Əmənullah xan
Əmənullah xan (1 iyun 1892 - 25 aprel 1960) — ölkəsinin İngiltərənin təsindən qurtularak müstəqilliyə qovuşmasına öndərlik edən 1919 - 1929 illər arası Əfqanıstan əmiri.
Həyatı[redaktə | əsas redaktə]
Əmir Həbibullah xanın oğluydu. Atasının 1919-cu ildə öldürülməsinin həmən ardından taxta çıxdı. Taxta çıxma vaxtı söylədiyi nitqdə Əfqanıstanın müstəqilliyini elan etdi. İngilislər duruma müdaxilə etmələrinə rəğmən, Birinci dünya müharibəsindən yıpranmış olarak çıxan İngiliz-Hind ordusu ilə fazla ətkili olamayan əfgan ordusu arasında ufak çaplı birkaç çatışma dışında bir olay yaşanmadı. 8 sentyabr 1919-cu ildə Ravalpindidə Əfqanıstanın bağımsızlığını tanıyan bir antlaşma imzalandı.
1921də SSRİ və Türkiyə ilə dostluk, 1922də İranla saldırmazlık antlaşması yaptı. 1921 Türkiyə Anayasasını örnək alarak hazırlattığı Afgan Anayasası 1923tə yürürlüğə girdi. Qaynı və xarici işləri naziri Mahmud Tarzi danışmanlığında giriştiği rəform harəkətləri gəricilərin muhaləfətiylə karşılaştı. 1928də Avropa, Türkiyə, Misir və Hindistanı kapsayan bir ziyarəttən sonra ülkəsinə döndüktən sonra yasama rəformu və kadınlara siyasi haklar tanınması gibi yəni tasarıları açıkladı. Bunun üzərinə mollaların sərt təpkisiylə karşılaştı.Noyabr 1928də Cəlalabadda patlak vərən bir kabilə ayaklanması sırasında ünlü bir kabilə lidəri olan Baççə-i Sakov başkənt Kabili ələ gəçirdi və kəndisini hükümdar ilan ətti. Əmənullah Xan tahtı yənidən ələ gəçirməyi dənədiysə də başarılı olamadı və Əfqanıstandan ayrılmak zorunda kaldı. 14 yanvar 1929-cu ildə gecənin ortasında, Əmənullah xan qardaşı İnayətullah xana krallığı dəvr etdi və gizlicə Qəndahara doğru Kabildən qaçmağa çalışdı. Ancaq Habibullah Kalakani və takipçiləri at sırtında Əmənullahın minmiş oluğu Rolls-Roycəu qovaladı amma Əmənullah qaçmağı bacardı.
Əmənullah xan sonraki yaşamını sürgündə keçirdi. 25 aprel 1960 günü Sürixdə yaşamını itirdi. Cənazəsi Əfqanıstana gətirildi və doğulduğu şəhər olan Cəlalabadda dəfn edildi.
