Aqata Kristi

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Aqata Kristi
ing. Agatha Christie
Doğum adı Agatha Mary Clarissa Miller[3]
Doğum tarixi 15 sentyabr 1890(1890-09-15)[1][2][…]
Vəfat tarixi 12 yanvar 1976(1976-01-12)[1][2][…] (85 yaşında)
Dəfn yeri
Vətəndaşlığı
Fəaliyyəti tibb bacısı, yazıçı, roman yazıçısı, ssenarist, dramaturq, nasir, avtobioqraf[d], şairə, dramaturq, detektiv yazıçısı[d], arxeoloq
Fəaliyyət illəri 1920–1976
Əsərlərinin dili ingilis dili
Janrlar avtobioqrafiya, detektiv
Tanınmış əsərləri
Üzvlüyü
  • Kral Ədəbiyyat Cəmiyyəti[d]
Mükafatları "Britaniya imperiyası" ordeni dama-komandoru "Britaniya imperiyası" ordeni komandoru
İmza
agathachristie.com
Vikimənbənin loqosu Aqata Kristi Vikimənbədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Aqata Meri Klarissa Miller (ing. Agatha Mary Clarissa Miller; 15 sentyabr 1890[1][2][…]12 yanvar 1976[1][2][…]) — ingiltərəli yazıçı, dramaturq, detektiv janrının kraliçası. Daha çox birinci ərinin soyadı ilə Aqata Kristi (ing. Agatha Christie) kimi tanınır. O, dünyanın ən məşhur detektiv yazıçılarından biridir. Aqata Kristinin əsərləri bəşər tarixində (BibliyaUilyam Şekspirin əsərlərindən sonra ikinci[5]) ən çox nəşr olunan[6], eyni zamanda ən çox tərcümə olunan[7] əsərlərdən birinə çevrildi (7236 tərcümə[8]). O, 60-dan çox detektiv romanı, 6 psixoloji romanı (Mary Westmacott təxəllüsü ilə) və 19 hekayələr toplusunu nəşr etdirib. Onun 16 pyesi London teatrlarında tamaşaya qoyulub. Kitabları 4 milyard nüsxədən[9] çox nəşr olunub və 100-dən çox dilə tərcümə olunub. O, həmçinin bir əsərin teatr tamaşalarının maksimum sayına görə rekorda sahibdir. Aqata Kristinin “Siçan tələsi” pyesi ilk dəfə 1952-ci ildə səhnəyə qoyuldu və 2020-ci ilə qədər teatrda nümayiş olundu, sonra koronavirus pandemiyası səbəbindən dayandırıldı, lakin sonradan tamaşalar bərpa olundu.[10]

Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uşaqlıq, gənclik illəri və ilk evliliyi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aqata Mari Klarissa Miller 15 sentyabr 1890-cı ildə dənizkənarı Torki kurort şəhərində, Devonda[11], bacısı Marqaret Freri "Madj" və qardaş Louis Montan "Monti"dən sonra Frederik və Klarissa Millerin ailəsində anadan olmuşdur.

Uşaq ikən Aqata evdə amerikalı atasından yaxşı təhsil alır. Anası Klara əla hekayəçiydi və sevimli kiçik qızına səkkiz yaşına qədər oxumağı öyrətmək istəmirdi. Lakin qızcığaz darıxdığı üçün 5 yaşında təkbaşına oxumağı öyrənərək, ingilis uşaq yazıçısı Edit Nesbitin “Xəzinə axtaranların hekayəsi” və “Dəmir yolu uşaqları” romanını, eləcə də Amerika yazıçısı Luiza Mey Alkottun "Balaca Qadınlar" romanını mənimsədi. O, həm də təsəvvüründə özünə xəyali dostlar tapırdı, öz heyvanları ilə oynayırdı, rəqs dərsləri alırdı və şeir yazmağa başlamışdı.ref name="Биография на agathachristie.com" /> Hələ uşaq ikən o, ailə üzvləri tərəfindən səhnələşdirilən "qorxulu" hekayə yazmışdı. Onun süjeti bacılar arasında miras uğrunda mübarizədən bəhs edirdi: "zadəgan ledi Madj" və "qaniçən ledi Aqata", tamaşa zamanı bacının istəyi ilə rollar dəyişdirildi.{sfn|Холмс|2013|с=22}}[12]

Aqata təxminən beş-altı yaşında olanda, ailə pula qənaət etmək üçün Eşfilddəki evlərini icarəyə verdi və bir müddət Fransaya köçdü, burada qız sevimli tərbiyyəçisi Mariyadan qarışıq, idiomatik bir fransız dilini öyrəndi, baxmayaraq ki, bundan əvvəl bacısının və iki mentorunun səylərinə baxmayaraq, heç vaxt bunu edə bilməmişdi.[11]

1901-ci ildə, on bir yaşında Aqata atasını itirir. O, maddi çətinlikləri ilə əlaqədar bir neçə infarkt keçirdikdən sonra ölür. Ərinin ölümündən sonra Klara ümidsizliyə düşür və Aqata anasının ən yaxın dostu və köməkçisi olur. Pul çatışmazlığı ucbatından ailə Eşfilddəki evlərini satmaq barədə düşünməyə başlasa da, tezliklə çarə tapılır.

On beş yaşında Aqata, fortepiano və mahnı dərsləri almağa başladığı və yalnız utancaqlığı və səhnə qorxusu onun peşəkar pianoçu olmasına mane oldu.[11]

On səkkiz yaşında o, qısa hekayələr yazaraq özünü əyləndirdi, bəziləri 1930-cu illərdə ingilis dramaturqu və ailə dostu İden Fillpotts tərəfindən yenidən işlənmiş formada nəşr olundu.[11]

Birinci Dünya Müharibəsi zamanı (1914–1918) Aqata Torkidəki Beynəlxalq Qırmızı Xaç[11] xəstəxanasında könüllü tibbi yardım bölməsində tibb bacısı işləyib; o, bu peşədən həzz aldı və onu “insanların məşğul ola biləcəyi ən faydalı peşələrdən biri” kimi dəyərləndirirdi.[13] O, həmçinin aptekdə əczaçı işləyib, bu sonradan onun yaradıcılığında iz buraxıb: onun əsərlərində 83 cinayət zəhərlənmə yolu ilə törədilib.[14]

Aqata ilk dəfə 1914-cü ildə Milad ərəfəsində, 1912-ci ildə hələ leytenant ikən tanış olduğu Kral Uçuş Korpusunun pilotu polkovnik Arçibald Kristi ilə evlənir.[13] Və evləndikdən qısa müddət sonra, 27 dekabr 1914-cü ildə Arçie Fransaya hərbi xidmətə qayıdır və cütlük müharibə boyu bir-birini demək olar ki görmür. Onların tam ailə həyatı yalnız 1918-ci ilin yanvarında, Arçi Londonda Müharibə Departamentinə göndərildikdə başlayır, burada gənc ailə ev kiralayır. 5 avqust 1919-cu ildə cütlüyün Rozalinda (Aqata Kristinin yeganə qızı) adlı bir qızı dünyaya gəlir.[11] Bu dövr Aqata Kristinin yaradıcılıq karyerasının başlanğıcı olur.

Onun ilk romanı "Stilesdəki sirli hadisə" 1920-ci ildə nəşr olundu. Belə bir fərziyyə var ki, Kristinin detektivə üz tutmasının səbəbi böyük bacısı Madj ilə (o, artıq yazıçı olduğunu sübut etmişdi) onun da dərc olunmağa layiq bir şey yarada biləcəyinə dair mübahisə olur. Yalnız sayca yeddinci nəşriyyat əlyazmanı 2000 nüsxə tirajla çap etdir. Yeni yazıçı 25 funt sterlinq qonorar alır.

1922-ci ildə Aqata Kristi əri ilə birlikdə Böyük Britaniya - Biskay körfəzi - Cənubi Afrika - AvstraliyaYeni Zelandiya - Havay adaları - Kanada - ABŞ - Böyük Britaniya marşrutu ilə dünya ətrafında dəniz səyahəti etdi.[15]

İtkin düşməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

1926-cı ildə Aqatanın anası Klara vəfat edir. Həmin ilin sonlarında Aqata Kristinin əri Arçibald xəyanət etdiyini etiraf etdi və qolfçu yoldaşı Nensi Nilə aşiq olduğu üçün boşanmaq istədiyini bildirdi. Əri ilə mübahisə etdikdən sonra Aqata, qızı Rozalindi və evi qulluqçularının ixtiyarına verərək və katibəsi Karlaya (Şarlotta Fişer) Yorkşirə[13] getdiyini iddia edən məktub yazaraq 3 dekabr 1926-cı ildə Berkşirdəki evindən[16] yoxa çıxır. Onun yoxa çıxması böyük ictimai səs-küyə səbəb oldu, çünki artıq yazıçının yaradıcılığının pərəstişkarları peyda olmuşdu.[17]

On bir gün ərzində Kristinin harada olması barədə heç nə məlum deyildi. Onun yoxa çıxmasının ertəsi səhər Surreydə Aqatanın avtomobili və içərisində xəz paltosu tərk edilmiş vəziyyətdə tapıldı. Bir neçə gün sonra, dekabrın 14-də yazıçının özü ümummilli axtarışlarının gedişi ilə bağlı qəzet xəbərlərini oxuyarkən tapıldı. Məlum olur ki, Aqata Kristi Nort-Yorkşir ştatının Harroqeyt şəhərindəki lüks spa «Swan Hydropathic Hotel»də (indiki Old Swan Hotel) "Tereza Nil" adı ilə qeydiyyatdan keçib.[13][16][18] Kristi onun yoxa çıxması ilə bağlı heç bir izahat vermədi və iki həkim ona kəllə-beyin travması nəticəsində amneziya diaqnozu qoydular. Aqata Kristinin yoxa çıxmasının səbəblərini britaniyalı psixoloq Endryu Norman özünün “Tamamlanmış portret”[19] kitabında təhlil edir. O, kitabda, xüsusən də, Aqata Kristinin davranışı bunun əksini göstərdiyi üçün travmatik amneziya fərziyyəsinin tənqidə tab gətirmədiyini iddia edirdi: çünki Aqata ərinin sevgilisinin soyadı ilə otelə daxil olmuş, vaxtını pianoda çalmağa, spa müalicələrinə və kitabxanaya baş çəkməyə sərf etmişdi. Lakin Norman bütün sübutları araşdırdıqdan sonra ağır psixi pozğunluğun səbəb olduğu dissosiativ fuqa olduğu qənaətinə gəlir.

Başlanğıcda qarşılıqlı bağlılığa baxmayaraq, Arçibald və Aqata Kristinin evliliyi 1928-ci ildə boşanma ilə başa çatır, bundan dərhal sonra Aqata və qızı Rozalinda İngiltərədən Kanar adalarına qaçır və burada o, "Mavi Qatarın Sirri"[11] romanını əzab-əziyyətlə bitirir. Təfərrüatlı "Avtobioqrafiya" da bu faktlar haqqında heç nə yazılmır: yalnız əri ilə ayrılmaq haqqında ümumi bir ifadə ilə məhdudlaşır. Onun ailə üzvləri və qohumları da bu siyasətə riayət etməyə çalışdılar və onun yoxa çıxmasının “rəsmi versiyası”nı dəstəkləyiblər. Kristinin yoxa çıxma şəraiti Meri Vestmakot təxəllüsü ilə nəşr olunan həm detektiv, həm də melodramatik xarakterli dövriyyədənkənar adlandırılan bir sıra əsərlərində öz əksini tapdığı güman edilir. Bu hadisələrlə bağlı problemlər çoxsaylı kitablarda, məqalələrdə və sənədli filmlərdə öz əksini tapmışdır. Bundan əlavə, yazıçının yoxa çıxmasına ədəbi əsərlər, bədii və televiziya filmləri həsr olunmuşdur.

İkinci evliliyi və sonrakı illəri[redaktə | mənbəni redaktə et]

1930-cu ildə İraqa səyahət edərkən, Ur şəhərində qazıntılar zamanı gələcək əri, qədim Ön Asiya üzrə mütəxəssis olan arxeoloq Maks Mallovan ilə tanış olur.

O, Aqatadan demək olar ki, on dörd yaş kiçik idi.

Bəzi yaxın insanların narazılığına baxmayaraq, onlar 11 sentyabr 1930-cu ildə Edinburqdakı Müqəddəs Katbert kilsəsində evləndilər.[11][13]

Mətbuatda Kristinin evliliyi ilə bağlı —"arxeoloq üçün qadının mümkün qədər yaşlı olmalıdır, çünki o zaman onun dəyəri əhəmiyyətli dərəcədə artır" ifadəsi olduğu söylənilir.

1930-cu illərin əvvəllərindən o, vaxtaşırı ildə bir neçə ay Suriya və İraqda əri ilə birlikdə ekspedisiyalarda olurdu; həyatının bu dövrü onun “Necə yaşadığını haqda danış” adlı avtobioqrafik xatirələrində əks olunub.

Aqata Kristi ömrünün qalan hissəsini, 1976-cı ildə ölənə qədər Mallovan ilə evlil yaşadı.

Kristinin əri ilə Yaxın Şərqə etdiyi səfərlər sayəsində onun bir sıra mühüm əsərlərinin (“Şərq dövrü” adlanan) hadisələri məhz orada baş vermişdi.

Digər romanlar (məsələn, "On zənci balası") Kristinin doğulduğu Torki və ya onun ətrafında baş vermişdir.[20]

1934-cü ildə "Şərq Ekspresində Cinayət" romanı Aqata Kristinin yaşadığı İstanbulda Pera Palace otelində yazılmışdır.

Bu otelin 411 nömrəli otağında indi onun xatirə muzeyi yerləşir.[21]

Cütlüyün 1938-ci ildə satın aldığı Devondakı «Greenway Estate» mülkü, Milli Fond (ing. «National Trust for Places of Historic Interest or Natural Beauty») tərəfindən qorunur.[22]

Kristi tez-tez bacısının əri Mayor Ceyms Uottsa məxsus olan Çeşirdəki «Abney Hall»da qalırdı.

Kristinin ən azı iki əsərinin hadisəsi bu mülkdə baş vermişdir: "Milad pudinginin sərgüzəştləri" (1937), hekayə eyni adlı kolleksiyaya və "Cənazədən sonra" romanına (1952) daxil edilmişdir.[23]

“«Abney Hall» Aqata üçün ilham mənbəyi idi; bu və ya digər dərəcədə Abneyi təsvir edən Staylz, Çimniz, Stoungeyts və digər evlərin təsvirləri buradan götürülmüşdür.[24]"

İkinci Dünya Müharibəsi zamanı (1939-1945) Rozalinda sonradan Fransada vəfat edən (ing. Hubert Prichard) ilə evlənir və 21 sentyabr 1943-cü ildə Metyu adlı bir oğlu dünyaya gətirir.

Maks Mallovan o zaman Qahirədə hərbi xidmətdə idi və Aqata İngiltərədə qalmışdı, kitablar yazır, Londonda Universitet Kolleci Xəstəxanasının dispanserində könüllü olaraq çalışır, mehriban və qayğıkeş nənə kimi qızına uşağa baxmağa kömək etdi.[11]

1949-1957-ci illərdə o, ərini Şimali İraqda arxeoloji ekspedisiyalarında müşayiət edirdi və onun şöhrəti qazıntılar üçün vəsait cəlb etməyə kömək edirdi.[25]

Quru iqlimə uyğunlaşmaq üçün 2500 ildən çox quyularda su altında qalmış tapıntılar yaş dəsmalların üzərinə düzülürdü.

O, bir çox artefaktı kosmetik kremə batırılmış süngərlə şəxsən özü silirdi. Bunu Aqata özü ixtira etmişdi.[26]



1956-cı ildə Agatha Christie Britaniya İmperiyasının ordeninin komandiri təyin edildi və 1971-ci ildə ədəbiyyat sahəsindəki nailiyyətlərinə görə sahibləri də nəcib fəxri ad qazanan eyni ordenli Dame Komandiri vəzifəsinə yüksəldi. Dame", adlarından əvvəl istifadə olunur.

Üç il əvvəl, 1968-ci ildə onun əri Maks Mallowan arxeologiya sahəsindəki nailiyyətlərinə görə cəngavər rütbəsinə layiq görülüb.

1958-ci ildə yazıçı İngilis Dedektiv Klubuna rəhbərlik edib.

1971-1974-cü illər arasında Kristinin səhhəti pisləşməyə başladı, lakin buna baxmayaraq o, yazmağa davam etdi.

Toronto Universitetinin mütəxəssisləri bu illərdə Christie-nin yazı tərzini araşdıraraq Aqata Kristinin Alzheimer xəstəliyindən əziyyət çəkdiyini irəli sürdülər.

1975-ci ildə, Kristi tamamilə zəiflədikdə, o, ən uğurlu oyunu olan "Siçan tələsi"nin bütün hüquqlarını nəvəsi Metyu Priçarda keçirdi.

Yazıçı 1976-cı il yanvarın 12-də 85 yaşında Uollinqforddakı (Oksfordşir) evində keçici soyuqluq nəticəsində dünyasını dəyişib və yanvarın 16-da Çolsi kəndindəki Müqəddəs Meri qəbiristanlığında dəfn olunub.

Yazıçının 1965-ci ildə bitirdiyi Aqata Kristinin tərcümeyi-halı bu sözlərlə bitir: “Ya Rəbb, yaxşı həyatım üçün və mənə verilən bütün sevgi üçün təşəkkür edirəm”.

Kristinin yeganə qızı Rozalind Marqaret Hiks də 85 yaşına qədər yaşadı və 28 oktyabr 2004-cü ildə Devonda öldü.

Agatha Christie'nin nəvəsi Metyu Pritchard, Agatha Christie'nin bəzi ədəbi əsərlərinin hüquqlarını miras aldı və hələ də Agatha Christie Limited ilə əlaqəlidir.

Ölümü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yazıçı 1976-cı il yanvar ayının 12-si vəfat edib. O, öz avtobioqrafiyasını bu sözlərlə bitirir:"Yaşadığım həyat, mənə bəxş olunan sevgi üçün Allahıma təşəkkür edirəm…."

Əsərləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Qolf Meydançasında Qətl
  • Səssiz Şahid
  • Əlifba Sırası ilə Qətl
  • Mesopotomiyada Qətl
  • Böyük Dördlük
  • Buludların Üzərində Ölüm
  • Üç Pərdəli Faciə
  • Endhauzun Sirri
  • Puaro İstintaq Aparır
  • Erkülün Qoçaqlıqları
  • Staylzada Müəmmalı Hadisə
  • Erkül Puaronun Milad Bayramı
  • Rocer Ekroydun Qətli
  • Ölümlə Görüş
  • Günəş altında Şər
  • "Şərq Ekspresi"ndə Qətl
  • Mavi Qatarın Sirri
  • Qəhvəyi Kostyumlu Kişi
  • Fayton Məhləsində Qətl
  • İnanimaz Oğurluq
  • Ölmüş Adamin Güzgüsü
  • Rodos Üçbucağı
  • Buludların üzərində ölüm
  • Vikarın evində qətl
  • Nildə ölüm
  • Masadakı kartlar
  • On zənci balası

Filmoqrafiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Dame Agatha Christie // Encyclopædia Britannica (ing.).
  3. https://www.familysearch.org/ark:/61903/1:1:QJ81-65FD.
  4. 4,0 4,1 Catalog of the German National Library (alm.).
  5. "Author Spotlight — Agatha Christie" (ingilis). // bookclubs.ca. 2013-01-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-08.
  6. "Agatha Christie — Author" (ingilis). // bbc.co.uk. 2001-08-09. 2011-08-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-08.
  7. "Who is the world's most translated author?" (ingilis). thewordpoint.com. 2020-06-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-22.
  8. "Most translated author" (ingilis). Guinness World Records. 2020-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-22.
  9. Газета «Книжное обозрение», 2012 год, № 17.
  10. "Agatha Christie's 'The Mouse Trap' celebrates its tenth year (video, 1962)" (ingilis). // newsplayer.com. 2011-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-08.
  11. 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 11,8 "About Agatha Christie. Christie's life (1890—1976)" (ingilis). 2015-12-07 tarixində arxivləşdirilib. // agathachristie.com.
  12. Кристи, 2003
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 "Writer's Digest: Agatha Christie" (ingilis). internetwritingworkshop.blogspot.com. 2009-09-15. 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-08.
  14. "Agatha Christie — The Influences On Her Writing" (ingilis). christiemystery.co.uk. 2011-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-08.
  15. Сергей Бавин. Зарубежный детектив XX века (в русских переводах). М.: Книжная палата. 1991. 84. ISBN 5-7000-0247-7.
  16. 16,0 16,1 Кейд Джаред. "Публицистическая книга «Агата Кристи. 11 дней отсутствия»". 2021-11-24 tarixində arxivləşdirilib., издательство «Рипол-классик», М., 2012 год. // litresp.ru.
  17. Mrs. Christie found in a Yorkshire SPA // The New York Times (archives) (ingilis). London: The New York Times Company. 15 December 1926. 2013-11-13 tarixində arxivləşdirilib.
  18. "История отеля «Harrogate» (UK)" (PDF) (ingilis). harrogate.gov.uk. 2009-03-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2010-04-08.
  19. Robert Hilferty. Интервью Эндрю Нормана: Исчезновение Агаты Кристи объясняются в новой книге // Bloomberg. 28 ноября 2006 года.
  20. Евгений Ксензенко. "Агата Кристи оставила послание поклонникам". 2009-09-25 tarixində arxivləşdirilib.. Телекомпания «НТВ» // ntv.ru (17 сентября 2009 года).
  21. "«Pera Palace Hotel». History" (ingilis). allaboutturkey.com. 2011-08-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-08.
  22. "An interview with Robyn Brown, Property Manager at Greenway" (ingilis). grouptravelorganiser.com. 2009-03-24. İstifadə tarixi: 2010-04-08..
  23. Hilary Macaskill. Agatha Christie at Home. Frances Lincoln. 2009. ISBN 978-0-7112-3029-3.
  24. Vanessa Wagstaff, Stephen Poole. Agatha Christie: A Reader's Companion. Aurum Press. 2004. 14. ISBN 1-84513-015-4.
  25. "Writer Agatha Christie played role in unearthing ancient Nimrud in Iraq". Al Arabiya English (ingilis). 2016-12-31. 2021-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-12.
  26. Морган, 2002

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]