Azərbaycan tayfaları
(Azərbaycan el və oymaqları səhifəsindən istiqamətləndirilmişdir)
Jump to navigation
Jump to search
Azərbaycan tayfaları — azərbaycanlı və azərbaycanlılaşmış qruplardan ibarətdir.
Klassifikasiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Azərbaycan ellərində daxili bölgü bir düstura əsaslanırdı: eldən-evə. Bu düstura görə el oymaqlara, oymaq tayfalara, tayfa tirələrə, tirə törəklərə, törək evlərə bölünürdü. Azərbaycan tarixində Qaraqoyunlu tayfaları və qızılbaşlar (rumlu, zülqədər, türkmən Varsaq, Qaramanlı, Ərəşli, Qazaxlı və s.) önəmli rol oynamışdır.
S.Zelenskinin verdiyi məlumata görə Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasında 7 azərbaycan tayfa qrupu varmış: sofulu, dərzili, saralı, puşanlı, giyili, xocamusaqlı, baharlı[1]. Etnoqraf və qafqazşünas Mark Kosven(ru) qeyd edir ki, keçmişdə azərbaycanlılar arasında aşağıdakı qruplaşmalar ola bilərdi: cavanşir, dəmirçihəsənli, təklə və muğanlıya bölünənlər, daha sonra — cəbrayıllı, sarcalı, sofuli, gəyili, xocal-səhli, ciyilli, dələgərdə, kəngərli, imirli və s.[2].
Azərbaycanda hal-hazırda yaşayan, assimilyasiyaya uğrayıb azərbaycanlılaşan və ya toponimlərdə adları qalan qruplar aşağıda göstərilmişdir.
24 oğuz türk tayfası və onlara daxil olan qruplar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Bayat tayfası. Tarixi oğuz tayfalarından biridir. Azərbaycanlıların subetnik qrupu sayılır.[3] Qacarlar və Marağa xanlığı hökmdarları olan Müqəddəm eli bu tayfadan çıxmışdır.
- Əfşar boyu. Tarixi oğuz tayfalarından biridir. Bu tayfanın müasir təmsilçiləri Azərbaycan etnoqrafik qrupu hesab olunur[4][5] və onlar həm də İranın hər yerində məskundurlar. Əfşarlardan Cavanşir eli, Kəbirli eli, Şadlı eli, Şamlı tayfası çıxmışdır. Avşar xalçaları əfşarlara məxsusdur.
- Eymür boyu (Ayrımlar). Ağdaş rayonunda Eymur kəndi vardır. Ermənistan ərazisində Ayrım — Noyemberyan və Tumanyan rayonlarında kənd adları, Böyük Ayrım — Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Ermənistanın Tumanyan rayonunda) kənd adıdır. Kiçik Qafqazda və Qazax qəzasında səpələnmiş ayrımlar Ağsaq Ayrum, Quşçu Ayrum, Baqanis Ayrum, Dadanis Ayrum, Polad Ayrum və başqa qollara bölünmüşlər.[6]
- Alayuntlu boyu. Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmişdir. Cənubi Qafqazda azərbaycanlıların evlərində tamğaları tapılmışdır. Ermənistan və Azərbaycanda müxtəlif kəndlər onların adı ilə adlandırılmışdır.[7]
- Bəydili boyu. Ustaclı Bəydilidən çıxmışdır. Ustaclıya daxil olan Kəngərli eli Naxçıvan xanlığını idarə etmişdir. Azərbaycanda Bəydili adında yerlər vardır.
- Çəpni boyu. Çəpni etnonimin izləri Azərbaycanın bir çox bölgələrində qorunub saxlana bilmişdir: Cabanı (Şamaxı), Çəpni (Göyçay), Çepni (Quba qəzasının Şabran mahalında), Çəpli (Kəlbəcər). Kürdəmir rayonunun Karrar kəndinin hissələrindən biri Çəpni adlandırılır.
- Bayandur eli. Bu elə daxil olan Mosullu oymağının bir hissəsi Muğanda və Qarabağda məskunlaşmışdı.[8] Azərbaycanda və Ermənistanda Bayandur kəndləri vardır.
- Yıva boyu. Bu boyun bir hissəsi azərbaycanlılara assimilyasiya olmuşdur.[9] Vladimir Minorskiyə görə Baharlı oymağı bu boya daxildir. Qarabağda Baharlı adı ilə toponimlər mövcuddur.[10]
- Qınıq boyu. Azərbaycan toponimikasında izləri qalmışdır.[11]
- Təkə boyu. Təkəli tayfası bu boya daxildir. Azərbaycanın Xızı rayonunda Təkəli kəndi, Gürcüstanın Marneuli rayonunda Təkəli kəndi və Ermənistanın Dərəçiçək bölgəsində Təkəli kəndi buna misal ola bilər.[12][13]
- Döyər boyu. Azərbaycanda iki Düyərli kəndi var.
- Peçeneqlər. Azərbaycanda Biçənək kəndi var.
Azərbaycanlıların sub-etnosları[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Şahsevənlər. Əsasən İranda[14] və Arazdan cənubda, Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar.[15] İnanlı, bağdadi, usanlu və başqa tayfalara bölünürlər.[16] Aleksandr Yerisyanın(ru) yazdığına görə, Qazax qəzasının (indiki Qazax, Ağstafa və Tovuz rayonları) yaşayış yerlərinin adlarında — Qədirli və Qaralal toponimlərində, adları qalmaqda olan qədirli və qaralal tayfaları da şahsevənlərin qolları hesab olunmuşlar.[1] Şahsevən xalçası onlara məxsusdur.
- Qaradağlılar. İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskunlaşıblar. Yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan şahsevənlərə yaxındırlar.[14] Yeddi tayfaya bölünürlər.[17] Çələbiyanlı eli, Hacıəlili eli, Məhəmmədxanlı eli onlra daxildir.
- Qarapapaqlar. Əsasən Azərbaycanın qərbində, qismən Gürcüstanda yaşayırlar. Tərkəbün (digər adı "borçalı"dır ki, bu da "xan tayfası" mənasını daşıyır), saral, ərəbli, canəhmədli, çaxarlı, ulaclı tayfalarına bölünürlər.[17]
- Padarlar. Oğuz tayfalarından biridir. Elxanilərin dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçüblər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar.[18] Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik yarımköçəri maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycan etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya biliblər.[14]
- Tərəkəmələr. Azərbaycanlıların ayrıca etnik qrupudur, Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədi boyu rayonlarda yaşayırlar. "Tərəkəmə" termini ilk olaraq etnik, tayfa adı kimi işlədilmişdi. Amma XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində bu termin daha çox Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün, "köçərilər" sözünün qarşılığı olaraq istifadə edildi.[19]
Digər[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Alpavut oymağı. Azərbaycanda bir çox Alpaut kəndi var.
- Aynallu. Azərbaycan dilinin Aynallu dialektini danışırlar.[20]
- Aynular (Abdallar). Laçın şəhərinin əvvəlki adı olan Abdalyar bu tayfadan götürülmüşdür.[21][22]
- Qaragözlülər. Azərbaycanın Zəngilan və Şabran rayonlarında Qaragözlü kəndləri vardır.[23]
Yaxın qruplar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Müqəddəm eli
- Şəqaqi eli
- Xələclər
- Kürəsünnilər
- Bıçaqçı eli
- Dünbililər
- Qaraçorlu eli
- Nəfər eli
- Qızılbaş
- Qaşqaylar
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ 1 2 Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. — М.: Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 24–30. — ISBN 5-201-00825-9.
- ↑ Косвен М. О.(ru). Этнография и история Кавказа: исследования и материалы. М.: Изд-во Восточной литературы. 1961. 21.
- ↑ Российский этнографический музей. Глоссарий. Баяты Arxivləşdirilib 2013-10-21 at the Wayback Machine
- ↑ Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56
- ↑ Российский этнографический музей. Афшары Arxivləşdirilib 2012-05-24 at the Wayback Machine.
- ↑ Bünyadov Z., Məmmədov H. Irəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı, 1997
- ↑ Ibrahimov, T. (2019) Traces of the Oghuz Tribe Ulayundlug/Ala Yundlu (Ala Atly — with pinto horses) in Azerbaijan
- ↑ Ənvər Çingizoğlu. Mosullu oymağı. "Soy" dərgisi, 7 (15), 2008. səh.47–56.
- ↑ Ataniyazov, S. Dictionary of the Turkmen ethnonyms. Ylym; Ashgabat. 1988.
- ↑ The History of Persia, London, 1829, I, s. 237.
- ↑ Мухамедова, З. Б. — Исследования по истории туркменского языка XI–XIV вв. по данным арабоязычных филологических сочинений [Текст : Автореферат дис. на соискание ученой степени кандидата филологических наук. (665) — Search RSL]. search.rsl.ru. Дата обращения: 24 июля 2021.
- ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949.
- ↑ F. Zarinebaf-Shahr, "Tabriz under Ottoman Rule (1725–1731)", p. 19
- ↑ 1 2 3 "Азербайджанцы" (rus). Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
- ↑ Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. "Кавказский этнографический сборник". www.history.az. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-09-17.Orijinal mətn (rus.)
Когда же Давид Строитель в начале XII в., усиливая военную мощь Грузии, поселяет в стране 45 тыс. кипчакских семей, то тем самым образуется значительный массивы тюркоязычного населения. Период наступления персидских шахов на Грузию оставляет след поселением в 1480-х гг. азербайджанцев по южным рубежам страны — по р. Акстафе, Дебет и др. (казахская, памбакская и шурагельская группы)...
- ↑ Савина В. И. Этнонимы и топонимии Ирана // Ономастика Востока. М.: Наука. 1980. 151.
- ↑ 1 2 Азербайджанцы, армяне, айсоры // Народы Передней Азии. М.: Изд-во Академии наук СССР. 1957. 286.
- ↑ Н. Г. Волкова. «Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX веках», Кавказский Этнографический сборник, IV часть, Институт Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР, Москва, Наука, 1969, стр. 4
- ↑ Сакинат Шихамедовна Гаджиева. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. — Наука, 1990. — С. 8—9. — ISBN 5020167614, 9785020167612.
- ↑ "Azerbaijani, South: Aynallu language" (ing. ). globalrecordings.net. 7 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2020.
- ↑ Karapetian, Samvel. Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabagh. Yerevan: Gitutiun Publishing House, 2001, p. 169.
- ↑ Map of Armenia and Adjacent Countries by H. F. B. Lynch and F. Oswald in Armenia, Travels and Studies. London: Longmans, 1901.
- ↑ Гараҝөзлүләр // Азербайджанская советская энциклопедия/ Под ред. Дж. Кулиева. — 1979. — Т. III. — С. 62.
