Əl-Xarəzmi

SSRİn 1983 poçt markası

Əl-Xarəzmi (bütün adı Əbu Əbdullah bin Musa əl Xarəzmi (780-850) (Farsca: (خوارزمي), Ərəbcə: (أبو عبد الله محمد بن موسى الخوارزمي) Xarəzmdə (indiki Özbəkistan Xivə şəhəri) doğlub, Bağdadda yaşamış məşhur riyaziyyat, münəcimlik və coğrafiya sahələrində fəaliyyət göstərmiş Türk alimidir. Riyaziyyat sahəsindəki çalışmaları müasir cəbr elminin inkişafına böyük təkan vermişdir.

Həyatı

Xorasan bölgəsində yerləşən Xarəzmdə ibtidai təhsilini alan Xarəzmi, gəncliyinin ilk illərində Bağdaddaki müasir, inkişaf etmiş elm atmosferinin varlığını öyrənir. Elmi mövzulara hədsiz dərəcədə bağlı olan Xarəzmi bu mövzuda çalışma idealını həyata keçirmək üçün Bağdada gelir. Devrinde bilginleri himayesi ile meşhur olan Abbasi halifesi Mem'un Harezmi'deki ilim kabiliyetinden haberdar olunca onu kendisi tarafından Eski Mısır, Mezopotamya, Grek ve Eski Hint medeniyetlerine ait eserlerle zenginleştirilmiş Bağdat Saray Kütüphanesi'nin idaresinde görevlendirilir. Daha sonra da Bağdat Saray Kütüphanesindeki yabancı eserlerin tercümesini yapmak amacıyla kurulan bir tercüme akademisi olan Beyt'ül Hikmet'de görevlendirilir. Böylece Harezmi, Bağdat'ta inceleme ve araştırma yapabilmek için gerekli bütün maddi ve manevi imkanlara kavuşur. Burada hayata ait bütün endişelerden uzak olarak matematik ve astronomi ile ilgili araştırmalarına başlar.

Bağdat bilim atmosferi içerisinde kısa zamanda üne kavuşan Harezmi, Şam'da bulunan Kasiyun Rasathanesi'nde çalışan bilim heyetinde ve yerkürenin bir derecelik meridyen yayı uzunluğunu ölçmek için Sincar Ovasına giden bilim heyetinde bulunduğu gibi Hint matematiğini incelemek için Afganistan üzerinden Hindistan'a giden bilim heyetine başkanlık da etmiştir.

Harezmi'nin latinceye çevrilen eserlerinden olan ve ikinci dereceden bir bilinmeyenli ve iki bilinmeyenli denklem sistemlerinin çözümlerini inceleyen El-Kitab 'ul Muhtasar fi'l Hesab'il cebri ve 'l Mukabele adlı eseri şu cümleyle başlar : "Algoritmi şöyle diyor: Rabbimiz ve koruyucumuz olan Allah 'a hamd ve senalar olsun"

Elmi yaradıcılığı

Riyaziyyat

Bugünkü bilgisayar bilimi ve dijital elektroniğin temeli olan 2'lik(binary) sayı sistemini ve 0(sıfırı) bulmuştur.

Cebir sözcüğü de Harezmi'nin "El’Kitab’ül-Muhtasar fi Hısab’il Cebri ve’l-Mukabele" (Cebir ve Denklem Hesabı Üzerine Özet Kitap) adlı eserinden gelmektedir. Bu eser aynı zamanda doğu ve batının ilk müstakil cebir kitabı olma özelliğini taşımaktadır.

Matematik alanındaki çalışmaları cebirin temelini oluşturmuştur. Bir dönem bulunduğu Hindistan’da sayıları ifade etmek için harfler ya da heceler yerine basamaklı sayı sisteminin kullanıldığını saptamıştır. Harezmî'nin bu konuda yazdığı kitabın Algoritmi de numero Indorum adıyla Latince'ye tercüme edilmesi sonucu, sembollerden oluşan bu sistem ve sıfır 12. yüzyılda batı dünyasına sunulmuştur. Hesab-ül Cebir vel-Mukabele adlı kitabı, matematik tarihinde birinci ve ikinci dereceden denklemlerin sistematik çözümlerinin yer aldığı ilk eserdir. Bu nedenle Harezmî (Diophantus ile birlikte) "cebirin babası" olarak da bilinir. İngilizce'deki "algebra" ve bunun Türkçe'deki karşılığı olan "cebir" sözcüğü, Harezmî'nin kitabındaki ikinci dereceden denklemleri çözme yöntemlerinden biri olan "el-cebr"den gelmektedir. Algoritma (İng. "algorithm") sözcüğü de Harezmî'nin Latince karşılığı olan "Algoritmi"den türemiştir ve yine İspanyolca'daki basamak anlamına gelen "guarismo" kelimesi Harezmî'den gelmektedir.

Xarəzmi Əbu Abdulla Məhəmməd ibn Musa təqribən 783-cü ildə Xivə şəhərində anadan olmuşdur. Orta Asiyanın ən məşhur alimlərindən olan Xarəzminin əsas əsərləri “Cəbr və müqabilinin hesablanması haqqında qısa kitab”, “Hind hesabı haqqında kitab”, “Zic”, “Yerin mənzərəsi haqqında kitab” və s. olmuşdur. Xarəzminin əsərlərində dərin materialist, dialektik ünsürlər var. Xarəzminin “Cəbr və müqabili...” əsəri XII əsrdə ərəbcədən latıncaya tərcümə edildikdən sonra hind say sistemi Avropada tanınmışdır. Əsərdə Cəbr riyaziyyatın sərbəst bölməsi kimi şərh edilmiş, 1 və 2 dərəcəli tənliklərin həlli və cəbri kəmiyyətlərlə əmllərin qaydası verilmiş, hədləri tənliyin bir tərəfindən digər tərəfinə əks işarə ilə keçirmə əməli “Əl-cəbr” adlandırmışdır. Xarəzmi çıxılanı tənliyin bir tərəfindən digər tərəfinə keçirmək əvəzinə “bərpaetmə”, məchulları tənliyin bir tərəfinə, məlumları isə o biri tərəfinə keçirmək əvəzinə isə “müqaiysəetmə” işlətmişdir. “Bərpaetmə” ərəbcə “Əl-cəbr” deməkdir. İndi bir çox əcnəbi dillərdə işlənən “Alqebra” sözü “Əl-cəbr” sözünün dəyişdirilmiş tələffüzüdür. Əsər uzun müddət Avropa ölkələrində əsas dərslik olmuşdur. Xarəzmi təqribən 850-ci ildə Bağdad şəhərində vəfat etmişdir. “Alqoritm” sözü Xarəzminin latınlaşdırılmış adındandır. YUNESKO-nun qərarı ilə 1983-cü ildə Xarəzminin anadan olmasının 1200 illik yubileyi beynəlxalq miqyasda qeyd edilmişdir.

Astronomiya

Əl-Xarəzmi astronomiyada böyük nüfuza malik şəxsiyyətlərdən biridir.

Coğrafiya

Coğrafiya, riyaziyyat və astronomiyaya aid kitablarında məntəqənin coğrafi enliyi və uzunluğunun dəqiq müəyyən edilməsi coğrafiya tarixində təqdirə layiq sayılmışdır. Əl-Xarəzmin Coğrafiya ilə əlaqəli "Kitab surat al-arz" (Yerin mənzərəsi kitabı)nda, yerin 2402 məntəqəsinin koordinatlarını müəyyən etmişdir.

Əsərləri

Riyaziyyat ilə əlaqəli əsərləri

• El- Kitab'ul Muhtasar fi'l Hesab'il Cebri ve'l Mukabele
• Kitab al-Muhtasar fil Hisab el-Hind
• El-Mesahat
• AL-GEBRA

Astronomiya ilə əlaqəli əsərləri

• Ziyc'ul Harezmi
• Kitab al-Amal bi'l Usturlab
• Kitab'ul Ruhname

Coğrafiya ilə əlaqəli əsərləri

• Kitab surat al-arz

Tarix ilə əlaqəli əsərləri

• Kitab'ul Tarih

İstinadlar

Bu məqalənin azərbaycan dili əlifbasının ərəb qrafikası ilə qarşılığı vardır. Bax: خارزمی