Sərbəst şeir
Sərbəst şeir, Səpkili şeir və ya Verlibr (fr. vers libre) — sərt qafiyələnmə qaydalarından və digər ənənəvi şeir əlamətlərindən (heca sayının sabitliyi - izosillabizm, izotoniya və s.) azad olan şeir forması.
Sərbəst şeirdə misralardakı heca sayı, qafiyə quruluşu, bəndlərə ayrılma və s. baxımından sərbəstlik olur, sözlər misralara ahəngdar şəkildə səpələnə bilir. Bu xüsusiyyətlər sərbəst şeirdə forma məhdudiyyətlərini azaldır və fikri ifadə etmək imkanlarını genişləndirmişdir.
Sərbəst şeirin yaranması və inkişafı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Sərbəst şeir adətən daha yeni və müasir şeir forması kimi qəbul olunur. Belə ki, bu şeir formasının XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Avropa xalqlarında yarandığı və ilk dəfə Belçikada meydana çıxdığı qeyd olunur.[1] Türk xalqları içərisində sərbəst şeir yazmış ilk şair kimi Nazim Hikmət, Azərbaycanda isə Mikayıl Rəfili qəbul olunur.[2] XX əsr Azərbaycan şairlərinin əksəriyyəti (xüsusən Rəsul Rza, Əli Kərim və b.) öz yaradıcılıqlarında sərbəst şeirə yer vermişlər.
Sərbəst şeir yeni şeir forması kimi qəbul olunsa da, heca və əruz vəznləri formalaşana qədər mövcud olmuş şeir formalarının xüsusiyyətləri məhz müasir sərbəst şeir formasının xüsusiyyətlərini özündə daşımışdır. Məsələn, şifahi xalq şeirinin fərqli hecalı nümunələri, Dədə Qorqud və əski uyğur şeirləri (Maniçi poeziya, Manixey poeziyası), ərəb şeirinin “səc” forması və s. Yəni öncə məhz sərbəst şeir forması yaranmış, sonra tədricən sillabik vəzn, daha sonra isə vahid metro-ritmik quruluşlu vəzn – əruz formalaşmışdır.[3]
Sərbəst şeirin növləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Tədqiqatçı Şirvani Ədilli Azərbaycan poeziyasında mövcud olan sərbəst şeirlərin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq ilk dəfə bu şeir formasının 8 növünü müəyyən etmişdir:[3]
- Eyni bölgülü qafiyəli sərbəst şeir;
- Fərqli bölgülü qafiyəli sərbəst şeir;
- Qismən bölgülü qafiyəli sərbəst şeir;
- Bölgüsüz qafiyəli sərbəst şeir (qafiyəli nəsr);
- Eyni bölgülü qafiyəsiz sərbəst şeir;
- Fərqli bölgülü qafiyəsiz sərbəst şeir;
- Qismən bölgülü qafiyəsiz sərbəst şeir;
- Bölgüsüz qafiyəsiz sərbəst şeir (mənsur şeir).
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Mikayıl Rəfili, Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş. Bakı-1958.
- ↑ Nigar İsmayılzadə, Müasir Azərbaycan və türk poeziyasında sərbəst şeir (Rəsul Rza və Nazim Hikmət yaradıcılığı əsasında). Fil.e.n.a.dər. almaq üçün təqdim olunmuş dissertasiya. Bakı-2007.
- ↑ 1 2 "Şirvani Ədilli, Azərbaycan şeirində forma məsələləri. Bakı-2014" (PDF). 2022-03-19 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-09-21.