İzotop

İzotop — kimyəvi elementin bir-birindən kütlə ədədi ilə fərqlənən atomları. Kimyəvi xassələri təqribən eynidir. Mendeleyev kimyəvi elementlərin dövri cədvəlində eyni yerdə olduqlarına görə belə adlanırlar. Bəzi izotoplar öz məxsusi adlarına malikdirlər (məsələn, deyteri, aktinon).

Xarakteristikası

Atomun əsas kütləsi onun nüvəsində cəmləşir. Nüvə öz növbəsində müsbət yüklü protonlardan və neytral neytronlardan ibarətdir. Protonlar eyni sayda mənfi yüklü elektronlarla tarazlaşdırılır. Proton və neytronların kütlələrinin cəmi atom kütləsi adlanır.

Nüvəsində eyni sayda proton lakin müxtəlif sayda neytronlar olan atomlar izotop adlanır.

Stabil və radioaktiv izotoplar

İzotoplar stabil və radioaktiv ola bilərlər. Hazırda 300-ə qədər stabil və 1200-dən çox radioaktiv izotop aşkar olunmuşdur. Cüt atom nömrəsinə malik izotopların kütləsi daha çoxdur.

Radioaktiv parçalanma nəzərə alınmazsa, təbiətdə izotopların meydana çıxması buxarlanma, diffuziya, distillasiya, kristallizasiya və biokimyəvi proseslərlə əlaqədardır.

Stabil izotoplar cədvəli

Enerji səviyyələrinin sayı	Protonların sayı	Simvolu	Element	Proton və neytronların sayı	Yer üzərində izotop bolluğu, %
1	1	H	Hidrogen	1 2	99,98 0,02
1	2	He	Helium	3 4	0,00001 99,99999
2	3	Li	Litium	6 7	7,9 92,1
2	4	Be	Berillium	9	100
2	5	B	Bor	10 11	18,8 81,2
2	6	C	Karbon	12 13	98,9 1,1
2	7	N	Azot	14 15	99,62 0,38
2	8	O	Oksigen	16 17 18	99,76 0,04 0,20
2	9	F	Ftor	19	100
2	10	Ne	Neon	20 21 22	90,48 0,27 9,25
3	11	Na	Natrium	23	100
3	12	Mg	Maqnezium	24 25 26	78,6 10,1 11,3
3	13	Al	Alüminium	27	100
3	14	Si	Silisium	28 29 30	92,23 4,67 3,10
3	15	P	Fosfor	31	100
3	16	S	Kükürd	32 33 34 36	95,02 0,75 4,21 0,02
3	17	Cl	Xlor	35 37	75,78 24,22
3	18	Ar	Arqon	36 38 40	0,337 0,063 99,600
4	19	K	Kalium	39 41	93,258 6,730
4	20	Ca	Kalsium	40 42 43 44 46	96,941 0,647 0,135 2,086 0,004
4	21	Sc	Skandium	45	100
4	22	Ti	Titan	46 47 48 49 50	7,95 7,75 73,45 5,51 5,34
4	23	V	Vanadium	51	99,750
4	24	Cr	Xrom	50 52 53 54	4,345 83,789 9,501 2,365
4	25	Mn	Manqan	55	100
4	26	Fe	Dəmir	54 56 57 58	5,845 91,754 2,119 0,282
4	27	Co	Kobalt	59	100
4	28	Ni	Nikel	58 60 61 62 64	68,27 26,10 1,13 3,59 0,91
4	29	Cu	Mis	63 65	69,1 30,9
4	30	Zn	Sink	64 66 67 68 70	49,2 27,7 4,0 18,5 0,6
4	31	Ga	Qallium	69 71	60,11 39,89
4	32	Ge	Germanium	70 72 73 74	20,55 27,37 7,67 36,74
4	33	As	Asetat	75	100
4	34	Se	Selen	74 76 77 78 80	0,87 9,02 7,58 23,52 49,82
4	35	Br	Brom	79 81	50,56 49,44
4	36	Kr	Kripton	80 82 83 84 86	2,28 11,58 11,49 57,00 17,30
5	37	Rb	Rubidium	85	72,2
5	38	Sr	Stronsium	84 86 87 88	0,56 9,86 7,00 82,58
5	39	Y	İttirium	89	100
5	40	Zr	Sirkonium	90 91 92 94	51,46 11,23 17,11 17,4
5	41	Nb	Niobium	93	100
5	42	Mo	Molibden	92 94 95 96 97 98	15,86 9,12 15,70 16,50 9,45 23,75
5	44	Ru	Rutenium	96 98 99 100 101 102 104	5,7 2,2 12,8 12,7 13 31,3 18,3
5	45	Rh	Rodium	103	100
5	46	Pd	Palladium	102 104 105 106 108 110	1,00 11,14 22,33 27,33 26,46 11,72
5	47	Ag	Gümüş	107 109	51,839 48,161
5	48	Cd	Kadmium	106 108 110 111 112 114	1,25 0,89 12,47 12,80 24,11 28,75
5	49	In	İndium	113	4,29
5	50	Sn	Sink	112 114 115 116 117 118 119 120 122 124	0,96 0,66 0,35 14,30 7,61 24,03 8,58 32,85 4,72 5,94
5	51	Sb	Sürmə	121 123	57,36 42,64
5	52	Te	Tellur	120 122 123 124 125 126	0,09 2,55 0,89 4,74 7,07 18,84
5	53	I	Yod	127	100
5	54	Xe	Ksenon	126 128 129 130 131 132 134	0,089 1,910 26,401 4,071 21,232 26,909 10,436
6	55	Cs	Sezium	133	100
6	56	Ba	Barium	132 134 135 136 137 138	0,10 2,42 6,59 7,85 11,23 71,70
6	57	La	Lantan	139	99,911
6	58	Ce	Serium	136 138 140 142	0,185 0,251 88,450 11,114
6	59	Pr	Prazeodim	141	100
6	60	Nd	Neodium	142 143 145 146 148	27,2 12,2 8,3 17,2 5,7
6	62	Sm	Samarium	144 150 152 154	3,07 7,38 26,75 22,75
6	63	Eu	Evropium	151 153	52,2 47,8
6	64	Gd	Qadolinium	154 155 156 157 158 160	2,18 14,80 20,47 15,65 24,84 21,86
6	65	Tb	Terbium	159	100
6	66	Dy	Disprozium	156 158 160 161 162 163 164	0,056 0,095 2,329 18,889 25,475 24,896 28,260
6	67	Ho	Holmium	165	100
6	68	Er	Erbium	162 164 166 167 168 170	0,139 1,601 33,503 22,869 26,978 14,910
6	69	Tm	Tulium	169	100
6	70	Yb	İtterbium	168 170 171 172 173 174 176	0,126 3,023 14,216 21,754 16,098 31,896 12,887
6	71	Lu	Lutesium	175	97,41
6	72	Hf	Hafnium	176 177 178 179 180	5,26 18,60 27,28 13,62 35,08
6	73	Ta	Tantal	181	99,9877
6	74	W	Volfram	182 184 186	26,50 30,64 28,43
6	75	Re	Renium	185	37,07
6	76	Os	Osmium	184 187 188 189 190 192	0,02 1,96 13,24 16,15 26,26 40,78
6	77	Ir	İridium	191 193	37,3 62,7
6	78	Pt	Platin	192 194 195 196 198	0,782 32,967 33,832 25,242 7,163
6	79	Au	Qızıl	197	100
6	80	Hg	Civə	196 198 199 200 201 202 204	0,155 10,04 16,94 23,14 13,17 29,74 6,82
6	81	Tl	Tallium	203 205	29,52 70,48
6	82	Pb	Qurğuşun	204 206 207 208	1,4 24,1 22,1 52,4
6	83	Bi	Bismut	209	100

Tarixi

1911-ci ildə Soddi kimyəvi xassələri eyni olan, lakin başqa xassələrinə, xüsusən özünün radioaktivliyinə görə fərqlənən elementlərin mövcud olması imkanı haqqında fərziyyə söyləmişdi. Bu elementləri dövri sistemdə eyni bir xanaya yerləşdirmək lazımdır. Soddi onları izotoplar - yəni eyni bir xananı tutan adlandırmışdır. Soddinin fərziyyəsi bir ildən sonra C.Tomson tərəfindən neon ionlarının elektrik və maqnit sahəsindəki meylinə görə kütləsi dəqiq ölçüldükdən sonra tam təsdiqini tapdı. Tomson aşkar etdi ki, neon iki növ atomların qarışığından ibarətdir. Onların əksəriyyətinin nisbi atom kütləsi 20-yə, cüzi bir qisminin nisbi atom kütləsi isə 22-yə bərabərdir. Nəticədə qarışığın nisbi atom kütləsi 20,2-yə bərabər olur. Eyni kimyəvi xassələrə malik olan atomlar kütlələrinə görə fərqlənirdi. Eyni bir element atomlarının nüvəsində eyni sayda proton olur, lakin bir-birindən neytronlarının sayı ilə fərqlənir. Nüvəsinin yükü eyni, kütlə ədədləri müxtəlif olan eyni bir kimyəvi element atomlarına izotop deyilir. Hər bir izotop iki kəmiyyətlə - kütlə ədədi və sıra nömrəsi ilə xarakterizə olunur: 8O16, 8O17. Yuxarıdakı ədəd nisbi atom kütləsini, yaxud atomun kütlə ədədini, aşağıdakı ədəd isə sıra nömrəsini yaxud nüvənin yükünü göstərir. İzotoplar davamlı və radioaktiv (davamsız) olur. Radioaktiv izotoplar təbii və süni olur. İzotoplar bioloji və kimyəvi tədqiqatlarda nişanlanmış atomlar kimi, radiasiya terapiyasında və nümunələrin yaşını təyin etmək üçün tətbiq olunur.

İzotop effekti

İzotop effekti - elementin izotoplarının, yaxud izotop tərkibinə görə bir-birindən fərqlənən birləşmələrin xassələrində atom kütlələrinin müxtəlifliyi nəticəsində aşkar olan fərdi. Elementin atom kütləsi böyük olduqca izotoplarının kütlələri arasındakı fərq də azdır, hidrogen izotoplarında bu fərq protiuma nisbətən deyteriumda 100%, tritiumda 200% olduğundan hidrogen və heliumda izotop efferkti daha böyükdür. İzotop effekti nəticəsində maddənin termodinamik xassələri molekulların kristal qəfəslərində atomların rəqs tezlikləri dəyişir.

İzotop indikatoru

İzotop indikatoru - izotop tərkibi təbii birləşmələrindən fərqlənən maddə. İndikator kimi işlədilir. İzotop indikatorunun yüksək həssaslığı və spesifikliyi onu ən mürəkkəb sistemdə maddələrin hərəkəti, paylanması və çevrilməsi zamanı izləməyə imkan verir.

İzotop mübadiləsi

İzotop mübadiləsi - reaksiyayagirən maddələr arasında elementin izotoplarının yenidən paylanması. Bu zaman maddə molekullarında elementin 1 izotopu molekulun elementar tərkibini dəyişmədən həmin elementin başqa izotopu ilə əvəz olunur.

Mənbə

• A.Məhərrəmov, M.Allahverdiyev və b., "Kiçik kimya ensiklopediyası", 1997.