Zəfəran
| Zəfəran | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||
|
Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Zəfəran |
||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||
| ||||||||
Zəfəran (lat. Crocus) — bitkilər aləminin qulançarçiçəklilər dəstəsinin süsənkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
Bu bitkinin 1 qramı 100 litr suyu sarı rəngə boyayır. Gövdə, demək olar ki, inkişaf etmir. Yarpaqlar kökətrafınada yerləşərək rozet əmələ gətirir. Yazın əvvəllərində çiçək açır. Çiçək yağmurlu havalarda və gecələr qapanır. Zəfəranın çiçəyinin dişiciyindən ədviyyat kimi istifadə olunur. Soyuq və şaxtalı havalara tab gətirə bilən zəfəranın kökü −18°dən +40°-dək temperaturda inkişaf edir. Amma çiçəkləmə dövründə, əksinə olaraq quru və günəşli hava əlverişlidir, çünki zəfəranın çiçəkləri donmağa qarşı çox həssasdır. Zəfəranın becərilməsi 3 min il öncəyə gedib çıxır. Bu bitki əsasən İranda, İspaniyanın cənubunda və Pakistanın Kəşmir əyalətində, həmçinin Azərbaycan, ABŞ, Mərakeş, Hindistanda, Meksikada, Türkiyədə, Fransada, Misirdə, Əfqanıstanda və Çində becərilir. Zəfəran bitkisi yüksək miqdarda maye tələb edir ki, bu səbəbdən də o yalnız Kəşmirdə illik 1000–1500 mm yağıntı düşməsi səbəbilə suvarılmadan yetişdirilir. Hətta illik 500 mm yağıntı düşən Yunanıstanda və 400 mm yağıntı düşən İspaniyada belə zəfəranı yalnız suvarma yolu ilə yetişdirmək mümkündür. Azərbaycan dilindən başqa ərəb dilində də bu bitkiyə "zəfəran" deyilir. İspanca "azafran", ingiliscə "saffron", fransızca "safrane", italyanca "zaferano" və hind dilində "zuffron" adlanır. Zəfərandan əsasən boyaçılıqda, əczaçılıqda və yeyinti sənayesində istifadə olunur. Keçmişdə boyaçılıqda xalça və s. boyamaq üçün geniş istifadə olunub. Buna səbəb həm boyama gücünün həddindən artıq çox olması (öz miqdarının 100 min misli qədər), həm də xoşagələn parlaq sarı rəng verməsi idi. Amma zəfəranın qiymətinin baha olduğuna görə indi boyaq maddəsi kimi çox az istifadə olunur. Zəfəranın əsas istehsalçısı İrandır. Belə ki, bu ölkənin payına ümumi zəfəran istehsalının 65%-dən çoxu düşür. İran hər il 40-dan çox ölkəyə ümumilikdə 200 tona yaxın zəfəran ixrac edir. Bu ölkələr əsasən İspaniya, BƏƏ, Almaniya, İtaliya, Fansa, Bəhreyn və İsveçrədir. Dünyada zəfəranın 70 cinsinə aid 1800 növü məlumdur.
Növləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Crocus abantensis T.Baytop & B.Mathew
- Crocus adanensis T.Baytop & B.Mathew
- Crocus aerius Herb.
- Crocus alatavicus Regel & Semen.
- Crocus aleppicus Baker
- Crocus almehensis C.D.Brickell & B.Mathew
- Crocus ancyrensis (Herb.) Maw
- Crocus angustifolia Weston
- Crocus angustifolius Weston
- Crocus antalyensis B.Mathew
- Crocus asumaniae B.Mathew & T.Baytop
- Crocus atticus (Boiss. & Orph.) Orph.
- Crocus autranii Albov
- Crocus banaticus J.Gay
- Crocus baytopiorum B.Mathew
- Crocus biflorus Mill.
- Crocus biflorus subsp. adamii (J.Gay) K.Richt.
- Crocus biflorus subsp. alexandri (Nicic ex Velen.) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. artvinensis (J.Philippow) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. crewei (Hook.f.) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. isauricus (Siehe ex Bowles) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. nubigena (Herb.) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. pulchricolor (Herb.) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. stridii (Papan. & Zacharof) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. tauri (Maw) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. weldenii (Hoppe & Fürnr.) K.Richt.
- Crocus boissieri Maw
- Crocus boryi J.Gay
- Crocus boulosii Greuter
- Crocus caeruleus Weston
- Crocus cambessedesii J.Gay
- Crocus cancellatus Herb.
- Crocus cancellatus subsp. damascenus (Herb.) B.Mathew
- Crocus cancellatus subsp. mazziaricus (Herb.) B.Mathew
- Crocus candidus E.D.Clarke
- Crocus carpetanus Boiss. & Reut.
- Crocus cartwrightianus Herb.
- Crocus caspius Fisch. & C.A.Mey. ex Hohen.
- Crocus chrysanthus (Herb.) Herb.
- Crocus corsicus Vanucchi
- Crocus cvijicii Kosanin
- Crocus cyprius Boiss. & Kotschy
- Crocus dalmaticus Vis.
- Crocus danfordiae Maw
- Crocus etruscus Parl.
- Crocus flavus Weston
- Crocus flavus subsp. dissectus T.Baytop & B.Mathew
- Crocus fleischeri J.Gay
- Crocus × fritschii Derganc
- Crocus gargaricus Herb.
- Crocus gilanicus B.Mathew
- Crocus goulimyi Turrill
- Crocus goulimyi subsp. leucanthus (B.Mathew) B.Mathew
- Crocus graveolens Boiss. & Reut.
- Crocus hadriaticus Herb.
- Crocus hadriaticus subsp. parnassicus (B.Mathew) B.Mathew
- Crocus hadriaticus subsp. parnonicus B.Mathew
- Crocus hartmannianus Holmboe
- Crocus hermoneus Kotschy ex Maw
- Crocus heuffelianus Herb.
- Crocus heuffelianus subsp. scepusiensis (Rehmer & Wol.) Dostál
- Crocus hittiticus T.Baytop & B.Mathew
- Crocus × hybridus Petrovic
- Crocus hyemalis Boiss. & Blanche
- Crocus ilvensis Peruzzi & Carta
- Crocus imperati Ten.
- Crocus karduchorum Kotschy ex Maw
- Crocus kerndorffiorum Pasche
- Crocus korolkowii Maw & Regel
- Crocus kosaninii Pulevic
- Crocus kotschyanus K.Koch
- Crocus laevigatus Bory & Chaub.
- Crocus leichtlinii (Dewer) Bowles
- Crocus ligusticus Mariotti
- Crocus longiflorus Raf.
- Crocus malyi Vis.
- Crocus mathewii Kerndorff & Pasche
- Crocus melantherus Boiss. & Orph. ex Maw
- Crocus michelsonii B.Fedtsch.
- Crocus minimus DC.
- Crocus moabiticus Bornm.
- Crocus naqabensis Al-Eisawi & Kiswani
- Crocus nerimaniae Yüzb.
- Crocus nevadensis Amo & Campo
- Crocus nivalis Bory & Chaub.
- Crocus niveus Bowles
- Crocus nudiflorus Sm.
- Crocus ochroleucus Boiss. & Gaill.
- Crocus olivieri J.Gay
- Crocus olivieri subsp. balansae (J.Gay ex Maw) B.Mathew
- Crocus oreocreticus B.L.Burtt
- Crocus pallasii Goldb.
- Crocus pallasii subsp. dispathaceus (Bowles) B.Mathew
- Crocus pallasii subsp. haussknechtii (Boiss. & Reut. ex Maw) B.Mathew
- Crocus paschei Kerndorff
- Crocus × paulineae Pasche & Kerndorff
- Crocus pelistericus Pulevic
- Crocus pestalozzae Boiss.
- Crocus pulchellus Herb.
- Crocus reticulatus Steven ex Adam
- Crocus robertianus C.D.Brickell
- Crocus rujanensis Randjel. & D.A.Hill
- Crocus sativus L.
- Crocus scardicus Kosanin
- Crocus scharojanii Rupr.
- Crocus scharojanii subsp. lazicus (Boiss.) B.Mathew
- Crocus serotinus Salisb.
- Crocus serotinus subsp. clusii (J.Gay) B.Mathew
- Crocus serotinus subsp. salzmannii (J.Gay) B.Mathew
- Crocus sieberi J.Gay
- Crocus sieheanus Barr ex B.L.Burtt
- Crocus speciosus M.Bieb.
- Crocus suaveolens Bertol.
- Crocus sublimis Herb.
- Crocus suworowianus K.Koch
- Crocus tauricus (Trautv.) Puring
- Crocus thirkeanus K.Koch
- Crocus thomasii Ten.
- Crocus tommasinianus Herb.
- Crocus tournefortii J.Gay
- Crocus vallicola Herb.
- Crocus veluchensis Herb.
- Crocus veneris Tapp. ex Poech
- Crocus vernus (L.) Hill
- Crocus versicolor Ker Gawl.
- Crocus vitellinus Wahlenb.
- Crocus wattiorum (B.Mathew) B.Mathew
Azərbaycanın dərman bitkiləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Zəfəran lap qədimdən dərman maddəsi olaraq istifadə edilir. Bu bitki iştahasızlıq, bronxit, həzm sistemi pozğunluqları və yuxusuzluq kimi xəstəliklərə qarşı müalicədə istifadə olunur. Zəfərandan, həmçinin xərçəng xəstəliyinin müəyyən edilməsində də istifadə olunur. ABŞ, Yaponiya, Rusiya, İspaniya, Fransa, Rumıniya və İngiltərədə siçanlar üzərində aparılan təcrübələrdə də zəfərandan istifadə olunur.
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 23. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
- ↑ Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 36.