Çuvaş dili
Çuvaş dili | |
---|---|
Orijinal adı | Чӑваш чӗлхи |
Ölkə | Rusiya |
Regionlar | Çuvaşıstan, Tatarıstan, Başqırdıstan, Samara vilayəti, Ulyanovsk vilayəti, Saratov vilayəti |
Rəsmi status | Çuvaşıstan |
Danışanların ümumi sayı | 1 152 404[1] |
Təsnifatı | |
Kateqoriya | Avrasiya dilləri |
Yazı | kiril əlifbası (çuvaş əlifbası) |
Dil kodları | |
QOST 7.75–97 | чув 795 |
ISO 639-1 | cv |
ISO 639-2 | chv |
ISO 639-3 | chv |
Dilin strukturlarının dünya atlası | chv |
Atlas of the World’s Languages in Danger | 338 |
Ethnologue | chv |
IETF | cv |
Glottolog | chuv1255 |
Bu dildə olan Vikipediya | |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Çuvaş dili (Чăваш чĕлхи) - türk dillərinin oğur qoluna aid dil, Rusiyanın Çuvaşiya Respublikasının rus dili ilə yanaşı ikinci rəsmi dili.
Müqayisə
Azərbaycanca | Çuvaşca |
---|---|
hə | tata (тата); həmçinin ta (та), te (те) |
yox | ş'ux (çух) |
mən; həmçinin bən ("mən" sözünün arxaik halı, hazırda əsasən türkcədə "ben" variantında görülür) | epĕ (эпĕ) |
sən | esĕ (эсĕ) |
o; həmçinin ol ("o" sözünün arxaik halı, hazırda bəzən poeziyada istifadə edilir) | văl (вăл), u (у) |
biz | epir (эпир) |
siz | esir (эсир) |
onlar | vĕsem (вĕсем) |
kim | kam (кам) |
nə; həmçinin nəmə, nəmənə | mĕn (мӗн) |
harada | ăş'ta (ăçта) |
haçan (yəni "nə zaman, nə vaxt") | xăş'an (хăçан) |
necə | mĕnle (мĕнле) |
bütün | pĕtĕm (пĕтĕм); həmçinin pur (пур), purte (пурте) |
yarı, yarım, yarımçıq | ş'urma (çурма)("yarı, yarım, yarımçıq" mənasında) |
ayrı | urăx (урăх) |
böyük | pısăk (пысăк) |
kiçik; həmçinin buçuq / puçuq (əsasən türkcədə "yarı, yarım" mənasında "buçuk" şəklində görülür) | pĕçĕk (пĕчĕк) |
yeni | ş'ĕnĕ (çĕнĕ) |
çürük | ş'ĕrĕk (çĕрĕк) |
qalın | xulăn (хулăн) |
dar | tǎvǎr (тǎвǎр) |
uzun | vărăm (вăрăм) |
uzaq, iraq | inş'e (инçе); həmçinin inçe (инче) |
yovuq (yəni "yaxın") | ş'ıvăx (çывăх) |
qısa | kĕske (кĕске) |
ağır | yıvăr (йывăр) |
yüngül | ş'ămăl (çăмăл) |
çin ("doğru, gerçək, həqiqi" mənalarında, məsələn "arzularınız çin olsun" ifadəsindəki kimi) | çǎn (чǎн) |
dolu | tulli (тулли) |
düz | türĕ (тӱрĕ) |
tən, dənk (yəni "bərabər") | tan (тан) |
yumru | çǎmǎr (чǎмǎр) |
incə | ş'inçe (çинче) |
quru | xărăk (хăрăк) |
islaq, yaş (yəni "nəm, sulu") | islençĕk (исленчĕк) |
ölü | vilĕ (вилӗ) |
diri, sağ | çĕrĕ (чĕрĕ) |
sağlam | sıvă (сывă) |
sağlıq, sağlamlıq | sıvlăx (сывлăх) |
isti | ăşă (ăшă) |
soyuq | sivĕ (сивĕ) |
qatı, bərk | xıtă (хытă) |
axmaq ("gic, ağılsız, səfeh" mənasında) | uxmax (ухмах) |
ər, erkək | ar (ар) |
bahadur (yəni "qoçaq, qorxmaz") | pattăr (паттӑр) |
ata | atte (атте); həmçinin adi (ади) |
ana; həmçinin aba (dial.) | anne (анне); həmçinin abi (аби), abay (абай) |
uşaq | aça (ача) |
oğul | ıvăl (ывӑл) |
qız | xĕr (хӗр) |
kişi | kaççă (каччă)
(Qeyd: bu söz çuvaş dilində "gənc, cavan oğlan" mənasında işlədilir) |
qonşu | kürşĕ (кӳршӗ) |
qonaq | xăna (хӑна) |
dost | tus (тус) |
yoldaş | yultaş (юлташ) |
ad | yat (ят) |
can | çun (чун) |
adam, insan | edem (эдем); həmçinin etem (этем) |
din | tĕn (тӗн) |
Tanrı | Tură (Турă) |
iş | ĕş' (ӗҫ) |
alqı-satqı, alış-veriş, ticarət | sutu-ilü (суту-илӳ) |
uc (yəni "nəyinsə sonu, kənarı, qırağı, nöqtəsi") | vĕş' (вĕç) ("uc" mənasında)
(Qeyd: əgər bu söz tək halda, arzu cümləsi/sözü və ya əmr cümləsi/sözü kimi (yəni optativ olaraq) istifadə edilsə (yəni "vĕş'! / вĕç!" kimi), o zaman "uc" mənasından başqa həm də omonim olan "uç!" (yəni "uçmağa başla, havalan, qanadlan") mənasında da anlaşıla bilər) |
iz | yĕr (йĕр) |
yara | suran (суран) |
oyun | văyă (вӑйӑ) |
en, enlilik | an (ан) |
araba | urapa (урапа) |
ip, kəndir | ş'ip (çип) |
səs | sasă (сасӑ) |
sabun | supănʹ (супӑнь) |
kükürd | kükěrt (кӳкĕрт) |
şəkər | saxăr (сахӑ) |
sağ (yəni "sağ tərəf") | sıltăm (сылтăм) |
sol (yəni "sol tərəf"), solaxay | sulaxay (сулахай) |
orta | vata (вата) |
daraq | tura (тура) |
tük | tĕk (тĕк) |
saç | ş'üş' (çӳç) |
saqqal | suxal (сухал) |
baş | puş' (пуç) |
beyin | mime (миме) |
göz | kuş' (куҫ) |
gözlük, eynək | kuş'lăx (куҫлӑх) |
yaş ("göz yaşı" mənasında) | ş'ulʹ (ҫуль)
(Qeyd: bu söz çuvaş dilində arxaikləşib, və hazırda yalnızca "göz yaşı" mənasındakı "kuş'-ş'ul" (куҫ-ҫуль) ifadəsində görülür) |
qulaq | xălxa (хăлха) |
dodaq | tuta (тута) |
dil | çĕlxe (чӗлхе) |
diş | şăl (шӑл) |
ağız | ş'ăvar (çăвар) |
boğaz | pır (пыр)
(Qeyd: çuvaş dilində bu söz bir neçə omonimlərdən ibarətdir) |
çənə | yanax (янах) |
qan | yun (юн) |
damar | tımar (тымар) |
dəri | tir (тир) |
sümük | ş'ămă (шӑмӑ) |
əl, qol | ală (алӑ) |
ovuc | ıvăş' (ывăç) |
barmaq | pürne (пӳрне) |
dırnaq | çĕrne (чĕрне) |
ayaq | ura (ура) |
qıç, bud | pĕş'ĕ (пĕçĕ) |
öfkə (yəni "ağciyər") | üpke (ӳпке) |
qarın | xırăm (хырăм) |
boyun | măy (мăй) |
arxa, kürək, sırt | ş'urăm (çурăм) |
döş, məmə, əmcək | çĕçĕ (чĕчĕ); həmçinin çĕjĕ (чĕжĕ) |
köks (yəni "sinə") | kăkăr (кăкăр) |
ürək | çĕre (чĕре) |
bağır (yəni "ciyər") | pĕver (пĕвер) |
böyrək | püre (пӳре) |
1) il (365 günə və ya 12 aya bərabər zaman vahidi)
2) yol (keçid) 3) yaş ("doğuluş, dünyaya gəlmə günündən keçən vaxt, il; insanın, heyvanın, bitkinin böyüməsində, inkişafında dövr; ömür" mənasında (məsələn "Yaşın neçədir?", "Onun 20 yaşı var")) |
ş'ul (çул)
(Qeyd: çuvaş dilində bu söz bir neçə omonimlərdən ibarətdir) ' |
yarın (yəni "sabah, ertəsi gün") | ıran (ыран) |
gecə | kaş' (каç) |
gün, gündüz | kun (кун) |
gün, günəş | kun (кун), xĕvel (xĕвел) |
ay | uyăx (уйӑх) |
ulduz | ş'ăltăr (ҫӑлтӑр) |
su | şıv (шыв); həmçinin şuu (шуу) |
sıvı (yəni "maye, sulu") | şĕvĕ (шĕвĕ) |
köpük | kăpăk (кӑпӑк) |
çay ("isti içki" mənasında) | çey (чей) |
çay, axarsu, irmaq (əsasən türkcədə "çay, axarsu" mənasında "ırmak" şəklində görülür) | şıv (шыв), yuxanşıv (юханшыв), ş'ırma (çырма)("çay, irmaq" mənasında; omonim sözdür) |
göl | külĕ (кӳлĕ) |
dəniz | tinĕs (тинĕс) |
sal ("üzərində suda üzmək, şey daşımaq və ya bir sahildən o biri sahilə keçmək üçün bir və ya bir neçə sıra bir-birinə bağlanmış şalbanlardan ibarət nəqliyyat vasitəsi" mənasında) | sulă (сулӑ) |
gəmi | kimĕ (кимӗ) |
göy | kăvak (кӑвак) |
yaşıl | yeşĕl (ешĕл); əsasən simĕs (симĕс)(dilimizdəki "səmiz" sözüylə qohumdur) |
qara | xura (хура) |
sarı (yəni "ağ rəng"; "sarı" sözünün ikinci mənası) | şură (шурă) |
sarı (yəni "sarı rəng"; "sarı" sözünün əsas mənası) | sară (сарă) |
qızıl (yəni "qırmızı"; "qızıl" sözünün dilimizdə artıq köhnəlmiş mənası) | xĕrlĕ (хĕрлĕ) |
qonur (yəni "qəhvəyi rəng") | xămăr (хӑмӑр) |
dəmir | timĕr (тимĕр) |
qapı | xapxa (хапха)
(Qeyd: çuvaş dilində bu söz "darvaza, böyük qapı" mənasında istifadə edilir) |
eşik (yəni "qapı") | alăk (алăк) |
körpü | kĕper (кĕпер) |
yuva | yăva (йӑва) |
yurd | ş'urt (çурт)
(Qeyd: çuvaş dilində bu söz "ev" mənasında istifadə edilir) |
bölüm | pülĕm (пӳлӗм)
(Qeyd: çuvaş dilində bu söz "otaq" mənasında istifadə edilir) |
kömür | kămrăk (кӑмрӑк); həmçinin kăvar (кăвар) |
baqır (yəni "mis") | păxăr (пӑхӑр) |
altun (yəni "qızıl") | ıltăn (ылтӑн) |
gümüş | kĕmĕl (кĕмĕл) |
inci | ĕnçĕ (ĕнчĕ) |
üzük | ş'ĕrĕ (ҫӗрӗ) |
qazan | xuran (хуран) |
ələk, xəlbir, süzgəc | ala (ала) |
qaşıq | kaşăk (кашӑк) |
bıçaq | pekĕ (пекӗ); həmçinin ş'ĕş'ĕ (ҫӗҫӗ) |
balta | purtă (пуртӑ) |
dağ | tu (ту); həmçinin sărt (сӑрт)(dilimizin bəzi dialektlərində və bir neçə türk dillərində "dağlıq, təpəlik ərazi" mənalarında istifadə edilən "sırt" sözüylə qohumdur) |
yer | ş'ĕr (çĕр) |
torpaq | tăpra (тăпра) |
yük, ağırlıq | ş'ăk (ҫӑк) |
daş | çul (чул) |
toz | tusan (тусан) |
duz | tăvar (тăвар) |
yağ | ş'u (ҫу)("yağ" mənasında) |
bal | pıl (пыл) |
süd | sĕt (сĕт) |
yumurta | ş'ămarta (ҫӑмарта) |
dad | tut (тут) |
dadlı | tutlă (тутлă) |
şorba | yaşka (яшка); həmçinin şürpe (шӳрпе) |
göbələk | kămpa (кӑмпа) |
soğan | suxan (сухан) |
yemiş ("meyvə" mənasında) | ş'imĕs (ҫимӗс) |
alma | ulma (улма) |
üzüm | iş'ĕm (иҫӗм) |
giləmeyvə | ş'ırla (ҫырла) |
arpa | urpa (урпа) |
urluq ("toxum, dənə" mənasında) | vărlăx (вăрлăх) |
anbar | ampar (ампар) |
un | ş'ănăx (ҫӑнӑх) |
at | ut (ут) |
qısraq, madyan | kĕsre (кӗсре) |
yəhər | yĕner (йӗнер) |
it | yıtă (йытă) |
ilan | ş'ĕlen (ҫӗлен) |
kərtənkələ | kalta (калта) |
balıq | pulă (пулă) |
qarışqa | kătkă (кӑткӑ) |
hörümçək | ereşmen (эрешмен) |
kəpənək | lĕpĕş (лӗпӗш) |
qurd ("həşərat növü" mənasında) | xurt (хурт) |
bit ("həşərat/parazit növü" mənasında) | pıytă (пыйтă) |
birə | părş'a (пӑрҫа) |
aslan, arslan (yəni "şir") | arăslan (арăслан); həmçinin uslan (услан)(dial.) |
tülkü | tilĕ (тилӗ) |
ayı | upa (упа) |
quş | kayăk (кайăк) |
toyuq | çăxă (чӑхӑ) |
durna | tărna (тӑрна) |
qaz ("quş növü" mənasında) | xur (хур) |
göyərçin | kăvakarçăn (кӑвакарчӑн) |
laçın | laççăn (лаччăн) |
porsuq | purăş (пурӑш) |
qunduz | xăntăr (хӑнтӑр) |
donuz | sısna (сысна) |
inək | ĕne (ӗне) |
öküz | văkăr (вăкăр) |
dəvə | tĕve (тӗве) |
keçi | kaçaka (качака) |
eşşək | aşak (ашак) |
yun | ş'ăm (ҫӑм) |
buynuz | măyraka (мăйрака) |
quyruq | xüre (хӳре) |
qanad | ş'unat (çунат) |
orman (yəni "meşə") | vărman (вăрман) |
ağac | yıvăş' (йывăç) |
yarpaq | ş'ulş'ă (çулçă) |
qabıq | xupǎ (хупǎ) |
çiçək | ş'eş'ke (ҫеҫке); həmçinin çeçek (чечек) |
bulud | pĕlĕt (пĕлĕт) |
şimşək, ildırım | ş'iş'ĕm (ҫиҫӗм) |
yağmur, yağış | ş'umăr (ҫумӑр) |
damla, damcı | tumlam (тумлам) |
palçıq | pılçăk (пылчăк) |
yel ("külək" mənasında) | ş'il (ҫил) |
tüstü, tütün | tĕtĕm (тĕтĕм) |
kül | kĕl (кĕл) |
od, alov | vut (вут); həmçinin ş'ulăm (çулăм) |
buz | păr (пăр) |
qar | yur (юр) |
qış | xĕlle (хӗлле) |
yaz | ş'ur (ҫур) |
yay | ş'u (ҫу)("yay fəsli" mənasında) |
güz (yəni "payız") | kĕr (кĕр) |
olmaq | pulma (пулма) |
demək | teme (теме) |
yemək | ş'ime (çиме) |
içmək | ĕş'me (ĕçме)
(Qeyd: bu söz çuvaş dilində "içmək" felindən başqa həm də "içki" mənasını da daşıyır) |
işləmək | ĕş'leme (ĕçлеме) |
başlamaq | puş'lama (пуçлама) |
bişirmək | pĕş'erme (пĕçерме) |
qatışdırmaq | xutăştarma (хутăштарма) |
almaq | ilme (илме) |
asmaq | usma (усма) |
açmaq | uş'ma (уçма) |
acmaq | vış'ma (выҫма) |
atlanmaq ("at üstünə minmək" mənasında) | utlanma (утланма) |
oxumaq | vulama (вулама) |
baxmaq | păxma (пăхма) |
basmaq | pusma (пусма); həmçinin taptama (таптама)(dilimizdəki "taptalamaq" sözüylə qohumdur) |
pozmaq | păsma (пăсма) |
qapamaq (yəni "bağlamaq") | xupma (хупма); həmçinin pitĕr (питĕр)(dilimizdəki "bitirmək" sözüylə qohumdur) |
qovalamaq | xăvalama (хăвалама) |
əkmək | akma (акма) |
tikmək | ş'ıxma (ҫыхма) |
ısırmaq (yəni "dişləmək") | ş'ırtma (çыртма) |
ağrımaq | ıratma (ыратма) |
əmmək | ĕmme (ĕмме) |
tapmaq | tupma (тупма) |
daramaq | turama (турама) |
tüpürmək | surma (сурма) |
qusmaq | xĕsme (хĕсме) |
üfürmək, üfləmək | vĕrme (вĕрме) |
fışqırmaq, fısqırmaq (yəni "fit çalmaq") | şiletme (шилетме) |
kişnəmək | kĕş'enme (кĕçенме) |
gülmək | kulma (кулма) |
görmək | kurma (курма) |
görünmək | kurănma (курăнма) |
eşitmək | iltme (илтме) |
iyləmək, qoxlamaq | şăşlama (шăшлама) |
qoşmaq, əlavə etmək | xuşma (хушма) |
bilmək | pĕlme (пĕлме) |
öyrənmək, öyrəşmək | vĕrenme (вĕренме) |
anlamaq | ănlanma (ăнланма) |
aldatmaq | ultalama (улталама) |
qorxmaq, ürkmək | xărama (хăрама) |
titrəmək | çĕtreme (чĕтреме) |
enmək | anma (анма) |
tərləmək | tarlama (тарлама) |
tökmək | tăkma (тăкма) |
yanmaq | ş'unma (ҫунма) |
yazmaq | ş'ırma (çырма)("yazmaq" mənasında; omonim sözdür) |
yaşamaq | purănma (пурăнма) |
ölmək | vil'me (вильме) |
öldürmək | vĕlerme (вĕлерме) |
savaşmaq | ş'apăş'ma (çапǎçма) |
vuruşmaq | vărş'ma (вӑрҫма) |
güləşmək | kĕreşme (кĕрешме) |
təpmək, təpikləmək, təpik vurmaq | tapma (тапма) |
ovlamaq | uxatana ş'üreme (ухатана çӳреме) |
vurmaq, çapmaq, çırpmaq | ş'apma (çапма) |
burmaq | părma (пăрма) |
buraxmaq | păraxma (пăрахма) |
kəsmək | kasma (касма) |
soxmaq, sancmaq, batırmaq | çikme (чикме) |
cırmaqlamaq, dırnaqlamaq | çărmalama (чăрмалама); həmçinin çĕrme (чĕрме), şăyărma (шăйăрма) |
paylamaq | paylama (пайлама) |
ayırmaq | uyărma (уйăрма) |
bölmək | pülme (пӳлме) |
yarmaq ("qırmaq, yarıya bölmək, ayırmaq" mənalarında) | ş'urma (ҫурма)("yarmaq" mənasında) |
qazmaq | çavma (чавма) |
üzmək ("suda üzmək, su ilə hərəkət etmək" mənasında) | işme (ишме) |
axmaq ("suyun, mayenin axması" mənasında) | yuxma (юхма) |
uçmaq | vĕśme (вĕçме) |
çatmaq, yetmək | ş'itme (çитме) |
yerimək, yürümək, getmək, ötmək, addımlamaq | ş'üreme (çӳреме); həmçinin utma (утма) |
varmaq (yəni "harasa getmək, harasa istiqamətlənmək") | pırma (пырма) |
gəlmək | kil'me (кильме) |
girmək | kĕrme (кĕрме) |
keçmək | kaş'ma (каçма), kuş'ma (куçма) |
uzanmaq, yatmaq | vırtma (выртма) |
durmaq | tăma (тăма) |
vermək | parma (парма) |
satmaq | sutma (сутма) |
tutmaq | tıtma (тытма) |
qısmaq, sıxmaq | xĕsme (хĕсме) |
oturmaq, oturtmaq, otuzdurmaq | lartma (лартма) |
itələmək | tĕkme (тĕкме); həmçinin tĕrtme (тĕртме) |
dartmaq | turtma (туртма) |
sürtmək | sătărma (сăтăрма); həmçinin sĕrme (сĕрме) |
sərmək | sarma (сарма)
(Qeyd: bu söz çuvaş dilində "sərmək" felindən başqa həm də "süfrə" mənasını da daşıyır) |
sarmaq, sarımaq | sırma (сырма) |
səpmək, səpələmək | sapma (сапма) |
sevmək | savma (савма) |
yumaq ("su ilə təmizləmək" mənasında) | ş'uma (ҫума) |
yıxamaq (yəni "yumaq"), yaxalamaq ("yumaq" mənasında) | uxma (ухма) |
silmək | şălma (шăлма); həmçinin şălsama (шăлсама) |
atmaq | ıvǎtma (ывǎтма) |
oynamaq | vıl'ama (выльама) |
donmaq | şănma (шăнма) |
şişmək | şış'ma (шыçма) |
say, san | sum (сум) |
saysız | sumsăr (сумсăр) |
1 - bir | pĕrre (пĕрре); həmçinin pĕr (пӗр) |
2 - iki | ikkĕ (иккĕ); həmçinin ikĕ (икӗ), ik (ик) |
3 - üç | viş'ş'ĕ (виҫҫӗ); həmçinin viş'ĕ (виҫӗ), viş' (виҫ) |
4 - dörd | tăvattă (тӑваттӑ); həmçinin tăvată (тӑватӑ), tăvat (тӑват) |
5 - beş | pillĕk (пиллӗк); həmçinin pilĕk (пилӗк) |
6 - altı | ulttă (улттӑ); həmçinin ultă (ултӑ), ult (улт) |
7 - yeddi | ş'iççĕ (ҫиччӗ); həmçinin ş'içĕ (ҫичӗ), ş'iç (ҫич) |
8 - səkkiz | sakkăr (саккӑр); həmçinin sakăr (сакӑр) |
9 - doqquz | tăxxăr (тӑххӑр); həmçinin tăxăr (тӑхӑр |
10 - on | vunnă (вуннӑ); həmçinin vun (вун) |
20 - iyirmi | ş'irĕm (ҫирӗм) |
30 - otuz | vătăr (вӑтӑр) |
40 - qırx | xĕrĕx (хӗрӗх) |
50 - əlli | allă (аллӑ); həmçinin ală (алӑ), al (ал) |
60 - altmış | utmăl (утмӑл) |
70 - yetmiş | ş'itmĕl (ҫитмӗл) |
80 - səksən | sakărvunnă (сакӑрвуннӑ); həmçinin sakărvun (сакӑрвун) |
90 - doxsan | tăxărvunnă (тӑхӑрвуннӑ); həmçinin tăxărvun (тӑхӑрвун) |
100 - yüz | ş'ĕr (ҫӗр) |
1000 - min | pin (пин) |
İstinadlar
- ↑ "Перепись-2010". 2021-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-01-20.
- Эктор Алос-и-Фонт. Оценка языковой политики в Чувашии
- Picket in defense of the Chuvash in Cheboksary
- Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.
- Скоро чувашский язык останется «какой-то культурной традицией»
- Об угрозе развала страны в будущем, о съезде ЧНК, и об обращении к президенту
Dil ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |