Apotropik sehr

Suffolk, İngiltərədəki kilsənin içərisində orta əsrlərə aid apotropik işarələr

Apotropik sehr və ya maqik – apotropik (sehrkar – qoruyucu) (ing. Apotropaic magic, yun. αποτρέπω) — zərər və ya pis təsirləri dəf etmək, uğursuzluğu uzaqlaşdırmaq və ya bədnəzəri önləmək məqsədi ilə istifadə olunan sehr növüdür. Apotropik ayinlər həm xurafat, həm də ənənəyə əsaslanaraq həyata keçirilə bilər. Məsələn, uğur gətirdiyinə inanılan talismanlar (çox vaxt bir qolbaqdakı kiçik simvolik asqılar), amuletlər və ya barmaqları çarpazlamaq, taxta üzərinə döymək kimi jestlər bu məqsədlə istifadə edilə bilər. Tarix boyunca qorunmaq üçün müxtəlif əşyalar və talismanlardan istifadə olunmuşdur.

Simvollar

Qədim Misir

Apotropik (qoruyucu) sehr ayinləri qədim Yaxın Şərqdə və qədim Misirdə geniş şəkildə tətbiq olunurdu. Qorxunc tanrılar ritual vasitəsilə çağırılır və insanları pis ruhlardan qorumaq üçün istifadə edilirdi.^[1] Qədim Misirdə bu ayinlər dövlətə məxsus məbədlərdə deyil, evlərdə yerinə yetirilirdi və sehrin özü ilə bağlı olan tanrı Heka tərəfindən təcəssüm etdirilirdi. Bu ayinlərdə ən çox çağırılan iki tanrı Tavaret (hippopotam formasında təsvir olunan məhsuldarlıq ilahəsi) və Bes (ilk apotropik cırtdan tanrı Ahadan – yəni "döyüşçü"dən – inkişaf etmiş aslan ilahəsi) idi.^[2]

Bu ayinlərdə tanrılarla ünsiyyəti asanlaşdırmaq üçün müxtəlif əşyalar istifadə olunurdu. Orta Padşahlıq dövründə (təxminən e.ə. 2040–1782-ci illər) geniş yayılmış və ən çox tapılan sehrli obyektlərdən biri fildişi apotropik çubuq (doğuş dişi) idi. Bu çubuqlar hamilə qadınları və uşaqları pis qüvvələrdən qorumaq üçün istifadə edilirdi və üzərində apotropik günəş tanrılarının təsvirləri olurdu.

Bundan əlavə, xorioid amulet (dəniz ilbizi qabığını təqlid edən amulet) hamilə qadınları və uşaqları qorumaq üçün istifadə olunurdu və adətən qadınların qurşaqlarına daxil edilirdi.^[3]

Eyni zamanda, Tavaret kimi tanrı və tanrıçaların təsvirlərini daşıyan qoruyucu amuletlər geniş yayılmışdı. Su da bu ayinlərdə mühüm rol oynayırdı; məsələn, Tavaret şəklində libasiya qabları istifadə edilərək insanın üzərinə şəfa verən su tökülürdü.^[4]

Qədim Yunanıstan

Qədim yunanlar müxtəlif qoruyucu simvollardan və əşyalardan istifadə edirdilər. Onlar bu qoruyucu əşyaları apotropaia, probaskania, periammata, periapta və profylaktika kimi adlandırırdılar.^[5]^[6] Yunanlar "şəri dəf edən tanrılar" (ἀποτρόπαιοι θεοί, apotropaioi theoi) üçün qurbanlar verirdilər.^[7] Bu tanrılar chthonic (yeraltı) ilahələr və qəhrəmanlar idi və təhlükəsizliyi təmin etməyə, şəri uzaqlaşdırmağa kömək edirdilər. Körpələrin qorunması üçün qədim yunanlar onlara apotropik gücə malik amuletlər taxırdılar və uşağı kourotrophic (uşaq böyüdən, qayğı göstərən) tanrıların himayəsinə verirdilər. Qorunmaq üçün evlərinə talismanlar qoyur və bədənlərində amuletlər gəzdirirdilər ki, bu da onları nəzərdən qorumağa kömək edirdi.^[8]

Peisistrat Afina Akropolunu qorumaq üçün ora bir cür çəyirtkə fiquru asmışdı. Bundan başqa, qədim yunanlar cadudan qorunmaq üçün paltarlarının qatlarına tüpürürdülər.

Onlar həmçinin oğlan uşaqlarını qız kimi geyindirmək ənənəsinə malik idilər ki, bu da nəzərdən qorunmağa kömək edirdi.^[9]

Xaçlar

İrlandiyada Müqəddəs Briqid Günü (St Brigid's Day) Briqid xaçları (Brigid’s cross) hörmək adətdir. Bu xaç qamışlardan düzəldilir və evin qapı və pəncərələrinin üstünə asılır ki, bu da evi yanğından, ildırımdan, xəstəlikdən və pis ruhlardan qorumağa kömək edir.

Cənubi İrlandiyada Samhain bayramı zamanı "parşel" (və ya "parshall") adlanan çubuq və saman xaçı hörmək adət idi. Bu xaç qapının üzərinə bərkidilir və bədbəxtlikdən, xəstəlikdən və cadudan qorunmaq üçün istifadə olunurdu.

Gözlər

Pis nəzərdən qorunmaq üçün gözlər tez-tez təsvir olunur. Qədim yunanlar apotropik (şəri dəf edən) gözlər çəkirdilər. VI əsrdən eramızın sonuna qədər yunanlar kylikes (göz-kasalar) adlı içki qablarının üzərinə şişirdilmiş gözlər çəkirdilər. Bu gözlər, içki içərkən pis ruhların ağıza daxil olmasının qarşısını almaq üçün nəzərdə tutulurdu.

Aralıq dənizi bölgəsində bəzi balıqçı qayıqlarının burun hissəsinə stilizə olunmuş gözlər çəkilməyə davam edir.

Türkiyədə Fly Air adlı hava yolu şirkətinin təyyarələrinin quyruq hissəsində nazar boncuğu (türk. nazar bonjuk) təsviri var idi.

Bundan əlavə, apotropik yəhudi ifadəsi olan "kain ein horeh" (ivr. ‏יידיש: קיין עין הרע‏‎), müasir ivritdə isə "bli ein hara" (ivr. ‏בלי עין הרע‏‎) ifadəsi "pis göz dəyməsin" mənasında işlədilir və "taxtaya döymək" ifadəsinə bənzəyir.

Üzlər

Qədim yunanlar arasında şəri dəf etmək üçün ən geniş istifadə olunan təsvir Qorqon idi. Gorgoneion adlanan bu baş təsvirində vəhşi gözlər, azı dişləri və çıxıntılı dil görünürdü.

Qədim Yunanıstanda qoruyucu simvol olan tam Qorqon fiquru ən qədim yunan məbədlərinin zirvəsində yerləşirdi və iki dişi aslan tərəfindən əhatə olunurdu.

Qorqon başı həmçinin Afina tanrıçasının aegisi və qalxanının üzərinə həkk olunmuşdu.

İnsanlar inanırdılar ki, binaların qapıları və pəncərələri şərin daxil olması və ya keçməsi üçün xüsusilə həssasdır.^[10]

Qədim Yunanıstanda, satirə bənzər, qalın saqqallı, bəzən işçi papağı geyinmiş grotesk üzü olan fiqurlar sobaların və kürələrin qapıları üzərində oyulurdu. Bu, yanğından və bədbəxt hadisələrdən qorunmaq məqsədi daşıyırdı. Daha sonralar kilsələrdə və qalalarda qorxuducu qargoyllar (qeyri-adi daş fiqurlar), Sheela na Gigs və Hunky Punks kimi qrotesk üzü olan fiqurlar cadugərləri və digər pis qüvvələri uzaqlaşdırmaq üçün hazırlanırdı. Bəzi hallarda, belə fiqurlar ocaqların və bacaların üzərinə də oyulurdu. Bəzən sadə həndəsi naxışlar və ya hərflər də bu məqsədlə istifadə edilirdi. Əgər taxta dirək bacanın girişini dəstəkləyirdisə, bu, oyma sənətini yaxşı bilməyən insanlar üçün daha asan bir material olurdu. Cadugərlikdən qorunmaq üçün bu dirəklər və ya ocaq çərçivəsi üçün rowan (qunduzotu) ağacı seçilə bilərdi, çünki bu ağacın şər qüvvələrə qarşı qoruyucu xüsusiyyətləri olduğuna inanılırdı.^[11]

İstinadlar

↑ Ritner, Robert. The Mechanics of Ancient Egyptian Magical Practice. Chicago: The Oriental Institute of Chicago. 1988. 14–28.
↑ Romano, James F. The Origin of Aha (also called Bes). New York: College Art Association. 1978.
↑ Atlenmüller, Hartwig. Die Apotopaia und Die Götter Mittelägyptens (alman). Munich: Ludwig-Maximilians University. 1965.
↑ Scarabs for the Children (2020), Maria Nilsson,17
↑ Beaumont, 2013. səh. 62
↑ Louise A Gosbell. The Poor, the Crippled, the Blind, and the Lame: Physical and Sensory Disability in the Gospels of the New Testament. Mohr Siebeck. 2018. 105–107. ISBN 978-3161551321.
↑ Gilleland, Michael, redaktor"Averters of Evil". Jones, W.H.S. tərəfindən tərcümə olunub. 26 June 2008. Archived from the original on 2013-06-15. İstifadə tarixi: 3 July 2010. Hippocrates, Regimen 4.89: So with this knowledge about the heavenly bodies, precautions must be taken, with change of regimen and prayers to the gods; in the case of good signs, to the Sun, to Heavenly Zeus, to Zeus, Protector of Home, to Athena, Protectress of Home, to Hermes and to Apollo; in the case of adverse signs, to the Averters of evil [apotropaioi], to Earth and to the Heroes, that all dangers may be averted.
Pausanias 2.11.1 (Corinth): Before the altar, a barrow has been raised for Epopeus himself, and near the grave are the gods Averters of evil [apotropaioi]. Near them, the Greeks perform such rites as they are wont to do in order to avert misfortunes (πρὸ τοῦ βωμοῦ δὲ αὐτῷ μνῆμα Ἐπωπεῖ κέχωσται, καὶ τοῦ τάφου πλησίον εἰσὶν Ἀποτρόπαιοι θεοί: παρὰ τούτοις δρῶσιν ὅσα Ἕλληνες ἐς ἀποτροπὴν κακῶν νομίζουσιν.)
↑ Alan Dundes. The Evil Eye: A Casebook. University of Wisconsin Press. 1992. səh. 182. ISBN 9780299133344.
↑ Apollodorus, Library, note 10
↑ Tschen-Emmons, J.B. Artifacts from Medieval Europe. Daily Life through Artifacts. ABC-CLIO. 2015. səh. 72. ISBN 978-1-61069-622-7. İstifadə tarixi: May 11, 2018.
↑ Ayres, James. Domestic interiors: the British tradition, 1500–1850. Yale University Press. 2003. səh. 24. ISBN 0-300-08445-5.

Ədəbiyyat

Beaumont, Lesley A. Childhood in Ancient Athens: Iconography and Social History. Routledge. 2013. ISBN 978-0-415-24874-7.
Danaher, Kevin. The Year in Ireland: Irish Calendar Customs. Mercier Press. 1972.
Frazer, James George. The Golden Bough: A Study in Magic and Religion. 1922 [1890].Şablon:İncomplete citation
Harrison, Jane Ellen. Prolegomena to the Study of Greek Religion (2nd). Cambridge: Cambridge University Press. 1908.
Hutton, Ronald. The Stations of the Sun: A History of the Ritual Year in Britain. Oxford University Press. 1996.Şablon:ISBN?
Kennedy, Maev. "Witches' marks: public asked to seek ancient scratchings in buildings". The Guardian. 31 October 2016. İstifadə tarixi: 31 October 2016.

Xarici keçidlər

Vikianbarda Apotropik sehr ilə əlaqəli mediafayllar var.

Sue Dewsbury, "Folk Plays – January 2004 – Coleby Plough Jag" Arxivləşdirilib 3 noyabr 2013 at the Wayback Machine, photos of Mummers, Traditional Drama Research Group
Apotropaic protection at Kilbirnie Place castle keep, North Ayrshire, Scotland.

[1] Ritner, Robert. The Mechanics of Ancient Egyptian Magical Practice. Chicago: The Oriental Institute of Chicago. 1988. 14–28.

[2] Romano, James F. The Origin of Aha (also called Bes). New York: College Art Association. 1978.

[3] Atlenmüller, Hartwig. Die Apotopaia und Die Götter Mittelägyptens (alman). Munich: Ludwig-Maximilians University. 1965.

[4] Scarabs for the Children (2020), Maria Nilsson,17

[FOOTNOTEBeaumont201362-5] Beaumont, 2013. səh. 62

[6] Louise A Gosbell. The Poor, the Crippled, the Blind, and the Lame: Physical and Sensory Disability in the Gospels of the New Testament. Mohr Siebeck. 2018. 105–107. ISBN 978-3161551321.

[7] Gilleland, Michael, redaktor"Averters of Evil". Jones, W.H.S. tərəfindən tərcümə olunub. 26 June 2008. Archived from the original on 2013-06-15. İstifadə tarixi: 3 July 2010. Hippocrates, Regimen 4.89: So with this knowledge about the heavenly bodies, precautions must be taken, with change of regimen and prayers to the gods; in the case of good signs, to the Sun, to Heavenly Zeus, to Zeus, Protector of Home, to Athena, Protectress of Home, to Hermes and to Apollo; in the case of adverse signs, to the Averters of evil [apotropaioi], to Earth and to the Heroes, that all dangers may be averted.
Pausanias 2.11.1 (Corinth): Before the altar, a barrow has been raised for Epopeus himself, and near the grave are the gods Averters of evil [apotropaioi]. Near them, the Greeks perform such rites as they are wont to do in order to avert misfortunes (πρὸ τοῦ βωμοῦ δὲ αὐτῷ μνῆμα Ἐπωπεῖ κέχωσται, καὶ τοῦ τάφου πλησίον εἰσὶν Ἀποτρόπαιοι θεοί: παρὰ τούτοις δρῶσιν ὅσα Ἕλληνες ἐς ἀποτροπὴν κακῶν νομίζουσιν.)

[8] Alan Dundes. The Evil Eye: A Casebook. University of Wisconsin Press. 1992. səh. 182. ISBN 9780299133344.

[9] Apollodorus, Library, note 10

[10] Tschen-Emmons, J.B. Artifacts from Medieval Europe. Daily Life through Artifacts. ABC-CLIO. 2015. səh. 72. ISBN 978-1-61069-622-7. İstifadə tarixi: May 11, 2018.

[11] Ayres, James. Domestic interiors: the British tradition, 1500–1850. Yale University Press. 2003. səh. 24. ISBN 0-300-08445-5.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]