Əfşar boyu
| |||||||||||||||
| Əfşar damğası Mahmud Kaşğari və Əbulqazi Bahadır xana görə Qırğı qartalını təmsil edir. | |||||||||||||||
| Ümumi sayı | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1,500,000–2,000,000 | |||||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Dili | |||||||||||||||
|
Əfşar, Azərbaycan[2][3][4][5][6][7][8][9][10][11][12] fars, türk, türkmən[13] | |||||||||||||||
| Dini | |||||||||||||||
| Mənşəyi | |||||||||||||||
| Oğuz (Türk) | |||||||||||||||
| Qohum xalqlar | |||||||||||||||
Əfşarlar — 24 oğuz boyundan biri.[1] Tarixi əfşarlar qədim oğuzlar,[14][15][16][17] müasir əfşarlar isə azərbaycanlıların subetnosu hesab edilir.[18][19][20]
Əfşar boyu Oğuz Xaqan dastanına görə oğuzların 24 boyundan biri və Qaşqarlı Mahmuda görə "Divanü Lüğat-it-Türk"dəki iyirmi iki oğuz bölümündən altıncısıdır. Bu boy Boz oğuzları qolundan (sağ qolundan), Oğuz Xaqanın oğlu Ulduz xanın dörd oğlundan ən böyüyü olan Əfşarın soyundan gəlir.
Əfşarlar Orta Asiyada, Dədə Qorqud dastanlarında Oğuzeli deyilən Sırdərya bölgəsində yaşamışdılar. Böyük köç ilə Xuzistan, Xorasan yolu ilə, bir qismi isə İraq, Suriya yolu ilə Anadoluya gəlmişdilər və İrana, İraq Suriyasına, Əfqanıstana və Azərbaycana da yayılmışlar. Əfşarlar Oğuzun digər nəvələri Kınıklar və Sürüşülər kimi dövlət qurmuş, böyük hökmdarlar və sülalələr yetişdirmişlər. Türklük şuurları olduqca güçlü bir boydur.
Əfşarlar Böyük Səlcuq Dövlətinin bölünərək zəifləməsindən sonra, XII əsrin ilk yarısında bir müddət müstəqil, bir müddət də İraq Səlcuqlarına bağlı şəkildə bəyliklər qurmuşdular.
Karamanoğulları bəyliyi Əvşar boyunun Qaramanlı, Germiyanoğulları bəyliyi Germiyanlı, Kozanoğlu bəyliyi, Saruhanoğulları bəyliyi isə Saruhanlı qolundandır. Aydınoğulları bəyliyi Germiyanoğulları bəyliyindən sonradan ayrılan bir bəylik olduğundan əfşar ola biləcəyi düşünülür.
İran və Osmanlı tarixində üzərində əhəmiyyətli rol oynamış əfşarlar XII əsrdə Anadoluya köç etmişdilər.
Səfəvilər dövründə Fars və Huzistandaki əfşar oymaqlarından bir qisiminin Azərbaycana, xüsusilə Urmiyaya gəlib yerləşdikləri təxmin edilməkdədir. Əfşarlar Səfəvi dövlətini quran 7 türk qəbiləsindən biridir. Xorasandaki Afşarların Qırxlı oymağına bağlı Nadir şahın Azərbaycan tarixində çox əhəmiyyətli iştirakı olmuşdur.
Əfşar xanədanlığı Nadir şah öldürüldükdən sonra müəyyən zamanda qarışıqlıqlar içində yox olmuşdur.
Türklərin tarixi coğrafiyasında bir çox yerlər əfşar adını daşımaqdadır. Məşhur bir soyad olaraq günümüzə qədər gəlmişdir. Balkanlarda da Əfşar boyuna mənsub insanlar yaşamaqdadır.
Türkiyədə Kayseridə, Adanada, Kahramanmaraşda, Konyada, Ankarada, Hatayda, Qaziantepdə, Sivasda, Malatyada, Balıkəsirdə, Aydında, İspartada, Manisada və s. əfşarlar yaşayır. Hər il Kayseridə Dadaloğlu (Əfşar) Şənlikləri təşkil olunur. Əfşarlar qurultayı keçirilir.
Əfşar sözü ilə bağlı coğrafi adlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ermənistanın Vedi rayonu ərazisində avşar əsaslı iki etnotoponim özünü göstərir: Birinci yaşayış məntəqəsi rayon mərkəzindən 7 km cənub-şərqdə, Yerevan-Naxçıvan avtomobil yolunun üzərində yerləşən Avşar/Kəl Balavan/ kəndidir. 1940-cı illərin axırında azərbaycanlıların Ermənistandan zorla köçürülməsi dövründə kəndin azərbaycanlı əhalisi Azərbaycana gəlmişdir. İkinci yaşayış məntəqəsi Ovşar adlanmış /Düzyurd Ovşar, Surenavan, Spandaryan/ rayon mərkəzindən 15 km cənub-şərqdə yerləşmişdir. 1918-ci ildə kənd daşnaklar tərəfindən dağıdılmış, əhalisi qovulmuşdur. O dövrdən sonra bu kənddə azərbaycanlı yaşamamışdır. İndi erməni qəsəbəsidir.[21] Ermənistanda Afşar Kələvan kəndi də olmuşdur. Bu kənd 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Karni nahiyəsində yerləşmişdir.
Avşar//ovşar etnotoponiminin müxtəlif areallarda paralelləri vardır. Bu toponimin Avşar variantı Azərbaycanın Ağcabədi rayonunda da mövcuddur. Tədqiqatçılardan Bayram Əhmədovun fikrinə görə bu toponim həmin ərazidə yaşamış tayfanın məşğuliyyəti ilə bağlıdır. Müəllif qeyd edir ki, bu tayfa qoyunçuluqla məşğul olmuşdur. B.Əhmədov belə hesab edir ki, avşar//ovşar-qoyunsağma üsulu deməkdir.[22]
Ovşar və Avşar toponimlərinin əsasında duran appelyativin ov sözü olması və toponimin ov həvəskarı mənasını bildirməsi fikrini irəli sürənlər də vardır. Tədqiqatçılar "Abşeron" toponiminin əfşar etnonimi əsasında yaranmasını qeyd edirlər. Cənubi Azərbaycan ərazisində də əfşar//ovşar tayfa adından düzəlmiş Əfşar, Əfşarcik etnotoponimləri qeydə alınıb.
Əfşar xanədanlığı hökmdarları[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Nadir şah (1736–1747)
- Adil şah (1747–1748)
- İbrahim şah (1748–1748)
- Şahrux şah (1748–1796)
- II Nadir şah (1797–1802)
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ 1 2 3 Encyclopædia Iranica. Məqalə: AFŠĀR Arxivləşdirilib 2011-04-29 at the Wayback Machine
- ↑ "Azerbaijani, South". 2019-06-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-27.
- ↑ "Afghanistan Foreign Policy and Government Guide"; p. 172
- ↑ "Ahmad Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich Masson, Unesco, History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast : from the sixteenth to the mid-nineteenth century; p. 724: Afshari (a variant of Azarbaijani still spoken by the Afshars in a village that is now part of northern suburb of Kabul)
- ↑ Fascicle 3. — VIII. Azeri Turkish (author G. Doerfer), pp. 245–248.//Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages. ISBN 9780710091215 :Azeri dialects. We may distinguish the following Azeri dialects (see Širäliev, 1941 and 1947): (1) eastern group: Derbent (Darband), Kuba, Shemakha (Šamāḵī), Baku, Salyani (Salyānī), and Lenkoran (Lankarān), (2) western group: Kazakh (not to be confounded with the Kipchak-Turkic language of the same name), the dialect of the Ayrïm (Āyrom) tribe (which, however, resembles Turkish), and the dialect spoken in the region of the Borchala river; (3) northern group: Zakataly, Nukha, and Kutkashen; (4) southern group: Yerevan (Īravān), Nakhichevan (Naḵjavān), and Ordubad (Ordūbād); (5) central group: Ganja (Kirovabad) and Shusha; (6) North Iraqi dialects; (7) Northwest Iranian dialects: Tabrīz, Reżāʾīya (Urmia), etc., extended east to about Qazvīn; (8) Southeast Caspian dialect (Galūgāh). Optionally, we may adjoin as Azeri (or “Azeroid”) dialects: (9) East Anatolian, (10) Qašqāʾī, (11) Aynallū, (12) Sonqorī, (13) dialects south of Qom, (14) Kabul Afšārī.
- ↑ Azerbaijani language, Big Soviet Encyclopedia (in Russian), 3rd edition [in 30 vol]/chief editor A.M.Prokhorov — 3rd edition, published by Soviet Encyclopedia, 1969—1978.
- ↑ A. Bodrogligeti, "On the Turkish vocabulary of the Isfahan Anonymous" Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae; Vol. 21, No. 1 (1968), pp. 15-43; Akadémiai Kiadó
- ↑ A. Bodrogligeti On the Turkish vocabulary of the Isfahan Anonymous//Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae Vol. 21, No. 1 (1968), pp. 15-43.—Akadémiai Kiadó: To Qashqay and Aynallu Ligeti adds Afshar as another Azeri dialect posessing long vowels, as distinct elements of the sound system.
- ↑ A.M.Abbasov Some notes on afshars of Afghanistan (in Russian), Soviet Turcology, 1975. № 4. p. 72.
- ↑ "Azerbaijani, South". Ethnologue (ingilis). 2019-06-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-03.
- ↑ Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. — С. 708
- ↑ Hasan Kawun Kakar. Government and Society in Afghanistan: The Reign of Amir ‘Abd al-Rahman Khan
- ↑ Adnan Menderes Kaya, "Avşar Türkmenleri", Dadaloğlu Eğitim, Kültür, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği, 2004; ISBN 9755691499
- ↑ Britannika Ensiklopediyası. Məqalə "Iran", bölmə: The Afghan interlude Arxivləşdirilib 2009-10-19 at the Wayback Machine: Orijinal mətn (ing.)
Nādr, an Afshārid Turkmen from northern Khorāsān, was eventually able to reunite Iran, a process he began on behalf of the Ṣafavid prince Ṭahmāsp II (reigned 1722–32), who had escaped the Afghans.
- ↑ Encyclopædia Iranica. Məqalə: NĀDER SHAH Arxivləşdirilib 2018-12-25 at the Wayback Machine: Orijinal mətn (ing.)
Born in November 1688 into a humble pastoral family, then at its winter camp in Darra Gaz in the mountains north of Mashad, Nāder belonged to a group of the Qirqlu branch of the Afšār Turkmen. ... Soon after his coronation, he sent an embassy to the Ottomans (Maḥmud I, r. 1730-54) carrying letters in which he explained his concept of the “Jaʿfari maḏhab” and recalled the common Turkmen origins of himself and the Ottomans as a basis for developing closer ties.
- ↑ "From multilingual empire to contested modern state", Touraj Atabaki, "Iran in the 21st Century: Politics, Economics & Conflict", ed. Homa Katouzian, Hossein Shahidi, (Routledge, 2008), 41.
- ↑ Michael Axworthy’s biography of Nader, The Sword of Persia (I.B. Tauris, 2006), pp. 17–19: Orijinal mətn (ing.)
His father was of lowly but respectable status, a herdsman of the Afshar tribe ... The Qereqlu Afshars to whom Nader's father belonged were a semi-nomadic Turcoman tribe settled in Khorasan in north-eastern Iran ... The tribes of Khorasan were for the most part ethnically distinct from the Persian-speaking population, speaking Turkic or Kurdish languages. Nader's mother tongue was a dialect of the language group spoken by the Turkic tribes of Iran and Central Asia, and he would have quickly learned Persian, the language of high culture and the cities as he grew older. But the Turkic language was always his preferred everyday speech, unless he was dealing with someone who knew only Persian.
- ↑ Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. — Greenwood Press, 1978 — p. 56 — ISBN 9780837198804
- ↑ Российский этнографический музей. Афшары Arxivləşdirilib 2012-05-24 at the Wayback Machine.
- ↑ Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство "Большая Советская Энциклопедия", 1969, стр. 278.Orijinal mətn (rus.)
Исторически сложились этнографические группы А., отличавшиеся некоторыми особенностями в хозяйстве, культуре и быту: айрумы, карапапахи, падары, шахсевены, карадагцы, афшары и др. ... Афшары расселены по всему Ирану. Занимаются полукочевым скотоводством.
- ↑ Ələkbərli Ə. Qədim Türk-Oğuz yurdu — Ermənisatan. Bakı: Sabah, 1994, 208 s.
- ↑ Əhmədov B. Azərbaycan onomastikası problemləri. Bakı: 1986.
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
- www.turkmensitesi.com : Avşar dünyası Arxivləşdirilib 2015-09-25 at the Wayback Machine
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
- "Əfqanıstanda 100 illərdir "Azərbaycan sərhədini" qoruyan tayfa - VİDEO" ( (az.)). islamazeri. 2017-03-28. 2017-04-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-29.