Açe sultanlığı
| Sultanlıq | |||||
| Açe sultanlığı | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| سلطنة اتشيه | |||||
|
|||||
 |
|||||
|
|
|||||
| Paytaxt | Banda-Açex[d] | ||||
| Rəsmi dilləri | Ərəb, malay, açex | ||||
| Dövlət dini | İslam, süni məzhəbi | ||||
| Ərazisi | 235 000 min kv km | ||||
| İdarəetmə forması |
Monarxiya Osmanlı İmperiyasının protektoratı (1566—1873) |
||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Açe və ya Açeh (Aceh; əski adla Atjeh, Acheen) — XII əsrdə Sumatranın şimalında yaranan Müsəlman Sultanlığı. XVI əsrdən başlayaraq Açe Sumatra knyazlıqları arasında aparıcı mövqeyə sahiblənir və portuqal, ingilis və holland müstəmləkəçilərinə qarşı mübarizə aparır. Hollandiya Böyük Britaniya ilə Sumatra traktatı imzalayaraq, 1873-cü ildə Açeyə qarşı müharibəyə başladı. Müharibə 1904-cü ilə qədər davam etdi və Açehin işğalı ilə sona çatdı.
Açe əhalisi Hollandiya istilası ilə barışmayaraq, müstəqil İndoneziya Respublikası elan olunana qədər azadlıq mübarizəsi apardı. Hal hazırda Açe İndoneziya Respublikasının tərkibində əyalətdir.
Tarix[redaktə | mənbəni redaktə et]
VIII əsrdən başlayaraq bölgədə İslam dininin yayılmasının mərkəzinə çevrilmişdir. XVI əsrin əvvəllərinə qədər bölgə Pasay Knyazlığının tərkibinə daxil idi. Portuqaliyalılar və Cohor Sultanlığana qarşı mübarizədə Açe Malakka boğazına nəzarəti ələ keçirdi. Sultanlar İsgəndər Muda (1607-1636) və İsgəndər Tani (1636-1641) bütün Sumatra və Malayanı (Pahanq Sultanlığını da daxil olmaqla) özlərinə tabe etdilər. Onların hakimiyyəti dövründə sultanlıq ən qüdrətli dövrünü yaşayır. Açe Məkkə, Osmanlı İmperiyası, Böyük Moğol İmperiyası və Çin ilə ticarət əlaqələri saxlayırdı. Sultanlıq indoneziya islamının böyük bir dini və mədəni mərkəzi kimi tanınırdı. Burada dini məktəblər özünün intibah dövrünü yaşayırdı (o, cümlədən İndoneziya sufizmi).
XVII əsrin ortalarında hollandların və ingilislərin bölgəyə gəlməsi ilə Açenin tənəzzülü başladı. XIX əsrin birinci yarısında və ortalarında sultanlıq taxt-tac varisliyi uğrunda aramsız müharibələr meydanına çevrildi. Eyni zamanda Açe Cənub-Şərqi Asiyadan Avropaya ilk bibər idxalı edən dövlət oldu. 1850-1860-cı illərdə mütəmadi olaraq hollandlarla toqquşmalar baş verirdi. 1873-cü ildə Açe müharibəsi başladı. İlk vaxtlarda general Verspeykin komandanlığı altında olan holland qoşunları uğursuzluğa düçar oldular. Ancaq tədricən vəziyyəti düzəltməyi bacardılar. Bu müharibə 1903-cü ildə sultanlığın ləğvinə gətirib çıxardı.[1]
Açe müharibəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hollandiya ilə Sumatranın şimalındakı müstəqil Açe Sultanlığı arasındakı silahlı qarşıdurma 1873-1904 illər arasında davam etmişdir. Müharibə Hollandiyanın qələbəsi ilə sona çatmışdır. Belə ki, 1873-cü ildə Sumatrada hollan ağalığına qarşı kütləvi etirazlar baş qaldırdı. Üsyana Sultan II Mahmud Şah başçılıq edirdi. O, ümummilli lider kimi bütün məsuiyyəti üzərinə götürdü.
Müharibənin gedişi[redaktə | mənbəni redaktə et]
1873-cü ilin martında hollandların üç minlik cəza korpusu adaya gələrək sultanlığın paytaxtı Banda Açehi ələ keçirdi. Hollandlar Açenin Niderlandın müstəmləkə mülklərinə daxil edilməsini elan etdilər. Lakin üsyançılar müqavimətini 1904-cü ilə qədər davam etdirdilər. Niderland istilaçıları buradakı qoşunların sayının o, cümlədən muzdlular hesabına vasitəsilə 50.000 min əsgərə qədər artırdılar. Yalnız say üstünlüyü və müasir silahlara malik olması hollandlara qələbə qazanmağa imkan verdi. Dağlarda gizlənən özünümüdafiə dəstələrinin müqavimətinin qırılması Sumatra adasının tamamilə işğalına səbəb oldu. Texnoloji cəhətdən üstün düşmənə qarşı mübarizə aparmaq üçün Açe sultanlığının sakinləri partizan müharibəsinə əl atdılar. Onlar düşmənə tələlər və pusqular qurur, bacardıqları qədər onlara ziyan vurmağa çalışırdılar. Hollandlar isə onlara bütün kəndləri məhv edərək həm məhbusları, həm də mülki insanları qətlə yetirərək cavab verirdi. Uləma Məhəmməd Saman və kənd ağsaqqalı Teuku Umar müharibənin əfsanəvi qəhrəmanları oldu.[2] Açe sultanının diplomatik manevrlərdən istifadə edərək müstəqilliyi qorumaq cəhdləri uğursuz oldu. Onun müraciət etdiyi Osmanlı, Rusiya, ABŞ bu çağırışlara müsbət cavab vermədi.[3]
Müharibənin nəticələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Lokal toqquşmalar 1913-cü ilə qədər davam etdi, lakin bu bölgədəki vəziyyətə o qədər də təsir etmədi. Müxtəlif hesablamalara görə, müstəqillik mübarizəsində hərbi əməliyyatlar zamanı, həmçinin aclıq və xəstəlikdən vəfat edənlərin sayı 70 min ilə 100 min arasında dəyişir. Sultanlıq ərazisində həlak olan mülki şəxslərinin sayı dəqiq bilinmir.
Açe Osmanlı əlaqələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Açe Sultanlığı ilə Osmanlı İmperiyası arasında qeyri-rəsmi əlaqələr 1530-cu illərdən mövcud olmuşdur. Portuqaliyalı admiral Fernan Mendes Pinto xatirələrində 1539-cu ildə təxminən 300 "türk"ün olduğu bir donanmanın gəlməsi ilə bağlı yazmışdır. Bu donanmanın tərkibi əsasən suahililər, afarlar, sindhilər və qucaratlılardan ibarət idi. Bura həmçinin Malabardan təxminən 200 dənizçidə daxil olmuşdur. Bu zaman Açedə hakimiyyətə gələn Sultan Əlauddin Riyat-şah əl-Kahar həm Sumatradaki öz gücünü gücləndirmək, həm də Portuqalları Malakkadan qovmaq üçün bu əlaqələri genişləndirmək niyyətində idi.
1560-cı illərin ilk yarısında Sultan Əlauddin Riyat Şah əl-Kahar İstanbula diplomatik missiya göndərdi. O, Qanuni Sultan Süleymanı İslamın xəlifəsi olaraq tanıdı və ondan portəgizlərə qarşı mübarizədə kömək istədi.
Türk donanmasının Açeyə yürüşü[redaktə | mənbəni redaktə et]
Açeyə ekspedisiyaya hazırlıq 1565-ci ildə başlamışdır. I Süleymanın ölümündən sonra 1566-cı ildə onun yerinə keçən II Səlim atasının işini davam etdirdi və ekspedisiyanın göndərilməsini əmr etdi. Silah və sursatdan əlavə ekspedisiyanın tərkibinə əsgərlər, silah ustaları və mühəndislər də daxil idi. Artilleriya ilə silahlanmış 15 gəmidən ibarət ilk donanma Yəməndəki qiyamı yatırmaq üçün yönləndirilməli oldu. Lakin 1566-1567-ci illərdə ilk türk gəmiləri Açeyə gəldi. Dəniz yürüşünə admiral Kurtoğlu Hızır-rəis rəhbərlik edirdi. Türklərin hərbi yardımı müqabilində açelilər mirvari, brilyant və yaqutla hesablaşdılar.
Yürüşün nəticələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Osmanlı silah açelilərə ağır silahlar (əsasən toplar) hazırlamağı öyrətdilər. Tədricən silahqayırma işi bütün Malay arxipelağına yayıldı. Lakin düzəldilən bu topların bir çoxu sonradan avropalılar tərəfindən ələ keçirildi. Türk hərdi-dəniz yürüşü Osmanlı İmperiyası ilə Açe Sultanlığı arasında hərbi, ticari, mədəni və dini əlaqələrin inkişafına və möhkəmlənməsinə gətirib çıxardı.
Sonrakı nəticələr[redaktə | mənbəni redaktə et]
Osmanlı İmperiyası ilə Açe Sultanlığı arasında əlaqələrin qurulması portuqalların Hind okeanında ticarət üzərində monapoliya qurmasına imkan vermədi. Sultan İskəndər Mudanın (1607-1636) dövründə Açe əhəmiyyətli bir ticarət dövlətinə çevrildi. Açe gəmiləri Hindistana və hətta Qırmızı dəniz sahillərinə qədər üzürdü. Açeyə Məkkədən səfirliklər belə gəlirdi. Portuqaliyalılara isə Malakkada qalmaq böyük çətinliklər hesabına başa gəlirdi.
1873-cü ildə hollandlar Açeyə hücum edərkən onlar köhnə əlaqələrə güvənərək yenidən Osmanlı dövlətinə müraciət etdi. Ancaq Avropa dövlətləri türklərin köhnə müttəfiqinin köməyinə gəlməsinə icazə vermədi.
Hökmdarların siyahısı[redaktə | mənbəni redaktə et]
- 1496-1528 Əli Muğayat Şah
- 1528-1537 Sallah ad-Din (Səlahəddin)
- 1537-1568 I Ələddin əl-Kuhar
- 1568-1575 I Hüseyn Əli Rayyat Şah
- 1575 Muda
- 1575-1576 Şri Alam
- 1576-1577 Zeynal Abidin (Zeynal Abidin)
- 1577-1589 II Ələddin Mənsur Şah
- 1589-1596 Biyong
- 1596-1604 III Ələddin III Rayat Şah Səid əl-Muqammil
- 1604-1607 II Əli Rayat Şah
- 1607-1636 İskəndər Muda
- 1636-1641 İskəndər Tani
- 1641–1675 Ratu Safituddin Tajur Alam
- 1675–1678 Ratu Nakyatuddin Narul Alam
- 1678–1688 Ratu Zəkyatuddin İnayat Şah
- 1688—1699 Zainatuddin (Ratu Kamalat Şah Zinatuddin)
- 1699-1702 Bədrul Aləm Şərif Haşim Yamalouddin
- 1702-1703 Pərkaza Alam Şərif Lamtui Şah Conan Berdaulat
- 1703-1726 Camal ul Alam Bədrul Minir
- 1726 Cahar ul Alam Aminuddin
- 1726-1727 Simsul Alam
- 1727-1735 IV Ələddin Əhməd Şah
- 1735-1760 V Ələddin Cohan Şah
- 1760-1781 I Mahmud Şah
- 1764-1785 Bədruddin Şah
- 1775-1781 I Ulamat Şah
- 1781-1795 VI Ələddin Məhəmməd I Daud Şah
- 1815-1818 Şərif Seyfül-Ələm
- 1818-1824 VII Ələddin Cahar ul Alam (təkrar)
- 1824-1838 II Məhəmməd Şah
- 1838-1857 II Süleyman Şah
- 1857-1870 II Mənsur Şah
- 1870-1874 II Mahmud Şah
- 1874-1903 III Məhəmməd Daud Şah
Mənbələr[redaktə | mənbəni redaktə et]
«История Востока» (в 6 томах). Том III «Восток на рубеже средневековья и нового времени. XVI—XVIII вв», — М.: Изд. «Восточная литература» РАН, 1999. — ISBN 5-02-017913-2
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Ачехская война // А — Бюро военных комиссаров / [под общ. ред. А. А. Гречко]. — М. : Военное изд-во М-ва обороны СССР, 1976. — (Советская военная энциклопедия : [в 8 т.] ; 1976—1980, т. 1).
- Тюрин, В.А. Ачехская война. (Из истории национально-освободительного движения в Индонезии) М., 1970.
- Ibrahim, Alfian. «Aceh and the Perang Sabil.» Indonesian Heritage: Early Modern History. Vol. 3, ed. Anthony Reid, Sian Jay and T. Durairajoo. Singapore: Editions Didier Millet, 2001. 132—133
- Reid, Anthony. An Indonesian Frontier: Acehnese & Other Histories of Sumatra. — Singapore : Singapore University Press, 2005. — ISBN 9971-69-298-8.
- Ricklefs, M.C. A History of Modern Indonesia Since c. 1300. — Hampshire, UK : MacMillan Press, 1993. — P. 143–46. — ISBN 978-0804721950.
- Vickers, Adrian. A History of Modern Indonesia. — New York : Cambridge University Press, 2005. — P. 10–13. — ISBN 0-521-54262-2.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Погадаев, В. А. Тайная дипломатия султаната Аче в XIX веке — в кн. Политическая интрига на Востоке. M., 2000, с. 302—311.
- ↑ Погадаев, В. А. «Теуку Умар — герой антиколониальной Аческой войны, 1873—1913». — «Вопросы истории», N 2, 2012, с. 162—165
- ↑ Погадаев, В. А. «Тайная дипломатия султаната Аче в XIX веке» — в кн. Политическая интрига на Востоке. M., 2000, с. 302—311