Şuşa rayonu
![]() |
Bu məqalə Şuşa rayonu haqqındadır. Şuşa şəhəri üçün Şuşa səhifəsinə baxın. |
Rayon | |
Şuşa | |
---|---|
|
|
Ölkə | |
İnzibati mərkəz | Şuşa |
İcra başçısı | Bayram Səfərov |
Tarixi və coğrafiyası | |
Yaradılıb | 8 avqust 1930 |
Sahəsi | 310[1] km² |
Saat qurşağı | |
Əhalisi | |
Əhalisi | 34 200[2] nəfər |
Rəqəmsal identifikatorlar | |
ISO kodu | AZ-SUS |
Telefon kodu | +994 26 |
Poçt indeksi | 5800 |
Avtomobil nömrəsi | 58 |
Rəsmi sayt | |
![]() |
|
|
|
![]() |
Şuşa rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati–ərazi vahidi. 1930-cu ildə təşkil edilmişdir. Kiçik Qafqazda Qarabağ silsiləsi ərazisində yerləşir. Ərazisi 289 km²-dir. Əhalisi 1 yanvar 2016-cı il tarixinə görə 32,8 min nəfərdir. Şuşa rayonunun ərazisinə bir şəhər və 31 kənd daxildir. İnzibati mərkəzi Şuşa şəhəridir. 1992-ci ildən rayon erməni silahlı dəstələri tərəfindən işğal olunub. Şuşa şəhəri Qarabağ müharibəsinin gedişində hərbi əməliyyatlar zamanı qismən dağıdılmışdır. Şəhər İkinci Qarabağ müharibəsində, 8 noyabr 2020-ci il tarixdə düşməndən azad edilmişdir.[3]
Coğrafi mövqeyi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Səthi dağlıqdır. Ən yüksək zirvəsi Böyük Kirs dağıdır (2725 m). Ərazisinin əksər hissəsi yayı quraqlıq keçən mülayim isti və qışı quraq keçən soyuq iqlim tiplərinə aiddir. Orta temperatur yanvarda −4 °C-dən −1 °C-yədək, iyulda 16–19 °C-dir. İllik yağıntı 700–800 mm-dir. Ərazisindən Qarqarçay axır. Torpaqları qəhvəyi və qonur dağ-meşə, çimli dağ-çəmən tiplidir. Yüksək dağlıq sahələr subalp və alp çəmənlikləri ilə örtülüdür. Alçaq dağlıq və dağətəyi sahələrdə qırılmış meşələrin yerində çəmənlər və kserofit kolluqlar var. Heyvanat aləminə ayı, canavar, tülkü, boz dovşan, cüyür, kəklik, göyərçin və s. aiddirlər.[4]
Relyefi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Səthi dağlıqdır (Qarabağ silsiləsi). Rayonun şərq hissəsi Keçəldağ aşırımı ilə hüdudlanır.
Geoloji quruluşu[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hidrologiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mineral sular (Turşsu), bulaqlarla (İsa bulağı) zəngindir. Əsas çayları Qarqarçayın qolları olan Zarıslı, Xəlfəli çaylarıdır.
Landşaftları və bioloji müxtəlifliyi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Meşələrdə şərq fıstığı , ibcriya palıdı və qafqaz vələsi üstünlük təşkil edir. Çirişli dağının aşağı hissəsində dəniz səviyyəsindən 1160–1210 m yüksəklikdə yamacın şimal baxarında meşəlikdə bir-birindən təxminən 100 m-ə qədər aralı məsafədə 30-a yaxın şabalıd ağacları bitir. Burada şabalıd ağacları palıd — vələs meşəliyinin tərkibinə daxil olur. Meşə altında müxtəlif kol cinsləri — fındıq , murdarça , alça , göyəm , gərməşov, yemişan , əzgil , itburnu və s. bitir. Meşələrdə həmçinin vələs, ağcaqayın , gilas , göyrüş və palıd növləri yayılmışdır.[5]
Geoloji təbiət abidələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Daşaltı kəndində karst mağaraları. Şuşada Şahnəzər mağarası. Şuşa şəhəri yaxınlığında Daşaltı kanyonu. Böyük Kirs dağı, Keçəldağ aşrımı, Üçmıx dağı
Arxeoloji abidələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şuşa Şahnəzər mağarasının uzunluğu 125 m, eni 20 m, hündürlüyü 10 in-dir. Mağaradan Paleolitə aid ikikobud daş çapacaq, Mezolitə aid mikroiit bıçaqlar, m.ə. V — IV minilliyə aid Eneolit gil qablar, Tunc, Dəmir Dövrləri və orta əsrlərə aid saxsı məmulat qalıqları, müsəlman qəbri tapılmışdır.
Tarixi-mədəni abidələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Daşaltı kəndində müdafiə qalası, İbrahimxəlil xanın tikdirdiyi sığınacaq evi (XVIII əsr), tövlə, hamam qalıqları. Şuşada Gövhər-ağa məscidi (1884), Aşağı Gövhör-ağa məscidi (1875).
İqlimi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ərazinin əksər hissəsi qışı quraq keçən mülayim isti, bəzən isə soyuq iqlim şəraitinə malikdir. Burada yanvar ayında orta temperatur 4 dərəcədən 1 dərəcəyə qədər, iyulda isə müsbət 16–19 dərəcə, illik yağıntı isə 700–800 mm olur.[6][7]
Torpaqları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Torpaqları əsasən, qəhvəyi dağ-meşə, çimli dağ-çəməndir. Yüksək dağlıq sahələr subalp və alp çəmənlikləri ilə örtülüdür.
Qoruqları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Daşaltı Dövlət Təbiət Yasaqlığı, Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu
Şuşanın ticarət mərkəzi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Körpüləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şahlıq körpüsü, Təzə məhəllə məhəlləsi
Əhalisi[redaktə | mənbəni redaktə et]
AzStat-ın 1 yanvar 2014-cü il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən rayonun (de-yuri olaraq) 31.499 nəfər əhalisi var.[8]
Etnik tərkibi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şuşa rayonunun etnik tərkibi (2009-cu il[9])
azərbaycanlılar (95,8 %)
ermənilər (4,0 %)
türk (0,1 %)
qalanları (0,1 %)
Etnik qrup |
1939-cu il[10][11] | 1959-cu il[12] | 1970-ci il[13] | 1979-cu il[14] | 1989-cu il | 1999-cu il[15] | 2009-cu il[9] | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | Əhali | % | |
azərbaycanlı | 6 306 | 58.29% | 6 564 | 61.77% | 9 890 | 72.38% | 12 955 | 80.87% | 18 679 | 91.68% | 23 135 | 95.05% | 27 364 | 95.81% |
erməni | 4 177 | 38.61% | 3 794 | 35.70% | 3 577 | 26.18% | 2 881 | 17.98% | 1 430 | 7.02% | 1 140 | 4.68% | 1 140 | 3.99% |
türk | … | … | … | … | … | … | … | … | … | … | … | … | 41 | 0.14% |
ləzgi | 17 | 0.16% | … | … | … | … | … | … | … | … | 1 | 0.01% | 4 | 0.01% |
rus | 256 | 2.37% | 198 | 1.86% | 142 | 1.04% | 114 | 0.71% | … | … | 16 | 0.07% | 4 | 0.01% |
kürd | 4 | 0.04% | … | … | … | … | … | … | … | … | 33 | 0.14% | 3 | 0.01% |
tatar | 4 | 0.04% | … | … | … | … | … | … | … | … | 5 | 0.02% | 2 | 0.01% |
ukraynalı | 20 | 0.18% | … | … | 7 | 0.05% | 11 | 0.07% | … | … | 9 | 0.04% | … | … |
digər | 35 | 0.32% | 70 | 0.66% | 48 | 0.35% | 58 | 0.36% | 265 | 1.30% | 1 | 0.01% | 2 | 0.01% |
cəmi | 10 819 | 100% | 10 626 | 100% | 13 664 | 100% | 16 019 | 100% | 20 374 | 100% | 24 340 | 100% | 28 560 | 100% |
Şuşada doğulanlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bax: Şuşada doğulanlar
Rayon komitə sədrləri və icra başçıları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tarixi abidələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dini-tarixi abidələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Hacı Yusifli məscidi (XVIII)
- "Çöl Qala" məscidi (XVIII əsr)
- Xoca Mərcanlı məscidi (XVIII əsr)
- Quyuqluq məscidi (XVIII əsr)
- Seyidli məscidi (XVIII əsr)
- Məscid (XVIII əsr)
- Mərdinli məscidi (XIX əsr)
- Aşağı Gövhər Ağa məscidi (1874–1875)
- Culfalar məscidi (XIX əsr)
- Yuxarı Gövhər Ağa məscidi (XIX əsr)
- Mamay məscidi (XIX əsr)
- Köçərli məscidi (XIX əsr)
- Malıbəyli məscidi
- Alban kilsəsi
- Qaybalı məscidi
- Şirlan məscidi
Tarixi memarlıq abidələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Qala divarı (uzunluğu 8 kilometr)
- Qala divarı üzərində tikilmiş bürclər (17 ədəd)
- Qədim üslubda salınmış 17 məhəllə
- Molla Pənah Vaqifin poeziya evi
- Xan qızı Xurşudbanu Natəvanın sarayı
- Mir Möhsün Nəvvabın mülkü
- Üzeyir Hacıbəyovun ev-muzeyi
- Bülbülün ev-muzeyi
- Xalça muzeyi
- Tarix-diyarşünaslıq muzeyi
- Qarabağ dövlət tarixi muzeyi
- Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi
- Turşsu qalereyası
- 4 karvansara
- Şahlıq körpüsü
- Rəsm qalereyası
- Gəncə qapısı
- Şor bulaq
- Nəcəfqulu ağanın mülkü
- Azərbaycanda ilk realnı məktəbin binası
- Xan qızı Natəvanın bulaq kompleksi
- Ağa-Əbdürrəhim ağanın evi
- Zarıslıda Korun karvansarası
- Təzə məhəllədə körpü
- İbrahim xanın mülkü
- Sadıqcanın qəsri
- Uluq bəyin evi
- Ağaböyük xanımın bürcü
- Malıbəylidə "Qızlar məktəbi"
- Xan qızı Natəvanın tikdirdiyi "Qaradam"
- Ağabəyim ağanın qəsri
- Qasım bəy Zakirin yaşadığı ev
- Qasım bəy Zakirin qəbirüstü abidəsi
- Küllü miqdarda gümüş və mis qablar
- Bəhmən Mirzə Qacarın saray kompleksi
- Bəhmən Mirzə Qacarın hərəmxanası
- Bəhmən Mirzə Qacarın tikdirdiyi "Bab" hamamı
- Qacarların məqbərə kompleksi
- Leyli qayası
- Məmməd Həsən ağanın imarəti
- Qarabağ xanlığının divan kompleksi
- Hacı Şükürün imarəti
- Qədimovların mülkü
- İbrahim Xəlil xanın 1801-ci ildə tikdirdiyi mədrəsə kompleksi
- Qarabağ xanının vəziri Mirzə Camal bəy Cavanşirin və onun ailəsinin məqbərə kompleksi
- Qarabağ qazisinin mülkü
- Daş kitabələr
- Ovdan bulağı
- Xurşudbanu Natəvanın tikdirdiyi həbsxana binası
- Bayat qalası (1748-ci il)
- Şahbulaq qalası
- "Pənahabad" Şuşa qalası (1750–1757-ci illər)
- İkimərtəbəli karvansara (1888–1889-cu illər)
- "Dəlik-daş" pilləkən kompleksi
- Səməd bəy Mehmandarovun Şuşadakı mülkü
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Azərbaycan Respublikasının inzibati–ərazi vahidləri. — Kənd rayonları, səhifə 872. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ "İnzibati-ərazi vahidləri" (PDF). files.preslib.az. İstifadə tarixi: 21 may 2022.
- ↑ "Demoqrafiya". /www.stat.gov.az. İstifadə tarixi: 21 may 2022.
- ↑ "Şuşanın gözəlliyinə gözəllik gətirən flora və faunası". www.azerbaijan-news.az. İstifadə tarixi: 21 may 2022.
- ↑ "Şuşanın flora və faunası". portal.azertag.az. İstifadə tarixi: 21 may 2022.
- ↑ Abutalıbov M.H., Hacıyev V.C. Azərbaycanın bitki örtüyü. Bakı; İşıq, 1976
- ↑ "Şuşanın flora və faunası". portal.azertag.az. İstifadə tarixi: 21 may 2022.
- ↑ "Şuşanın gözəlliyinə gözəllik gətirən flora və faunası". /www.azerbaijan-news.az. İstifadə tarixi: 21 may 2022.
- ↑ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi: Şuşa rayonu (yenilənmə: 1 yanvar, 2014-cü il) — yoxlanılıb: 28.12.2014
- ↑ 1 2 Population statistics of Eastern Europe: Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census
- ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Шушинского района по переписи 1939-го года — yoxlanılıb: 08.03.2015
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения районов, городов и крупных сел союзных республик СССР. Азербайджанский ССР >> Шушинский // Источник: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, Д.Д. 966–1001 ("Национальный состав населения по СССР, республикам, областям, районам"), Д.Д. 256–427 (табл. 26 "Национальный состав населения районов, районных центров, городов и крупных сельских населенных пунктов")
- ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Шушинского района по переписи 1959-го года
- ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Шушинского района по переписи 1970-го года
- ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Шушинского района по переписи 1979-го года
- ↑ Population statistics of Eastern Europe: Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Virtual Qarabağ İKTM-də Şuşa rayonu
- Şuşa
- Şuşanın işğalından 15 il keçir[ölü keçid]
- Yaddan çıxmaz qarabağ[ölü keçid]
- Erməni vəhşilikləri
- Şəkillər Arxivləşdirilib 2007-09-28 at the Wayback Machine
- Şuşanın şəkilləri, 2000–2005 ilə qədər
- 2007ci il Şuşa şəkilləri: vetennamine.com Arxivləşdirilib 2007-09-29 at the Wayback Machine