Efir yağı

Efir yağı — bitkilərin hasil etdiyi müxtəlif üzvi maddələrin uçucu qarışıqlarının ümumi adı. Efir yağları əsasən distillə üsulu ilə əldə edilir. Onlardan ətir, kosmetika, sabun və digər məhsullarda, yemək və içkilərə ləzzət vermək və ya məişət təmizlik məhsullarına ətir əlavə etmək üçün istifadə olunur. Efir yağları aromatik birləşmələrlə müalicəsini ehtiva edən aromaterapiya üçün istifadə olunur.

Tərkibində efir yağı olan bitkilər

Efir yağı istehsal etmək üçün müxtəlif bitkilərdən istifadə edilir. Tərkibində efir yağı olan və praktikada geniş istifadə olunan, həddən artıq uçucu maddələr konsentrasiyasına malik bitkilərə efiryağlı bitkilər deyilir:

• Sarıkök
• Yarpız
• Qoz
• Cirə
• Küknar
• Portağal
• limon
• Naringi
• Kəklikotu
• Zəncəfil
• Qızılgül
• Qreyfurt
• Valerian(pişikotu)
• Şam

Efir yağlarının kimyəvi tərkibi

Efir  yağları yeganə təbii maddədir ki, onun  tərkibində yüzlərlə kimyəvi komponent vardır. Hər bir komponent fərdi maddələr yığımından ibarətdir və o da nəticədə çox mürəkkəb bir qarışığın əmələ gəlməsini yaradır. Efir yağının tərkibindəki bütün maddələr üzvü maddələrdir, başqa sözlə hər bir maddənin molekulyar quruluşu karbon atomlarından təşkil olunmuşdur. Bitkilərin efir yağlarındakı komponentlər, onun tərkibində olan əsas komponentin sanki kombinasiyasıdır. Məsələn, hamıya məlum olan nanənin efir yağının əsas komponenti mentoldur. Bu maddə bitkinin efir yağının 40%-ni təşkil edir və bitki üçün  spesifik iy verir. Lakin elə hallara da təsadüf edilir ki,efir yağının tərkibində cüzi (izləri hiss olunan) miqdarda kəskin iyli maddələr bitkidə olan digər maddələrlə kombinasiyada iy baxımdan əhəmiyyət kəsb edir, “iy çələngi” yaradır. Məsələn, limona spesifik iy verən komponent – sitral limonun efir yağında çox azdır, lakin limonda əsas iy sitrala məxsusdur.

Bəzən bitkilərin efir yağının milyonda bir hissəsi qədər olan bir maddə insanın burnunda tez hiss olunur və terapevtik təsir göstərir. Məsələn, tio-terpinolen qreyfrut meyvəsinin efir yağının nə isə izləri hiss edioləcək komponenti olmasına baxmayaraq, bitkini iyinə görə tanıdan, spesifik iy verən təsirə malikdir.

Əksər bitkilərin efir yağlarının kimyəvi tərkibi iki kateqoriyaya aid olur: terpenlər və ya karbohidratlar və turşulu birləşmələr.

Efir yağlarının istifadə sahələri

Efir yağları kosmetik, ətriyyat, qida qatqısı və müalicə məqsədilə min illərdir ki, işlədilir. Onlar xüsusilə son dövrlərdə dəbdə olan, məişətdə və əczaçılıqda istifadə edilən aromatik sənayenin əvəzedilməz bir hissəsidir. Məsələn, nanə bitkisinin efir yağı karamel-şirniyyat, sərinləşdirici, içkilər, maye yuyucu vasitələr, hava təmizləyici aerozollar, diş pastaları, üz qırxma zamanı işlədilən müxtəlif kremlər, mədə-bağırsaq xəstəlikləri üçün həblər, məlhəmlər və bir sıra digər sahələrdə geniş istifadə edilir. Aromaterapiya 20-ci yüzillikdə vüsət almışdır, onlardan əvvəlcə antiseptik vasitə kimi istifadə edilmişdir. Sonralar 1-ci dünya müharibəsi illərində itrilmiş ayaq və digər əzaların infeksiyalaşmasının qarşısının alınmasında və ya müxtəlif tipli yaralarda antiseptik vasitə kimi istifadə edilmişdir. İlk dəfə fransız alimi Rene-Moris Hattefos "aromaterapiya" sözünü işlətmişdir.

1960-cı illərdə Böyük Britaniyada aromaterapiyadan istifadə edilmişdir. O zaman yalnız qadınların cavanlaşdırılması üçün bəzi aromatik vasitələrdən yaxmalar hazırlanmışdır. Elə həmin dövrlərdə İngiltərədə ilk klinika açılmış və aromaterapiya ilə müalicə tədbirləri görülmüşdür.

Bir sözlə efir yağlarının harada və necə işlədilməsini bilmədən onlardan istifadə etmək olmaz. Məsələn: lavanda, sandal ağacı kimi efir yağları qarışığı ətir kimi istifadə edilərsə məəqsədə müvafiq olar. lakin lavanda ilə məsələn hər hansı bir Alkoloidlər|alkoloidli bitkinin (çay ağacı) efir yağı kompozisiyası dezinfeksiyaedici aerozollarda, həşərat əleyhinə, şüyüd, baldırğan, Keşniş, mərzə, dağkeşnişi kimi bitkilərin efir yağı kompozisiyası qida qatqılarında daha əlverişlidir.