Məzmuna keç

ABŞ dilləri

Vikipediya, azad ensiklopediya
ABŞ dilləri
Ölkə
Təsnifatı
languages of the Earth[vd]
ABŞ dilləri
Dil kodları
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

ABŞ dilləri — federal səviyyədə rəsmi dilə malik olmasa da, lakin ən çox istifadə edilən dil İngilis dilidir. Bu dil ABŞ-da de-fakto olaraq milli dil hesab olunur. Bundan əlavə, 50 ştatdan 32-si və ABŞ-ın bütün beş ərazisi İngilis dilini rəsmi dil elan edib. 2023-cü ildə ABŞ siyahıyaalma bürosunun Amerika İcma Sorğusuna əsasən, ABŞ əhalisinin əksəriyyəti (78%) evdə yalnız İngilis dilində danışır.[1] Əhalinin qalan hissəsi isə bir çox dillərdə, o cümlədən, İspan dili (əhalinin 13.4%-i), Çin dili (təxminən 1% əhali), Taqal və Vyetnam dilləri kimi Asiya dillərində danışırlar. Bundan əlavə, ABŞ-ın yerli xalqları, Alyaska yerliləri, Havay yerliləri tərəfindən danışılan yerli dillər də mövcuddur. ABŞ-a tarixən əvvəlki dövrlərdə Avropa, Afrika, Asiya, Amerika qitəsinin digər hissələri və Okeaniyadan bir çox dillər gətirilmişdir, bunların bəziləri dialektlərə, kreol dillərinə və pidgin dillərinə çevrilmişdir. Amerika İşarə Dili və beynəlxalq köməkçi dil olan İnterlingua ABŞ-da yaradılmışdır. ABŞ-da xarici dillərdə danışanların əksəriyyəti iki və ya çoxdillidir və onlar adətən İngilis dilində də danışırlar. Sakinlərinin 22%-i evdə İngilis dilindən başqa bir dil də bilirlər.[2][3] Əhali arasında təxminən 430 dil danışılır və ya işarə dili kimi istifadə olunur, bunlardan 177-si ABŞ-a və onun ərazilərinə məxsus yerli dillərdir.[4]

Ümumi dillər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Amerika İcma Sorğusunun illik məlumatlarına əsasən, ABŞ-ın siyahıyaalma bürosu mütəmadi olaraq evdə ən çox danışılan dillər haqqında məlumat dərc edir. Həmçinin, evdə İngilis dilindən başqa bir dildə danışan insanların İngilis dili bilik səviyyəsi barədə də hesabat təqdim edir.[5] 2023-cü ildə ABŞ-da İngilis dilindən başqa dillərdə danışanların təxminən üçdə ikisini ispan dilində danışanlar təşkil edirdi. 2017-ci ildə ABŞ-ın siyahıyaalma bürosu 2009–2013-cü illər arasında Amerika İcma Sorğusu tərəfindən aparılan sorğular əsasında təxminən 350 dil üzrə danışanların sayına dair məlumat yayımladı.[6][7] 2020-ci ildə ABŞ-da evdə ən çox danışılan ana dillər bunlar olmuşdur[5]:

Amerika İcma Sorğusu evdə işarə dilindən istifadə edən insanların sayını hesablamır, buna görə də bu cür məlumatlar digər mənbələrdən əldə edilməlidir. Müasir təxminlər göstərir ki, 1972-ci ildə (işarə dili ilə bağlı aparılan son rəsmi sorğu) işarə dilindən təxminən 500,000 amerikalı istifadə edirdi, lakin 2011-ci ilə aid yeni təxminlər bu rəqəmin 100,000-ə yaxın olduğunu göstərir. Müxtəlif mədəni amillər, o cümlədən Əlillər üçün Amerika Qanununun qəbul edilməsi, eşitmə qüsurlu uşaqlar üçün daha geniş təhsil imkanlarının yaradılmasına səbəb olmuşdur ki, bu da hazırda Amerika İşarə Dilindən istifadə edənlərin sayını iki və ya üç dəfə artıra bilər.

2016-2021-ci illər üzrə beş illik Amerika İcması Sorğusuna əsasən, əlli ştatın, Kolumbiya dairəsinin və Puerto-Rikonun hər bir İctimai İstifadə Mikroməlumat Sahəsində (PUMA) evdə ingilis dilində danışan 5+ yaşlı amerikalıların faizi

ABŞ-da evlərdə ən çox danışılan dil İngilis dilidir, təxminən 239 milyon insan bu dildə danışır, həmçinin çox sayda ikidilli insan mövcuddur. İspan dili isə təxminən 35 milyon insan tərəfindən danışılır.[8] ABŞ, dünyada dördüncü ən böyük ispan dilli əhaliyə malikdir, yalnız Meksika, Kolumbiya və Argentinadan geri qalır. Bəzi təxminlərə görə, ABŞ-da ispan dilli əhalinin sayı 50 milyondan çoxdur və bu göstərici ilə ölkə yalnız Meksikadan sonra ikinci yerdədir.[9] 2000-ci ildə ABŞ siyahıya alınmasına görə, alman əsilli insanlar ölkədəki ən böyük etnik qrupu təşkil edirdi. Həmin illərdə alman dili ölkədə ən çox danışılan dördüncü dil idi.[10][11] Amerika İşarə Dili ABŞ-da ən çox yayılmış işarə dilidir. İşarə dili istifadəçilərinin dəqiq sayı məlum deyil, təxminən 250,000-dən çox olduğu bilinir. ABŞ-da bağçadan universitetin bakalavr səviyyəsinə qədər tədris edilən ən geniş yayılmış xarici dillər ispan, fransız və alman dilləridir. Digər öyrədilən dillərə isə latın, yapon, Amerika İşarə Dili, italyan və çin dilləri daxildir.[12][13]

Rəsmi dillər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Map of United States Official Language Status By State
ABŞ-ın dövlət dil statusunun xəritəsi.  İngilis dili rəsmi dil elan edildi  İngilis (Alyaska, Havay, Cənubi Dakota) və ya xüsusi statuslu dillər (Nyu Meksiko) daxil olmaqla bir çox rəsmi dillər  Rəsmi dil göstərilməyib.

Amerika Birləşmiş Ştatları federal səviyyədə heç vaxt rəsmi dilə sahib olmayıb, lakin İngilis dili adətən federal səviyyədə və rəsmi dili olmayan ştatlarda istifadə olunur.[14][15] Puerto-Riko istisna olmaqla, qanunvericilik, qaydalar, icra əmrləri, müqavilələr, federal məhkəmə qərarları və digər rəsmi açıqlamalar əsasən İngilis dilində aparılır. Buna baxmayaraq, qanunlar, bölgədə İngilis dilində danışmayanların sayı çox olduqda, seçki bülletenləri kimi sənədlərin bir neçə dildə çap edilməsini tələb edir. ABŞ-ın 50 ştatından 32-si İngilis dilinə rəsmi status verən qanunvericiliyi qəbul edib.[16][17]

Təhsil

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Amerikada ikidilli təhsil sistemi mövcuddur. Ümumiyyətlə, bu sahə siyasi mübahisələrə səbəb olan bir sahədir. Standart ikidilli siniflərdə ingilis dili bilmə səviyyəsi yetərli olmadıqda, qeyri-ingilis dili (adətən ispan və ya çin dili) müəyyən müddət ərzində istifadə olunur. Əks halda, demək olar ki, bütün ABŞ məktəblərində, bütün səviyyələrdə tədris dili ingilis dilidir. Amerikanın Samoa ərazisində isə şagirdlərin əksəriyyətinin ana dili samoaca olmasına baxmayaraq, tədris dili ingilis dilidir.[18] Bundan əlavə, ABŞ-da ispan, havay, çamorru, fransız və mandarin çin dili də daxil olmaqla müxtəlif dillərdə təhsil verən yüzlərlə ikidilli məktəblər mövcuddur. Bu məktəblərdə ingilis dili məcburi dərsdir.

Yerli dillər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Amerikan yerli dilləri Yeni Dünyanın Avropalılar tərəfindən məskunlaşmasından əvvəl mövcud olmuşdur. ABŞ-ın bəzi bölgələrində (əsasən yerli hinduların rezervasiyalarında) bu dillər hələ də səlis danışılır. Bu dillərin əksəriyyəti tükənmə təhlükəsi ilə üzləşsə də, onları dirçəltmək üçün müxtəlif səylər göstərilir. Adətən bir dilin danışanlarının sayı nə qədər azdırsa, onun tükənmə riski bir o qədər yüksək olur. Lakin ABŞ-ın cənub-qərb bölgəsində (Arizona və Nyu-Meksiko) kiçik olmasına baxmayaraq hələ də canlı qalan bir çox yerli Amerikan dili icmaları mövcuddur. 1929-cu ildə yerli Amerikan dilləri haqqında danışan dilçi Edvard Sapir belə müşahidə etmişdir: “Çox az insan dərk edir ki, bu gün ABŞ ərazisində Avropanın bütövlükdə malik olduğundan daha çox dil müxtəlifliyi mövcuddur. Daha da irəli gedə bilərik. Tam mənada və əminliklə deyə bilərik ki, təkcə Kaliforniya ştatında Avropa boyunca müşahidə edilə bilən dil müxtəlifliyi mövcuddur.”[19]

[redaktə | vikimətni redaktə et]

2000-ci il siyahıyaalmasına və digər dil tədqiqatlarına görə, ən böyük yerli Amerika dili açıq şəkildə Navaxolardır. Navaxo dili Na-Dene ailəsinə aid olan Atabaska dillərindən biridir və əsasən Arizona, Nyu-Meksiko və Yuta ştatlarında yaşayan 178,000 nəfər tərəfindən danışılır. Ümumilikdə, Navaxo dili danışanlar ABŞ-dəki yerli Amerika dili danışanların 50%-dən çoxunu təşkil edir. Arizonada yaşayan və 12,500 nəfər tərəfindən danışılan Qərbi Apaçi dili Navaxo dili ilə yaxın qohum olsa da, bu dillər qarşılıqlı başa düşülən deyil. Cənub-qərbdə danışılan Navaxo və digər Atabaska dilləri nisbətən təcrid olunmuş dillər hesab edilir, çünki əksər Atabaska dilləri Sakit okeanın şimal-qərb sahillərində və Alyaskada yayılmışdır.

Çeroki dili

[redaktə | vikimətni redaktə et]
ABŞ-ın Çeroki dilinin paylanması

Çeroki dili Çeroki xalqı tərəfindən danışılan və Çeroki millətinin rəsmi dili olan İrokua dillərindən biridir. Çeroki dilində danışanların böyük bir hissəsi hələ də Şimali Karolinada yerləşən Qualla sərhəd bölgəsində, Çeroki, Sekvoyah, Meyz, Adair və Delaver dairələrində yaşayır. Gənc çerokilər arasında əcdadlarının ənənələrinə, tarixinə və dilinə olan maraq getdikcə artır. Yerli məktəblərdə bütün dərslər Çeroki dilində tədris edilir. Oklahomada və Şimali Karolinadakı Qualla sərhəd bölgəsində kilsə xidmətləri və ənənəvi dini rəqs mərasimləri Çeroki dilində keçirilir. Çeroki dili, danışanlarının sayı artan nadir yerli dillərdən biridir, 50,000-dən çox danışanı olan yeganə yerli Amerika dilidir.[20]

Həmçinin bax

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ "Selected Social Characteristics in the United States". United States Census Bureau. November 28, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 27, 2023.
  2. ↑ "Languages spoken at home 2023". data.census.gov. 2021-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-16.
  3. ↑ "Explore Census Data". data.census.gov. 2024-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-09-26.
  4. ↑ Grimes, 2000
  5. ↑ 1 2 "ACS B16001". ACS B16001. U.S. Census Bureau. 19 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 December 2022.
  6. ↑ Census Bureau Reports at Least 350 Languages Spoken in U.S. Homes, U.S. Census Bureau, November 3, 2015, July 23, 2021 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: July 3, 2018
  7. ↑ At Least 350 Languages Spoken In US Homes: New Report, CNBC, November 4, 2015, December 9, 2021 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: July 3, 2018
  8. ↑ "Selected Social Characteristics in the United States: 2007". United States Census Bureau. April 25, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 9, 2008.
  9. ↑ "English Usage Among Hispanics in the United States". Pew Research Center's Hispanic Trends Project. November 29, 2007. December 15, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 18, 2015.
  10. ↑ Ancestry: 2000, U.S. Census Bureau, 2000, February 10, 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib
  11. ↑ "Language Use and English-Speaking Ability: 2000" (PDF). U.S. Census Bureau. October 2003. February 18, 2008 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: February 22, 2008.
  12. ↑ "Foreign Language Enrollments in K–12 Public Schools" (PDF). American Council on the Teaching of Foreign Languages (ACTFL). February 2011. April 8, 2016 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 17, 2015.
  13. ↑ Goldberg, David; Looney, Dennis; Lusin, Natalia. "Enrollments in Languages Other Than English in United States Institutions of Higher Education, Fall 2013" (PDF). Modern Language Association. February 2015. April 4, 2015 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: May 20, 2015.
  14. ↑ "FYI: English isn't the official language of the United States". CNN. May 20, 2018. December 19, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 10, 2025.
  15. ↑ Faingold, Eduardo D. Language Rights and the Law in the United States and Its Territories. Lexington Books. 2018. səh. 8. The United States has never had an official language and attempts to declare English its official language have been unsuccessful in the U.S. Congress.
  16. ↑ "U.S. English Efforts Lead West Virginia to Become 32nd State to Recognize English as Official Language". us-english.org. 1 April 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 May 2016.
  17. ↑ "Official English Arxiv surəti 16 sentyabr 2024 tarixindən Wayback Machine saytında". U.S. English, 2022.
  18. ↑ "American Samoa Department of Education - Mathematics Content Standards" (PDF). November 3, 2021 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 9, 2021.
  19. ↑ Alice N. Nash; Christoph Strobel, "Daily life of Native Americans from post-Columbian through nineteenth-century America", The Greenwood Press "Daily life through history" series, Greenwood Publishing Group, 2006, səh. IX, ISBN 978-0-313-33515-0
  20. ↑ "Native American languages". Infoplease.com. September 24, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 23, 2015.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=ABŞ_dilləri&oldid=8067950"