtou (Yellow-head)
- Lingxi
- Luozu Shiwei
- Luotuo
- Nali
- Nebeizhi
- Powo
- Saiezhi
- Shanbei
- Wusugu
- Xi (Western) Shiwei
- Xiao (Lesser) Ruzhe
- Yisaimo
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Иакинф (Бичурин), Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена: в 3 ч. — СПб, 1851.
- Delgerjargal, P.,“Shi-wei Aimguudiin Ugsaa-Tüühiin Zarım Asuudal”. MUİS. NUF-iin EShB, № 8 (174) Ulaanbaatar, 2001.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
 | Etnik qrup ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
