Məzmuna keç

Azərbaycan tayfaları

Keçid əlavə et
Vikipediya, azad ensiklopediya
Mirzə Məhəmmədhəsən bəy Hacı. Yıva boyunun baharlı tayfasının nümayəndəsi

Azərbaycan tayfaları — azərbaycanlı, azərbaycanlılaşmış və ya azərbaycanlıların etnogenezində rol oynamış qruplardan ibarətdir. Bu tayfaların bir hissəsi azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu hesab edilir, dilləri isə Azərbaycan dilinin dialektlərindən sayılır.

Tarixi

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalələr: Azərbaycan zadəganlığı və Azərbaycan köçəri həyatı

Erkən dövr

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Azərbaycanlıların etnogenezində yerli xalqlar və İran tayfalarından başqa eramızın I minilliyindən etibarən hunlar, türkdilli xəzərlər, bulqarlar, II minilliyindən başlayaraq isə oğuz və peçeneq tayfaları iştirak etmişdir.[1] Bir türk xalqı olaraq azərbaycanlıların özəyi əsas oğuz türk tayfaları olan bayat, yıva, əfşar, bəydili, həmçinin qacarlar, xələclər, qıpçaqlar və s. idi.[2]

Müasir Azərbaycan və Ermənistan ərazilərində yaxşı otlaqların olması səbəbi ilə monqollar, türklər və türkmən tayfaları monqol elxanları, teymurilər və türkmən padşahların dövründə burada yerləşmişdir. Daha sonra bu tayfalar azərbaycanlılara assimilyasiya olunmuşdur. XIII–XV əsrlərdə köhnə feodalların torpaqları tədricən köçəri tayfaların irsi başçılarının əlinə keçmişdir.[3] Dağıstandakı Bərəkəy kəndində tərəkəmələr XIII–XIV əsrlərdən əvvəl məskunlaşmışdır.[4] İdarə etdikləri ərazilərə Qubadan cənubdakı azərbaycanlıların torpaqları da daxil olan, İran Azərbaycanında məskunlaşmış qaraqoyunlu və ağqoyunlu tayfaları azərbaycanlıların etnogenezində iz qoymuşdur.[5]

Səfəvilərdən xanlıqlara qədərki dövr

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Qızılbaş süvarisi. Jan Şarden kitabından

Azərbaycanlılarda təsərrüfat, mədəniyyət və həyat tərzi baxımından fərqlənən etnoqrafik qruplar inkişaf etmişdir. Bu etnoqrafik qruplardan bəziləri XIX əsrin son rübünə qədər mövcudiyyətini saxlamışdır.[6]

Səfəvilər dövründə qızılbaşlar (şamlı, ustaclı eli, türkman, təkəli, əfşar, qacar eli, zülqədər, qaramanlı, qaradağlı, bayat, rumlu, varsaq tayfalarının birliyi) Azərbaycan dilində danışan türk tayfaları birliyi idi.[7] Səfəvilər dövründə mövcud olmuş tayfalar arasında qızılbaşlar xüsusi imtiyazlar əldə edir, ən yaxşı otlaqlara sahib olurdular. Bunlara İrəvan əyalətində qacar-axçalı, ustaclu, bayat, Naxçıvanda ustaclı-kəngərli, Azərbaycan əyalətində (Azərbaycan Respublikasının bəzi cənub rayonları və İran Azərbaycanı) türkmən, şamlı, qaradağlı, Urmiyada əfşarlar (XVII əsrin əvvəllərindən etibarən), Qarabağda qacar-ziyadlı və digər oymaqlar, şəmsəddinli (Şəmsədil), qazaxlı, Şirvan əyalətində rumlu, alpaut, bayat və s. daxildir. Səfəvilər dövründə oturaq əhalinin mövqeyinin zəifliyi köçərilərin oturaq həyata keçməsini yavaşladırdı. XVII və XVIII əsrlər ərzində bəzi tayfalar yarımköçəri həyat tərzinə keçir, həm əkinçiliklə məşğul olur, həm də yayda sürüləri ilə yaylağa köçürdü.[8] Qacarlar dövləti dövründə Azərbaycan dili Azərbaycan tayfalarından təşkil edilmiş[9] ordunun dili idi.[10][11][12][13]

Səfəvilər dövründə Qarabağ bəylərbəyliyi ərazisində fəaliyyət göstərən tayfalar iki böyük tayfa ittifaqını — otuziki və iyirmidördləri yaratdı[14]. Daha sonra yaranmış Qarabağ xanlığında yaşayan türk tayfaları cavanşir, kəbirli, otuziki idi.[15] Əhməd bəy Cavanşirə görə Pənahəli xanın vaxtında püsyan, qaraçarlı, cinli, dəmirçihəsənli, qızılhacılı, səfikürd, boyəhmədli saatlı, kəngərli və s. köçərilər Qarabağ xanlığına köçmüşdür.[16] Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan kəndlərində cavanşirlər, Arazsahili isə cəbrayıl eli fəaliyyət göstərirdi.[17]

İrəvan xanlığında yaşayan türk tayfaları bayat, kəngərli, ağqoyunlu, qaraqoyunlu, ayrım, qacar və qarapapaq idi. İrəvan xanlığının şimal və mərkəzindəki otlaq əraziləri idarə edən türk tayfaları arasında ən böyük tayfa ittifaqları qarapapaqlar (5000 şəxs) və ayrımlar (3000 köçəri) idi. Daha sonrakı yerləri böyük çobankərə, saatlı, seyidli-axsaxlı, muğanlı və qacarlardan şahdili və sədərəkli tuturdu.[18]

Bəylərbəyliklər, xanlıqlar və sultanlıqların hakim sülalə və tayfaları
El/sülalə Tayfa İdarə edilən ərazilər
Ziyadoğlular sülaləsi Bayat boyundan qacarlar
Şahsevənlər Cavad xanlığı
Naxçıvanskilər Bəydilli boyunun ustaclı tayfasından kəngərlilər Naxçıvan xanlığı
Cavanşirlər Əfşarlar Qarabağ xanlığı
Sərkərlər Xançobanı Şirvan xanlığı
Müqəddəmlər Bayat boyundan müqəddəmlər Marağa xanlığı
Zülqədərovlar Zülqədərlər Şəmşəddil sultanlığı

Türkmənçay müqaviləsindən sonrakı dövr

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Azərbaycanlı qadınlar. 1870-ci illər

Rusiya-İran müharibəsindəki məğlubiyyətdən sonra (1828-ci il) Abbas Mirzə türk tayfa nümayəndələrinin döyüş qabiliyyətinə dəyər verdiyi üçün onları Arazın cənubunda yerləşdirməyə təşviq edir, bunun üçün mükafat olaraq münbit torpaqlar təklif edirdi. Belə tayfalardan biri olan ayrımlar Gümrüdəki ata-baba torpaqlarından Makunun qərbindəki əraziyə köçdülər.[19]

S. Zelenskinin verdiyi məlumata görə Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasında 7 azərbaycan tayfa qrupu var idi: sofulu, dərzili, saralı, puşanlı, giyili, xocamusaqlı, baharlı.[20] Etnoqraf və qafqazşünas Mark Kosven[rus.] qeyd edir ki, keçmişdə azərbaycanlılar arasında aşağıdakı qruplaşmalar fərqləndirilə bilərdi: cavanşir, dəmirçihəsənli, təklə və muğanlıya bölünənlər, daha sonra — cəbrayıllı, sarcalı, sofuli, gəyili, xocal-səhli, ciyilli, dələgərdə, kəngərli, imirli və s.[21] A. D. Yeritsovun Qazax qəzasında qeyd etdiyi və digər qəzalarda da qeydə alınan tərəkəmə (köçəri) tayfalar bunlar idi: ayrımlı, bayat, qədirli, qaraqoyunlu, qaraxanlı, kəngərli, salaxlı, sofulu, tatlı.[22]

Sovet Azərbaycanında 4 köçəri qrup (ayrımlar, padarlar, şahsevənlər, qarapapaqlar) mövcud idi.[23] Ayrımlar Azərbaycanın qərbində, şahsevənlər isə Azərbaycanın cənubunda, İran sərhədi boyunca yaşayırlar.[24]

İran azərbaycanlıları üçün tayfa mənsubiyyəti sosial əlaqələr baxımından böyük əhəmiyyət daşımırdı. Ancaq türk və ya kürd olmağından asılı olmayaraq, İran Azərbaycanında böyük çoxluğun tayfa əlaqələri mövcud idi. Ən vacib türk qrupları Meşkin və Ərdəbilin şahsevənləri, Urmiya və Sainqalanın əfşarları, Makudakı bayat və digər tayfalardır.[25]

Əsas tayfaların təsnifatı

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Azərbaycanda tarixi türk-monqol tayfaları üçün bax: Azərbaycan–monqol mədəni əlaqələri#Tayfaların məskunlaşma bölgələri

Tayfa ittifaqları

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Doqquz Oğuz (Toquz). İrəvanın Gərni nahiyəsində toquz obası var idi.[26]
  • Qaraqoyunlu tayfaları. Səədli, baharlı, duharlı, qaramanlı, alpaqut, çəkirli, ayinli, hacılı, ağaçəri, dögər (döyər) ve bayramlı tayfalarından ibarət idi. Gəncə, Qarabağ, İrəvanda yaşayırdılar. XIX əsrin əvvəllərində Xoy-İrəvan bölgəsində sayları 8 minə qədər idi.[27]
  • Ağqoyunlular. Şərqi Anadoluda yaşayan mosullu, pürnək, həmzə hacılı, əfşar, bayat, inallı, tabanlı, danışməndli, bicanlı kimi oymaqların birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Yaşadıqları yerlərə Həmzəli oymağı, Gəncənin Şüturbasan nahiyəsi, Xocalı obası, Bərdənin Həsənqaya, Əhmədli obası daxil idi. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 7–8 minlik Ağqoyunlu qrupu yaşayırdı.[28]
  • Qızılbaşlar. Səfəvi dövlətinin əsas hərbi və siyasi sütunlarından biri idilər, onlar Azərbaycan dilində danışan 7 tayfadan ibarət idi: şamlı, ustaclı, rumlu, təkəli, əfşar, qacar, zülqədər.[29][7]
  • İyirmidördlər. Mərkəzi Bərdə olan, Tərtər çay sahili ərazi XVI əsrdən etibarən bu köçəri tayfalara verilmişdir. İyirmidördlər tayfa ittifaqına həm türk (azərbaycanlı), həm də kiçik kürd tayfaları daxil idi. Kürd tayfaları getdikcə azərbaycanlılara assimilyasiya olunmuşdur.[30]
  • Otuzikilər. Bu tayfa ittifaqına həm türk (azərbaycanlı), həm də kürd mənşəli tayfalar daxil idi. Müqəddəmlər və 32 tayfanın başçısı hesab edilən Cavanşirlər bu ittifaqda idi.[31] XVI əsrdən etibarən Qarabağ düzü və Bərdə şəhərinin cənubunda ona bitişik əkin ərazilərində mövcud olmuşdur.[30]
  • Kolanı tayfası. Türklərdən və kürdlərdən ibarət tayfadır.[32] Kolanılar döyüşkən, qanun tanımayan, davakar tayfa kimi ad qazanmışdılar. Ona görə də onlar nə Səfəviləri, nə də Osmanlı hökumətini tanımırdılar və vergi ödəmirdilər.[33]

24 oğuz tayfası və onlardan çıxmış qruplar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalə: Oğuz türkləri
Gəncə xanı Cavad xan. Bayat boyunun Qacar tayfasının Ziyadoğlu eli və sülaləsindəndir.
Azərbaycanlı general Cəmşid Naxçıvanski. Bəydilli boyunun Ustaclı tayfasının Kəngərli elindən və sülaləsindəndir (Naxçıvanskilər soyu).
Azərbaycan maarifçisi Həmidə Məmmədquluzadə. Əfşar boyunun Cavanşir tayfası və sülaləsindəndir.
  • Alayuntlular. Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmişdir. Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanda tamğaları tapılmışdır. Ermənistan və Azərbaycanda müxtəlif kəndlər onların adı ilə adlandırılmışdır.[34]
  • Ayrımlar. Ayrımlar Göygöldən Ağstafa çayına qədərki dağlıq ərazidə yaşayırlar, Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupudurlar.[35] Ağdaş rayonunda Eymur kəndi vardır. Ermənistan ərazisində Ayrım — Noyemberyan və Tumanyan rayonlarında kənd adları, Böyük Ayrım — Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Ermənistanın Tumanyan rayonunda) kənd adıdır. Kiçik Qafqazda və Qazax qəzasında səpələnmiş ayrımlar Ağsaq Ayrum, Quşçu Ayrum, Baqanis Ayrum, Dadanis Ayrum, Polad Ayrum və başqa qollara bölünüblər.[36]
  • Bayandurlar. Bu tayfaya daxil olan Mosullu oymağının bir hissəsi Muğanda və Qarabağda məskunlaşmışdı.[37] Azərbaycanda və Ermənistanda 3 Bayandur kəndi vardır: Bayandur (Tərtər), Bayandur (Şörəyel) və Bayandur (Gorus).
  • Bayatlar. Bayatlar Azərbaycana XIII əsrdə monqol işğalçıları ilə birlikdə gəlmişdilər. XV əsrin sonu — XVI əsrin əvvəllərində bayatlar qızılbaşlara qoşulmuş, Azərbaycana köçmüşdülər.[38][39] XX əsrdə "Bayat" adı toponim olaraq Göyçay, Cavad, Quba, Şamaxı və Şuşada qeydə alınmışdır.[38] Bayatlar Azərbaycanlıların subetnik qrupu sayılır.[40] Məşhur nümayəndələri Oruc bəy Bayat və Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Məhəmməd Füzulidir. Qacarlar və Marağa xanlığı hökmdarları olan Müqəddəm eli bu tayfadan çıxmışdır.
    • Qacarlar. Qaraqoyunluların devrilməsindən sonra (1468-ci il) Azərbaycana köçmüş, Ağqoyunluların və Səfəvilərin xidmətində olmuşdular.[41] Qacarların bir hissəsi isə hələ Əmir Teymur və Miranşahın dövründə Azərbaycan ərazisində məskunlaşmışdı.[31] Qacarlar azərbaycanlıların subetnik qrupu sayılır.[42] Onlar azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmişdir.[43]
    • Müqəddəmlər. 1610-cu ildə Şah I Abbas kürd Mükri tayfasını məhv etdikdən sonra Marağanı Azərbaycan tayfası olan Müqəddəmlərə vermişdir. Əvvəllər Qarabağdakı Otuziki tayfalarının tərkib hissəsi olan Müqəddəmlər öz ayrı tayfalarını yaratmışdır.[44][45] Əhməd xan tayfa ilə eyniadlı Müqəddəm Azərbaycan sülaləsinin banisi sayılır. Marağa xanlığı 1610–1925-ci illərdə mövcud olmuşdur.[46]
  • Bəydililər. Azərbaycanda Bəydili ilə əlaqədar toponimlər mövcuddur. Ustaclı Bəydilidən, Kəngərli isə ustaclıdan çıxmışdır.[47]
    • Kəngərlilər. Kəngərlilər Qafqaza təqribən 1500-cü illərdə gəliblər. Mənşələrinin peçeneqlərdən gəldiyi düşünülsə də, tayfa qızılbaş Ustaclıların qolu idi. Tayfadan çıxmış Kəngərlilər sülaləsi Naxçıvan xanlığını idarə etmişdir.[48][49][50]
  • Döyərlər. XV əsrin əvvəllərində Qaraqoyunlularla birlikdə şimali Suriyadan Azərbaycana gəliblər. Səfəvilər dövründə türkmən tayfasının tərkibində olsalar da, XVIII əsrdə oymaqları Otuziki tayfa birliyi ilə əlaqəli oymaqlar arasında idi. Oymağın qışlağı Gəncənin Arazbasar regionunda, Hüseynli kəndində idi. Şəmkirdə və Tərtərdə Düyərli kəndi var.[51]
  • Əfşarlar. Bu tayfa Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətinə xidmət etmişdi.[52] Əfşarlar azərbaycanlıların subetnik qrupu sayılır.[53][54] Əfşarlar özlərini "azəri" adlandırırlar.[55] Bu tayfadan Cavanşirlər, Kəbirlilər, Şadlılar, Şamlılar çıxmışdır. Əfşarlardan çıxan sülalələrə isə Nadir şahın başçılığı ilə hakimiyyətə gətirilmiş Əfşarlar sülaləsi, Qarabağ xanlığını idarə etmiş Cavanşirlər,[56] Aşurbəyovlar və Urmiya xanları[57] daxildir.
    • Cavanşirlər. Cavanşirlər soyu Əfşarlardan gələn Bəhmənli tayfa birliyinin Sarıcalı tayfasından çıxmışdır. XIII–XIV əsrlərdə Mərkəzi Asiyadan köçmüşdülər. Bu tayfadan çıxan Azərbaycan sülaləsi Cavanşirlər Qarabağ xanlığını idarə etmişdilər. Tayfanın görkəmli nümayəndələri Xurşidbanu Natəvan, Behbud xan Cavanşir, Xan Şuşinskidir.[58][31]
  • İğdırlar. Türkiyənin hal-hazırda azərbaycanlılar yaşayan İğdır bölgəsinə adını vermişdir. 1727-ci ildə İrəvan, Gəncə və Urmiyada bu boya bağlı obalar yaşayırdı.[59]
  • Qarğınlar. Dulqədirlərlə birlikdə Azərbaycana köçmüşdür. 1591-ci il və 1727-ci il mənbələrində Şərurda yaşadığı qeyd edilir.[60]
  • Qınıqlar. Azərbaycan toponimikasında izləri qalmışdır.[61] Səlcuqlar bu tayfadan çıxmışdır. Qınıqlar 1591-ci ildə İrəvan bölgəsinin Qınıq Hacı kəndində yaşayırdılar.[60]
  • Peçeneqlər. XIII əsrdə Azərbaycana gəlmişdilər. 1593-cü ildə Bərdə qəzasında, 1727-ci ildə Gəncə vilayətinin Axıncı nahiyəsində balaca bir peçeneq obası var idi.[62]
  • Salurlar. Böyük hissəsi Azərbaycan və İranda yaşayırdı. Azərbaycan şairi Qazi Bürhanəddin bu tayfadan çıxmışdır. Tayfanın balaca bir obası Ərdəbil və İrəvan bölgəsində yaşayırdı.[62]
  • Yazırlar. Gəncə bölgəsində bu boyun adını daşıyan çay var.[26]
  • Yıvalar. Bu boyun bir hissəsi azərbaycanlılara assimilyasiya olmuşdur.[64] Baharlı oymağı bu boydan çıxmışdır.[65]
    • Baharlılar. Qaraqoyunlular dövlətinin süqutundan sonra Baharlılar Azərbaycanda məskunlaşdılar. Səfəvilər dövründə isə tayfa cüzi rol oynamışdır. Baharlılar azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu sayılır. Onlar tarixən Şuşa və Zəngəzurda məskunlaşmışdır. Qarabağda Baharlı adı ilə toponimlər mövcuddur.[66][65]
  • Yüreğirlər. Bu boyun Dulqədirlərlə birlikdə Azərbaycana köçdüyü və Gəncənin Zəyəm bölgəsində yerləşdiyi ehtimal edilir.[26]

Azərbaycanlıların sub-etnosları

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalə: Azərbaycanlı etnik qruplar
Şahsevən tayfasından olan balaca qız
  • Qaradağlılar. Azərbaycanlıların tərkibində türk etnoqrafik qrupudur.[67][68] İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskunlaşıblar. Yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan şahsevənlərə yaxındırlar.[69] Yeddi tayfaya bölünürlər.[70] Çələbiyanlı eli, Hacıəlili eli, Məhəmmədxanlı eli onlara daxildir.
  • Qaragözlülər. Qaragözlülər İranın Həmədan ostanında yaşayırlar. Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupudurlar.[67] Tayfa Aşıqlı, Hacılı, Xudabəndli və Özbəkli klanlarına bölünür. Azərbaycanın Zəngilan və Şabran rayonlarında Qaragözlü kəndləri vardır.[71][72]
  • Nəfərlər. Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupudur. Nəfərlər İranın Fars, Tehran və Luristan ostanlarında yaşayırlar.[67][73][74][75]
    • Aynallu. Azərbaycan dilinin Aynallu dialektini danışırlar.[76][77]
    • Muğanlı. Şahsevənlərin qolu olan bu tayfa XIX əsrin əvvəllərində 8 tirədən ibarət olmuşdur.[78][79] 1759-cu ildə Qubalı Fətəli xanın Salyanı işğal etməsindən sonra Muğan düzündəki şahsevənlərin bir qismini Quba xanlığında yerləşdirmişdir.[80] Akademik Nikolay Dubrovin Quba xanlığının əhalisindən danışarkən azərbaycanlılardan və ləzgilərdən başqa monqolların kökündən gələn muğanlıları da qeyd edirdi.[81]
  • Tərəkəmələr. Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupudur, Dağıstanda, Türkiyədə və Azərbaycanın mərkəz və cənub rayonlarında yaşayırlar.[5] Elmi ədəbiyyatda qarapapaqlar, padarlar və şahsevənlərin üçünün də maldarlıqla məşğul olduğu nəzərə alınaraq, onlar üçün ümumi "tərəkəmə" adı istifadə edilmişdir.[82]
    • Qarapapaqlar. Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupudur və Azərbaycan dilini danışırlar.[82] Türkiyədə (Qars və Iğdır), İranın şimal-qərbində, Azərbaycanın qərbində (Qazax və Ağstafa rayonları) və Borçalıda yaşayırlar. Tərkəbün (digər adı "borçalı"dır ki, bu da "xan tayfası" mənasını daşıyır), saral, ərəbli, canəhmədli, çaxarlı, ulaclı tayfalarına bölünürlər.[70]
    • Padarlar. Oğuz tayfalarından və azərbaycanlıların etnoqrafik qruplarından biridir. Hülakülər dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçüblər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar.[83] Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik yarımköçəri maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycanlı etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya biliblər.[69] Azərbaycanda və Dağıstanda Padar kəndləri, Şamaxıda isə Padar məhəlləsi vardır.[82]
    • Şahsevənlər. Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupudurlar.[84] Əsasən İranda[69] və Arazdan cənubda, Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar.[85] İnanlı, bağdadi, usanlu və başqa tayfalara bölünürlər.[86] Qazax qəzasının yaşayış yerlərinin adlarında — Qədirli və Qaralal toponimlərində, adları qalmaqda olan qədirli və qaralal tayfaları da şahsevənlərin qolları hesab edilib.[20] Şahsevənlər Qubanın Ərdəbil məhəlləsinin[87] və Bakıda Əhmədlinin Abşeron kəndinin əsasını qoymuşdur.[88] Gəncədə Şahsevənlər məhəlləsi və məscidi vardır.[89]

Digər qruplar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Aynular (Abdallar). Laçın şəhərinin əvvəlki adı olan Abdalyar bu tayfadan götürülmüşdür.[90][91]
  • Alpaqutlar. "Aşair-i tərəkəmə-i Şirvan" adlandırılır, Gəncə, Çuxursəəd və Şirvanda yaşayırdılar.[28]
  • Arıqlılar. Yaylağı Gəncənin Şəmkirbasan nahiyəsində, qışlağı isə Köhnəli kəndində idi.[92]
  • Burcoğlu. Borçalı onların adı ilə adlandırılmışdır. XVII əsrdə Borçalıda məskunlaşmış türk tayfasıdır.[93]
  • Dulqədirlər. Şeyx Heydər dövründə Azərbaycana köçmüşdür. 1593-cü il ve 1727-ci il tarixli təhrir dəftərlərində dulqədirlərə daxil olan söklü, hacılar (Gəncə, Xoy), şəmsəddinli və qavurqalı (Gəncə) obaları qeyd edilmişdir.[94]
  • Xançobanlı. Qafqaz tarixçisi Semyon Bronevski onları tatar (Azərbaycan türkü) adlandırmış, saylarını 700 el şəklində vermişdir. Şirvan xanlığını idarə etmiş Sərkərlər bu tayfadan çıxmışdır.[95]
  • Xələclər. Adam Oleari XVII əsrdə onlara Muğanda rast gəlmişdir. Xələclər XIX əsrdə əfşarların tərkibinə daxil olmuşdur. 1864-cü ildə Miyanə və Camalabad ətrafında yaşadıqları haqqında məlumat vardır. 1951-ci ildə Azərbaycanda qalan xələclər Astara yaxınlığında bir tirədən ibarət idilər.[96]
  • Orlatlar. Bu tayfadan, XIV əsrin sonlarında yaranan Şəki hakimliyini idarə etmiş Orlat sülaləsi çıxmışdır. Orlat sülaləsi azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi.[97][98][99]
  • Sor-sor (sur-sur). 1739-cu ildə Quba və Dərbənd xanlıqlarına köçürülmüş azərbaycandilli[100] tayfadır.[101]
  • Rumlu. Səfəvilər dövlətinin qurulmasında iştirak etmişdir. 1593-cü ildə Gəncənin Qaraqar nahiyəsində Əkinçi Urumlu və İncə Urumlu adlı iki oba var idi.[62]

Nəsil şəcərələri və hekayələri

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalələr: Azərbaycan tarixşünaslığı § Miflərə əsaslanan tarix, və Azərbaycan zadəganlığı § Soy iddiaları

Oğuz xan mifi

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Oğuz xanın portreti

Elxani dövrü alimi Fəzlullah Rəşidəddinin "Cəmi ət-Təvarix" əsərində türk boylarının mənşəyi, həmçinin Oğuznamə, Oğuz xanın əfsanəsi haqqında məlumat verilir.[102] Bu əsər yazılarkən türk xalqlarının və tayfalarının tarixi üçün istifadə edilən əsas mənbələr həm Azərbaycanın yerli türk mühitində mövcud olmuşdur, həm də Orta Asiyadan və Şərqi Türküstandan çoxsaylı mühacirlərin gətirdikləri şəcərə əfsanələri istifadə olunmuşdur.[103]

Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən Oğuz xanın və onun nəvəsi Bayandur xanın soyundan gəldiyini iddia edirdi. O, Bayandur tamğasının (möhürünün) Ağqoyunlu imperiyasında dövlət simvolu olaraq istifadəsini başlatmışdır. Buna görə də Bayandur tamğası Ağqoyunlu sikkələrində, rəsmi sənədlərində, kitabələrində və bayraqlarında vardır.[104][105] Ağqoyunlu sultanları dövründə yazıya alındığı düşünülən "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Bayandur xanın nəsli Oğuz xanın oğlu Göy xandan yox, başqa yerlərdə adı keçməyən Qam xandan gəlir.[106] Uzun Həsənin əmri ilə yazılmış "Kitabi-Diyarbəkriyyə"də isə Ağqoyunluların əcdadlarının adları olaraq Oğuz əfsanəsi və hökmdarlarına aid adlar istifadə olunur.[107]

Oğuz şifahi geneoloji ənənələri ya Anadoluda, ya da Azərbaycanda yazıya alınmışdır.[108] XV əsrdə Azərbaycan türk mühitində Oğuz şəcərə əfsanələrinin yayılması haqqında sübutlardan biri də oğuz bayat tayfasından olan Həsən ibn Mahmudun "Oğuznamə"dən bəhrənələrək yazdığı "Cam-i Cəm-ayin" əsəridir. O, Məkkəyə Oğuznamənin əlyazmasını aparmışdır. Müqəddəs yerlərə səfər etmiş bir Azərbaycan türkünün yanında oğuz geneoloji ənənəsinə aid əlyazma nüsxəsinin olması faktının özü belə ədəbiyyatın böyük nüfuzundan xəbər verir.[109]

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Oğuz xan
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Boz oxlar
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Üçoqlar
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
"Gün xan"
Qayı
Bayat
Alaevli
Qaraevli
 
"Ay xan"
Yazır
Döyər
Dodurğa
Yaparlı
 
"Ulduz xan"
Əfşar
Qızıq
Bəydili
Qarğın
 
 
 
"Göy xan"
Bayandur
Peçeneq
Çuvaldar
Çəpni
 
"Dağ xan"
Salur
Ayrım
Alayuntlu
Yüreğir
 
"Dəniz xan"
İğdir
Büğdüz
Yıva
Qınıq
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Onqonu Şahin
 
Onqonu Qartal
 
Onqonu Dovşancıl
 
 
 
Onqonu Sunqur
 
Onqonu Uçquş
 
Onqonu Çaxır
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


Kitabi-Dədə Qorqud və digər mənbələrin məlumatları

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Əsas məqalələr: Kitabi-Dədə Qorqud və Kitabi-Dədə Qorqudun tarixiliyi

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında oğuz bəylərinin həyatı və fəaliyyəti təsvir edilmişdir. Dastandakı hadisələrin bir hissəsi Mərkəzi Asiyada baş versə də, dastan ənənələrinin Anadolu və Azərbaycana gəlib çatması nəticəsində əsərdəki hadisələr bu ərazilərdə baş vermiş kimi yazıya alınmışdır, hətta dastana bu ərazilərdə yaradılmış yeni boyların (əsərin hissələri) əlavə edilməsi də mümkündür.[110] Dastanın əsas qəhrəmanlarından olan, salur boyunun nümayəndəsi Qazan xan IX–X əsrlərdə, Orta Asiyada "kafir" peçeneqlərlə mübarizə aparmış, bəzən udmuş, bəzən uduzmuş bir oğuz xanı ola bilər. Bütün döyüşlər onun dövründə baş verməsə də, dövr keçdikcə Qazan xan oğuz–peçeneq mübarizəsi dövrünün ümumi bir qəhrəmanına çevrilmişdir.[111]

…Bəkil derlərdi, bir yigit vardı... Oğuzdan köç eylədi. Bərdəyə, Gəncəyə varub, Vətən tutdu… qondı, qarovullıq eylədi”

Bəkil oğlu Əmranın boyu. Kitabi-Dədə Qorqud[112]

Bayat tayfasından olan Dədə Qorqudun heykəli (Naxçıvan)

"Cam-i Cəm-ayin" Xəlifə Məmun dövründə oğuz xanlarından Toxtemurun Gürcüstan və Ruma hücum etdiyini bildirir, "Kitabi-Diyarbəkriyyə" isə hələ İslam peyğəmbərinin vaxtında bayandurların Azərbaycana gəldiyini qeyd edir. "Bəhrul-ənsab" da bayandurların Azərbaycan və Şərqi Anadoluda məskunlaşmaqlarını eyni dövrə aparıb çıxardır. Buna baxmayaraq, səlcuqlardan əvvəlki türk axınlarının Kitabi-Dədə Qorqudun tarixi nüvəsini təşkil etdiyi iddia edilə bilməz. Sadəcə olaraq, bu mənbələrin verdiyi məlumatlar dastan hadisələrinin Sırdəryanın şimalından çıxarılaraq Şərqi Anadolu və Azərbaycana tətbiq edilməsini asanlaşdırmışdır.[113] Dastana bu əsərdəki cəmiyyətdən kənar olan, digər türklərlə oğuzlar və digər millətlərə aid folklorik mövzular və motivlər, oğuzların məskunlaşdığı yerlərin köhnə sakinlərinə və ya qonşularına aid ünsürlər, oğuzların Böyük Səlcuq axınından əvvəl Anadolu və Azərbaycana girməsi ilə bağlı tarixi xatirələr qatışmış ola bilər.[114]

Oğuzların Sırdəryanın şimalında peçeneq və qıpçaqlarla mübarizəsi və münasibətləri haqqındakı tarixi yaddaş Anadoluya köçəndən sonra "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı vasitəsilə gürcülər və abxazlara tətbiq edilmişdir. XIII əsrin ortalarından başlayaraq, türklərin, xüsusilə Ağqoyunluların Şərqi Anadolu və Azərbaycanda gürcülər, abxazlar və Trabzon yunanlarına qarşı yürüşləri və qarşılıqlı münasibət dastanda Bayandur xan adı ətrafında göstərilmişdir.[110][115]

Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin vaxtında yazılmış rəsmi mənbələrdə qeyd edilir ki, onun əcdadı olan Qara Yuluq Osman bəy Oğuz xanın nəslindəndir və İslam peyğəmbərinin dövründə Qara Yuluq Osmanın əcdadı Sunqur Türküstandan qıpçaq ölkəsinə, oradan Arrana və daha sonra Göyçə dənizi ətrafına köçmüş, Qara Yuluq Osmanın digər əcdadı Şəktür Xəlifə Məmunun vaxtında Əlincə qalasını gürcülərdən alaraq fəth etmişdir. Bu faktların dəqiq sübut edilməsi mümkün olmasa da, Kitabi-Dədə Qorqudda da eyni hadisələrin İslam peyğəmbərinin dövrünə yaxın baş verməsi dastanla Ağqoyunlu rəsmi mənbələri arasında mövcud olan uyğunluğu göstərir.[115]

Bayburtlu Osmanın "Təvarih-i cihan"ında Bayandur xanla bağlı verilən məlumatlar bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Mənbədə əvvəlcə qeyd edilir ki, Bayandur xan İsa peyğəmbərin dövründən az sonra Xorasandan Azərbaycana və Şərqi Anadoluya gəlmişdir, daha sonra isə onun fəaliyyəti İslam peyğəmbərinin dövrünə aid edilir. Buna baxmayaraq, mənbə Kitabi-Dədə Qorqudla daha çox oxşarlığa malikdir. Burada Qazan Bayandur xanın vəziridir və Qorqud Ata da onların dövründə yaşayan bir İslam mürşididir. Bu rəvayət Bayandur–Salur birliyini təsvir edən Anadolu ənənələrinin daşıyıcısıdır və Bayandur xandan sonra onun nəslindən gələn Uzun Həsənin Əcəmə hökmdar olduğunu qeyd edərək Ağqoyunlu tarixinə keçid edir.[115]

Qafqaza gələn səyyahlar "Kitabi-Dədə Qorqud" qəhrəmanları ilə bağlı məlumatlar vermişdir. 1638-ci ildə alman səyyahı və şərqşünası Adam Oleari Dərbənddə olarkən Dədə Qorqud hekayələrini eşitmiş və burada Qazan xanın həyat yoldaşı Burla xatunun, eləcə də Dədə Qorqudun özünün qəbrinin olduğunu qeyd etmişdir.[116] Adam Olearinin nəql etdiyi rəvayətlərdə Təbriz camaatı Qazan xan və arvadının qəbirlərini qədim oğuz dastan ənənələri ilə əlaqələndirirdilər. Burla xatunun qəbrinin qırx addım boyunda fikirləşilməsi də bu qadının dastanda və "Şəcərəyi tərakimə"də "Boyu uzun Burla xatun" adlandırılması baxımından ayrıca bir mənaya malikdir.[114] Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi "Səyahətnamə"sində Dədə Qorqudun məzarının Dərbənddə olduğunu, şirvanlılar tərəfindən ona hörmətlə yanaşıldığını qeyd etmişdir. "Dərbəndnamə"də də Dədə Qorqudun Dərbənddəki məzarı haqqında yazılıb.[117]

Digər yanaşmalar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Gəncə üyezdinin Gedamiş kəndindən olan Ayrım

Sovet dövründə ayrımların türkləşmiş və müsəlmanlaşmış qafqaz albanları olması ilə bağlı nəzəriyyə irəli sürülmüşdür.[35] Bu nəzəriyyə tarixi faktlarla təsdiqlənmədiyi üçün tənqid edilmişdir.[118] "Kitabçe-i taife-i ayrumlu" abidəsinə görə, Hülakü xanın dövründə bu tayfa Mərkəzi Asiyadan Suriyaya köçürülmüşdür. Əmir Teymur isə tayfanın nümayəndələrini Kiçik Asiyaya (Ruma) köçürmüş, beləcə tayfa "ayrumlu" adını almışdır.[119]

Qacarların mənşəyi haqqında onların XIII əsrdə İrana, daha sonra da Cənubi Qafqaza gəldiyi,[120] Hülakü xanın ordusundakı türk tayfalarından birinin də qacarlar olduğu nəzəriyyəsi mövcuddur.[121] İranda hakimiyyətə gələn Qacarlar sülaləsi mənşələrini monqol dövrünə aparan hekayəni qəbul etmişdir.[122] Qacarların adının monqol başçısı Qacar Noyandan gəldiyi haqqında əfsanə vardır.[123] Mirzə Həsən Zonuzi Xoyiyə görə, qacarların mənşəri Türküstan monqollarıdır.[124] Ancaq digər mənbələr qacarların xəzər mənşəli olduğunu,[125] xəzərlərin yaxın qohumu olduğunu qeyd edir.[126]

Padar tayfası Elxanilər dövründə Azərbaycanda yerləşdirilmişdir. Adlarının mənşəyi ilə bağlı fikirlərdən birinə görə, "padar" adı Çığatay xanın oğlu Baydarın adının fonetik təhrifidir.[127] XIX əsrdə Qazax bölgəsi haqqında verilən məlumatda qeyd edilirdi ki, burada güclü və bədənli olan böyük Qazax tayfası yaşayır. Məlumata görə, onlar Çingiz xanın dövründən burada məskunlaşan qirgis qazaxlarının nəslindən gəlirlər və geydikləri papağa görə "qarapapaq" adlandırılırlar.[128]

İran Azərbaycanında tayfa qrupları mahiyyət etibarilə siyasi qruplar idi və dominant əsas təbəqənin adlarını daşıyırdı. "Qara camaat" bir tayfa ilə uzun müddət əlaqədə olaraq, çox vaxt həmin tayfanın başçılarının dilini və mədəniyyətini mənimsəyir və ola bilsin ki, nəslin vahid əcdadı "ixtira" edilirdi. Ancaq başçıların tez-tez bağlı olduqları tayfaları dəyişən "qara camaat"la mədəniyyət və ya şəcərə cəhətdən bağlı olması mütləq deyildi. Bütün bir tayfanın bəzən, xüsusən də linqvistik və ya dini azlıq kimi yeni əraziyə köçürüldükdə kimliklərini dəyişməsi müşahidə edilirdi.[25]

Antropologiya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

K. Qaraqaşlının müşahidələrinə görə, ayrımlar zahiri cəhətdən çox müxtəlifdir. Onların arasında qaragözlü kürənlər və mavi gözlü sarışınlar var. Ayrımların antropoloji görünüşünün başqa bir xüsusiyyəti boy fərqlərinin böyük olmasıdır. Onlardan ən uzun olanları Çıraqlı kəndində yaşayır.[129]

Dağıstan tərəkəmələri antropoloji cəhətdən Kaspi yarımtipinin nümayəndələridir. Onların antropoloji tipi qarışıqdır. Antropoloji xüsusiyyətləri əsasən azərbaycanlılara və qismən də cənub qumuqlarına (xüsusən Kayakent kəndinin sakinlərinə) oxşardır. Bundan başqa, azərbaycanlılarla müqayisədə, Dağıstan tərəkəmələri daha hündürdür, daha geniş üzlərə malikdir, bir qədər az piqmentlidir, daha az dalğalı saçları, daha az dolğun dodaqları və daha az qalın qaşları var.[130]

Mədəniyyət

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Ayrımlar Azərbaycan dilinin qərb dialektinin ayrım ləhcəsini danışırlar.[131] Ayrım ləhcəsi özündə Azərbaycan dilinin qədim dövrünün xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayır,[132] bu ləhcədə qıpçaq təsiri də hiss olunur.[133] Hüseynzadə qeyd edirdi ki: "…ayrumlar təkcə dillərinə görə deyil, həm də bütün mənəvi və maddi mədəniyyət və məişət ənənələrinə görə azərbaycanlıdırlar və bu günə qədər öz mühitlərində oğuz folklor motivlərini qoruyub saxlayırlar".[119]

Əfşar dilinin ayrıca bir dil olması[134] və ya Azərbaycan dilinin dialekti olması ilə bağlı fikirlər vardır.[77] Əfşarların öz xalça sənətləri vardır.[135] 2025-ci ildə Azərbaycanın dəstəyi ilə Əfqanıstanda "Avşar Ulduzu" Tədris Mərkəzi açılmışdır. Mərkəzin açılmasında məqsəd əfşar milli mədəni irsinin qorunması, Azərbaycan dili və tarixinin öyrədilməsidir.[136]

Qaragözlülər, baharlılar, qaradağlılar[137] və Azərbaycan mühitində yaşayan bayatlar Azərbaycan dilinin cənub dialektinə aid ləhcələri danışırlar.[138][139][140] Qacarlar Azərbaycan dilinin dialektini danışırlar.[141] Qarapapaqlar Azərbaycan dilinin Borçalı şivəsini, Qazax və Qarapapaq dialektlərini danışırlar.[142] Dağıstan tərəkəmələrinin dili Azərbaycan dilinin şərq qrupunun Quba və Şamaxı dialektlərinə yaxındır.[143] Ermənistanın Kalinino rayonunda yaşayan tərəkəmələrin ləhcəsi isə Azərbaycan dilinin cənub qrupuna uyğun gəlir.[144]

Şahsevən tayfalarının qadınları kilim, cəcim, at örtüsü və xurcib toxumaq ilə məşğul olurlar.[145] Tarixən Şuşada hazırlanmış Şahsevən yəhərlərinin bu sahədəki ən yaxşısı olduğu hesab edilir və yüksək qiymətləndirilirdi.[146] Əslində, regional Azərbaycan türk ləhcələrinin sistematik müqayisəsi dərc edilməsə də, bəzi cəhətlərdən, məsələn, sait ahəngində, İran Azərbaycanında yaşayan köçəri şahsevənin oturaq türkdilli (tat) qonşularına nisbətən "daha təmiz" türkcə danışdığına dair sübutlar var.[25] Şahsevən tayfasının adına Gəncədə məhəllə və 1880–1882-ci illərdə tikilmiş məscid vardır.[147]

Bəzi Azərbaycan rəqslərinin adı Azərbaycanda mövcud olmuş tayfalar və ellərlər bağlıdır. Məsələn, "tərəkəmə" rəqsi azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələrlə, "Xançobanı" rəqsi isə Şamaxı xanlığını idarə etmiş Xançobanlı eli ilə bağlıdır.[148] Şahsevəni adlı aşıq musiqisi Göyçə aşıqlarının repertuarında mövcuddur,[149] Şahsevəni Bakı toylarında və Naxçıvanda oxunurdu.[150]

Dramaturq Mirzə Fətəli Axundovun "Tərəkəmə qadını ilə Molla Kərimin söhbəti" adlı şeiri vardır.[151] Axundovun "Hekayəti Müsyö Jordan həkimi-nəbatat və dərviş Məstəli şah cadükuni məşhur" əsərinin əsas zadəgan qəhrəmanı isə təkəli-muğanlı olan Hətəmxan ağadır. "Dərviş Parisi partladır" filmində Hətəmxan ağa rolunu Adil İsgəndərov oynamışdır.[152] Azərbaycanda tərəkəmələrlə bağlı "Ağ qan" filmi çəkilmişdir. Filmdə təsərrüfatları məhv olmuş tərəkəmə ailəsinin həyatından, ana və övlad bağlılığından, həyata münasibətdən bəhs edilir.[153]

Qurumlar və titullar

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Molla Pənah Vaqif Azərbaycanı yalnız köçəri tayfa qurumu olan elə görə bölürdü.[154] Azərbaycan dilində tayfa mənasında istifadə edilən sözlər uruğ (Şamaxı və Muğan), tirə (Laçın, Qubadlı, Sabirabad, Qazax, Dərələyəz, Qarakilsə və s.), coma (Muğan, Şirvan, İmişli, Kürdəmir, Salyan), tabun (Zaqatala, Qax), coğa (Daşkəsən, Şirvan, Gədəbəy, Goranboy, Göyçay, Tərtər, İmişli və s.), oymaq və s.-dir.[155]

Köçəri zadəganlar arasında tayfanın ayrı-ayrı hissələrinin böyükləri ağsaqqal adlandırılırdı. Səfəvilər dövründə tayfa başçılarının və feodalların cəm şəklində adlandırılması fars dilində ağayan, azərbaycan dilində ağalar idi.[156] İlbəy isə azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan şahsevənlərin başçılarına verilən titul idi.[157]

Ayrımlar yaşadıqları yerləri "Ayrım mahalı", "Ayrım ölkəsi", "Ayrım eli" adlandırırlar.[158] Tarixən türk-İran sərhədində, ayrım xanları tərəfindən idarə edilən Avacıq xanlığı mövcud olmuşdur.[159] 1828–1856-cı illərdə Naxçıvan ərazisində Kəngərli süvariləri hərbi birləşməsi mövcud olmuşdur. Bu birləşmə hələ 1787-ci ildə Kəlbəli xan Kəngərlinin Naxçıvanda dövlət çevrilişi ilə hakimiyyətə gəlməsində iştirak etmişdir.[160] 1828–1856-cı illərdə isə süvarilər Rusiya–Osmanlı müharibəsində (1828–1829) və Krım müharibəsində iştirak etmişdir.[161]

  • Ayrım şivəsində teatr tamaşası
  • Azərbaycan tayfası Tərəkəmə. Rusiya İmperiyası poçt kartı
    Azərbaycan tayfası Tərəkəmə. Rusiya İmperiyası poçt kartı
  • Kəngərli süvariləri döyüş sancağı
    Kəngərli süvariləri döyüş sancağı
  • Şahsevənlərin at örtüyü. Qafqaz və ya şimal-qərbi İrana aiddir. Corc Vaşinqton Universitetinin Muzeyi və Tekstil Muzeyi
    Şahsevənlərin at örtüyü. Qafqaz və ya şimal-qərbi İrana aiddir. Corc Vaşinqton Universitetinin Muzeyi və Tekstil Muzeyi
  • "Xançobanı" rəqsi
    "Xançobanı" rəqsi
  • "Tərəkəmə" rəqsinə həsr edilmiş poçt markası
    "Tərəkəmə" rəqsinə həsr edilmiş poçt markası

Qalereya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Азербайджанцы — статья из Большой советской энциклопедии. : В этногенезе А. участвовало древнее коренное население Атропатены и Албании Кавказской, смешавшееся с вторгавшимися сюда в 1-м тыс. до н. э. и 1-м тыс. н. э. ирано- и тюркоязычными племенами (киммерийцы, скифы, гунны, булгары, хазары, огузы, печенеги и др.)
  2. ↑ Алиев С. М. Критический анализ трёх основных гипотез об этногенезе азербайджанских тюрок // Иран. История, экономика, культура. Памяти С. М. Алиева. — М.: ИВ РАН, 2009. — С. 33–34.
  3. ↑ Петрушевский, 1949. səh. 36
  4. ↑ Ханмагомедов Х. Л. Дагестанское Теркеме: комплексное страноведческое исследование. –. — Махачкала: "Наука плюс", 2016. — 368 с.
  5. ↑ 1 2 Гаджиева, 1990. səh. 8-9
  6. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 24.
  7. ↑ 1 2 Floor, Willem; Javadi, Hasan. "The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran". Iranian Studies. 46 (4). 2013: 569. doi:10.1080/00210862.2013.784516. ISSN 0021-0862. JSTOR 24482868. 2023-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-18.
  8. ↑ Петрушевский, 1949. səh. 182
  9. ↑ Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780–1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. ISBN 0-8166-0924-1, 9780816609246.
  10. ↑ Law, Henry D. G. (1984) "Modern Persian Prose (1920s-1940s)" Ricks, Thomas M. Critical perspectives on modern Persian literature Washington, D. C.: Three Continents Press s. 132 ISBN 0-914478-95-8, 9780914478959 "cited in Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh. "Political Organization in Central Asia and Azerbaijan":
    Orijinal mətn (ing.)
    During most of the Qajar rule, Turkish was the principal language spoken at the court, while Persian was the predominantly literary language.
  11. ↑ Ch. E. Davies, "Qajar rule in Fars prior to 1849" "On the next day it became known at Shiraz that Muhammad Shāh’s army consisted of Āzarbaijanī Turks who did not know Persian and had a European general."
  12. ↑ Denis Wright. The English Amongst the Persians: Imperial Lives in Nineteenth-Century Iran
  13. ↑ Б. П. Балаян, "К вопросу об общности этногенеза шахсевен и кашкайцев"
  14. ↑ Kioumars Ghereghlou. Cashing in on land and privelege for the welfare of the shah: monetisation of tiyul in ealy Safavid Iran and Eastern Anatolia // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. — 2015. — Т. Volume 68, № 1. — С. 110.
  15. ↑ Мирза Адыгезал-бек. Карабах-наме. Баку, 1950, с. 56.
  16. ↑ Ахмедбек Джаваншир. История Карабахского ханства (с 1747 по 1805 годы). — Баку. 1961, с. 71
  17. ↑ George A. Bournoutian. The 1823 Russian survey of the Karabagh province : a primary source on the demography and economy of Karabagh in the early 19th Century. — Costa Mesa, California: Mazda Publishers, 2011. — 456 p. — ISBN 9781568591735.
  18. ↑ Bournoutian, George A. The Khanate of Erevan Under Qajar Rule: 1795–1828. — Mazda Publishers, 1992. — ISBN 978–0939214181.
  19. ↑ P. Oberling. "ĀYRĪMLŪ". Iranica. December 15, 1987. 2022-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-17.
  20. ↑ 1 2 Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. — М.: Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 24–30. — ISBN 5-201-00825-9.
  21. ↑ Косвен М. О.[rus.]. Этнография и история Кавказа: исследования и материалы. М.: Изд-во Восточной литературы. 1961. 21.
  22. ↑ Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. — М.: Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 26–27. — ISBN 5-201-00825-9.
  23. ↑ Golden, 1992. səh. 385-386
  24. ↑ James Stuart Olson, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires. — Greenwood Publishing Group, 1994. — С. 60. — ISBN 0313274975, 9780313274978.
  25. ↑ 1 2 3 R. Tapper. AZERBAIJAN vi. Population and its Occupations and Culture Arxivləşdirilib 2023-09-24 at the Wayback Machine // ENCYCLOPÆDIA IRANICA. — 1988. — С. 234–238.
  26. ↑ 1 2 3 Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7), 2002. səh. 37
  27. ↑ Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7), 2002. səh. 31
  28. ↑ 1 2 Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7), 2002. səh. 25
  29. ↑ Grigoriev, Sergei. "Об этнической принадлежности шиитов Афганистана" [On the ethnicity of the Shiites of Afghanistan]. Восток: история и культура (rus). Saint Petersburg. 2000: 32–46. Кызылбаши, первоначально состоявшие из представителей семи малоазиатских тюркоязычных племен румлу, шамлу, устаджлу, афшар, каджар, текелю и зулкадар, говоривших на азербайджанском языке, были с XV в. одной из главных военно-политических опор Сефевидского государства.
  30. ↑ 1 2 Петрушевский, 1949. səh. 71
  31. ↑ 1 2 3 Петрушевский, 1949. səh. 48
  32. ↑ Faiq Şükürbəyli, tarixçi-etnoqraf, fəlsəfə doktoru. "Kolanı-qədim türk tayfası". www.elibrary.az (az.). 2019. 2022-02-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-11-28.
  33. ↑ Путевые заметки (арм.) // Пчела Армении. — 1885. — Թիվ 65. — Էջ 3
  34. ↑ Ibrahimov, T. (2019) Traces of the Oghuz Tribe Ulayundlug/Ala Yundlu (Ala Atly — with pinto horses) in Azerbaijan
  35. ↑ 1 2 Агаев Г. Д. Заселение Азербайджана тюрками. Данные этнотопонимии о расселении тюркоязычных племен в Азербайджане XI–XV вв. Ч. 1. // Этническая ономастика : сборник статей. — М.: Наука, 1984.
  36. ↑ Bünyadov Z., Məmmədov H. Irəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı, 1997
  37. ↑ Ənvər Çingizoğlu. Mosullu oymağı. "Soy" dərgisi, 7 (15), 2008. səh.47–56.
  38. ↑ 1 2 Заселение Азербайджана тюрками. Сборник "Этническая ономастика". Академия наук СССР. Институт этнографии имени Н. Миклухо-Маклая. Издательство "Наука", М., 1984 г. Arxiv surəti 23 sentyabr 2009 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2009-09-23 at the Wayback Machine
  39. ↑ R. Khanam. Encyclopaedic ethnography of Middle-East and Central Asia: J-O, том 2. Стр. 126–127
  40. ↑ Российский этнографический музей. Глоссарий. Баяты Arxivləşdirilib 2013-10-21 at the Wayback Machine
  41. ↑ Roger Savory. The Qajars: "Last of the Qezelbas" // Society and Culture in Qajar Iran (edited by Elton L. Daniel). — 2002.
  42. ↑ James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine
    Orijinal mətn (ing.)
    KAJAR. The Kajars are considered a subgroup of the Azerbaijanis*. Historically, they have been a Turkic* Tribe who lived in Armenia. In the seventeenth and eighteenth centuries, when the Safavids tried to conquer the region, the Kajars settled in the Karabakh Khanate of western Azerbaijan. Agha Mohammed, a Kajar leader, overturned the Zend dynasty in Iran and established Kajar control in the area. This arrangement lasted u^il Reza Shah came to power in Iran in 1925. The Kajar population today exceeds 35,000 people, the vast majority of whom live in Iran.
  43. ↑ Гаҹарлар // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1979. — Т. III. (азерб.)
  44. ↑ Maeda Hirotake. The Forced Migrations and Reorganization of the Regional Order in the Caucasus by Safavid Iran: Preconditions and Developments described by Fazli Khuzani // Osamu Leda, Tomohiko Uyama. Reconstruction and interaction of Slavic Eurasia and its neighboring worlds. — Sapporo: Slavic Research Center, Hokkaido University, 2006. — С. 246. — ISBN 4938637391.
  45. ↑ Петрушевский, 1949. səh. 128-129
  46. ↑ Mary-Jo DelVecchio Good. The Changing Status and Composition of an Iranian Provincial Elite // Michael E. Bonine, Nikki R. Keddie. Modern Iran : the dialectics of continuity and change. — Albany, USA: State University of New York Press, 1981. — С. 269–288. — ISBN 0873954653.
  47. ↑ Д.Еремеев. "Этногенез турок: (Происхождение и основные этапы этнической истории)". Москва: Наука. 1971. 2020-07-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
  48. ↑ Kangarlu — статья из Encyclopædia Iranica. P. Oberling
  49. ↑ К. Н. Смирнов. МАТЕРИАЛЫ ПО ИСТОРИИ И ЭТНОГРАФИИ НАХИЧЕВАНСКОГО КРАЯ // Тифлис. — 1934. Архивировано 6 декабря 2017 года.
  50. ↑ S. Abrahams, "A historiographical study and annotated translation of volume 2 of the Afzal al-Tavarikh by Fazli Khuzani al-Isfahani", p. 238
  51. ↑ Ali Sinan BİLGİLİ. "Azerbaycan Türkmenleri Tarihi", Türkler Ansiklopedisi, (Ortaçağ). — Ankara, 2002.
  52. ↑ Энциклопедия Ираника. Статья: AFŠĀR Arxiv surəti 29 aprel 2011 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2011-04-29 at the Wayback Machine
  53. ↑ Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56
  54. ↑ Российский этнографический музей. Афшары Arxivləşdirilib 2012-05-24 at the Wayback Machine.
  55. ↑ Дебец Г. Ф. Антропологические исследования в Афганистане // Советская этнография. — М.: Наука, 1967. — № 4. — С. 87. "…афшары либо ещё сохранили в быту тюркский язык, либо помнят, что на этом языке (они называют его азери) говорили их предки"
  56. ↑ George A. Bournoutian "Qarābāghʹnāmah Jamāl Javānshīr Qarābāghī" from the Javanshir tribe of Dizak, from the of Sarijalu, which was a group within the Bahmanli, tribe, who, in olden days, had come, from Turkestan. They were a part of the famous Afshar tribe.
  57. ↑ "The Encyclopaedia of Islam", Том 10.
  58. ↑ George A. Bournoutian "Qarābāghʹnāmah Jamāl Javānshīr Qarābāghī" from the Javanshir tribe of Dizak, from the of Sarijalu, which was a group within the Bahmanli, tribe, who, in olden days, had come, from Turkestan. They were a part of the famous Afshar tribe.
  59. ↑ Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7), 2002. səh. 30
  60. ↑ 1 2 Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7), 2002. səh. 32
  61. ↑ Мухамедова, З. Б. — Исследования по истории туркменского языка XI–XIV вв. по данным арабоязычных филологических сочинений [Текст : Автореферат дис. на соискание ученой степени кандидата филологических наук. (665) — Search RSL]. search.rsl.ru. Дата обращения: 24 июля 2021.
  62. ↑ 1 2 3 Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7), 2002. səh. 34
  63. ↑ F. Zarinebaf-Shahr, "Tabriz under Ottoman Rule (1725–1731)", p. 19
  64. ↑ Ataniyazov, S. Dictionary of the Turkmen ethnonyms. Ylym; Ashgabat. 1988.
  65. ↑ 1 2 V. Minorsky. Bahārlū (англ.) // Encyclopaedia of Islam, Second Edition. — Brill. Архивировано 21 января 2022 года.
  66. ↑ The History of Persia, London, 1829, I, s. 237.
  67. ↑ 1 2 3 Н. А. Баскаков, "Введение в изучение тюркских языков", с. 265
  68. ↑ "КАРАДАГЦЫ • Большая российская энциклопедия - электронная версия". 2021-11-26 tarixində arxivləşdirilib.
  69. ↑ 1 2 3 "Азербайджанцы" (rus). Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978. 2017-07-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-17.
  70. ↑ 1 2 Азербайджанцы, армяне, айсоры // Народы Передней Азии. М.: Изд-во Академии наук СССР. 1957. 286.
  71. ↑ Гараҝөзлүләр // Азербайджанская советская энциклопедия/ Под ред. Дж. Кулиева. — 1979. — Т. III. — С. 62.
  72. ↑ Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т. II. XVI–XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники, с. 228
  73. ↑ Joshua Project. "Nafar, Nafar Turk in Iran" (ingilis). 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib.
  74. ↑ "Azerbaijani, South". Ethnologue (ingilis). 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib.
  75. ↑ "Nafar". Glottolog. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib.
  76. ↑ "Azerbaijani, South: Aynallu language" (ing. ). globalrecordings.net. 7 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2020.
  77. ↑ 1 2 Louis Ligeti. Sur la langue des Afchars d'Afghanistan (фр.) // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. — 1957. — Vol. 7, no 2/3. — P. 109–156. En parlant des Afchars, M. Caferoglu fait remarquer qu'ils constituent la plus grande tribu des Turkmènes d'Anatolie. Ce faisant M. Caferoglu s'est conformé à l'usage général qui veut voir dans les Afchars, avec les Qajar, les Qara-qoyunlu51 etc., des Turkmènes. Mais ainsi qu' on vient de le voir plus haut, les Afchars d'Afghanistan tout aussi bien que ceux d'Anatolie parlent l'azéri et non pas le turkmène. Il n'y a aucune raison de supposer qu'il en serait autrement quant aux autres groupes afchars dont la langue est encore inconnue. Ceci revient à dire qu'apparemment il y a une contradiction autour du nom turkmène ; en réalité, nous avons là affaire à un terme à double entente. Au point de vue linguistique, le terme turkmène a un sens bien défini et très précis : il est réservé à un membre du groupe oghouz des langues turques, notamment à la langue turkmène actuelle et historique, avec ses nombreux dialectes. Au point de vue historique, si l'on veut ethnique, le terme turkmène possède une acception plus large et à la fois plus vague. D'après Kàsyarî, les Oghouz font partie des Turkmènes ; d'autres cherchent à attribuer le nom de Turkmènes aux Turcs nomades.52 Il est évident que les deux acceptions ne se couvrent pas l'une l'autre sur tous les points.'
  78. ↑ "Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti", II cild, Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, s. 119
  79. ↑ N. Bəndəliyev "Dağlıq Şirvanın toponimləri", Bakı, "Elm, s.143–145
  80. ↑ Бутков П. Г. Материалы для новой истории Кавказа съ 1722 по 1803 годъ. Ч. 1. — Санкт-Петербург, 1869. — С. 249.
  81. ↑ "История войны и владычества русских на Кавказе. Том I. Книга 2. СПб. 1871". 2020-01-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-07.
  82. ↑ 1 2 3 Мамедли, 2017, с. 27.
  83. ↑ Н. Г. Волкова. "Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX веках", Кавказский Этнографический сборник, IV часть, Институт Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР, Москва, Наука, 1969, стр. 4
  84. ↑ James Stuart Olson, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires. — Greenwood Publishing Group, 1994. — С. 60. — ISBN 0313274975, 9780313274978.
  85. ↑ Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. "Кавказский этнографический сборник". www.history.az. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-09-17.
    Orijinal mətn (rus.)
    Когда же Давид Строитель в начале XII в., усиливая военную мощь Грузии, поселяет в стране 45 тыс. кипчакских семей, то тем самым образуется значительный массивы тюркоязычного населения. Период наступления персидских шахов на Грузию оставляет след поселением в 1480-х гг. азербайджанцев по южным рубежам страны — по р. Акстафе, Дебет и др. (казахская, памбакская и шурагельская группы)...
  86. ↑ Савина В. И. Этнонимы и топонимии Ирана // Ономастика Востока. М.: Наука. 1980. 151.
  87. ↑ Фарзалибейли Ш. Губа тарихи. — Б., 2001. — С. 34, 35.
  88. ↑ Список населённых мест Бакинской губернии // Списки населенных местностей Российской империи. По Кавказскому краю. Бакинская губерния. — Тифлис, 1870. — Т. LXV. — С. 87.
  89. ↑ Fərrux Əhmədov. Gəncənin tarix yaddaşı. — Şirvannəşr, 1998. — С. 162–167.
  90. ↑ Karapetian, Samvel. Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabagh. Yerevan: Gitutiun Publishing House, 2001, p. 169.
  91. ↑ Map of Armenia and Adjacent Countries by H. F. B. Lynch and F. Oswald in Armenia, Travels and Studies. London: Longmans, 1901.
  92. ↑ Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7), 2002. səh. 36
  93. ↑ Cumans Arxiv surəti 20 yanvar 2010 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2010-01-20 at the Wayback Machine. The Don and the North Caucasus in the 4th–12th centuries
  94. ↑ Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7), 2002. səh. 29
  95. ↑ Броневский С. М. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе. Часть II. — М.: В типографии С. Селивановскаго, 1823. — С. 434.
  96. ↑ "ḴALAJ i. TRIBE Arxivləşdirilib 2021-03-02 at the Wayback Machine" — Encyclopaedia Iranica, December 15, 2010 (Pierre Oberling)
  97. ↑ Шеки (историч. область в Азербайджане) — статья из Большой советской энциклопедии.
    Orijinal mətn (rus.)
    Как независимое государственное образование упоминалось с конца 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монгольского племени орлатов).
  98. ↑ [Советская историческая энциклопедия, статья: Под ред. Е. М. Жукова. Шеки // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973–1982
    Orijinal mətn (rus.)
    В послемонг. время Ш. как независимое государственное образование упоминается с кон. 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монг. племени орлатов).
  99. ↑ Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке. Шеки в XV веке // Сборник статей по истории Азербайджана. — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 184.
    Orijinal mətn (rus.)
    Шеки, как было сказано, в конце XIV в. составляла отдельное независимое владение. Тогдашний владетель его Сиди Ахмед Орлат, по-видимому происходил из азербайджанизированного монгольского племени орлатов. Когда утвердились здесь эти владетели, — неизвестно…
  100. ↑ Magomedkhan Magomedkhanov. Building of the Tower of Babel: Ethnolinguistic Processes in Dagestan. Russian Academy of Sciences, Dagestan Science Centre. page 290
  101. ↑ Агаев Г. Д. Данные этнотопонимии о расселении тюркоязычных племён в Азербайджане XI–XV вв. // Этническая ономастика. — Наука, 1984. — С. 149.
  102. ↑ Ghiasian, Mohamad Reza. "The Topkapı Manuscript of the Jāmiʿ al-Tawārikh (Hazine 1654) from Rashidiya to the Ottoman Court: A Preliminary Analysis". Iranian Studies (ingilis). 51 (3). 2018-05-04: 399–425. doi:10.1080/00210862.2018.1428085. ISSN 0021-0862. 2023-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-21.
  103. ↑ Mustafayev, 2021. səh. 87
  104. ↑ Daniel T. Potts. Nomadism in Iran: From Antiquity to the Modern Era. 2014. səh. 7. Indeed, the Bayundur clan to which the Aq-qoyunlu rulers belonged, bore the same name and tamgha (symbol) as that of an Oghuz clan.
  105. ↑ Faruk Sümer (1988–2016). "UZUN HASAN (ö. 882/1478) Akkoyunlu hükümdarı (1452–1478).". TDV Encyclopedia of Islam (44+2 vols.) (in Turkish). Istanbul: Turkiye Diyanet Foundation, Centre for Islamic Studies.
  106. ↑ H. B. Paksoy (1989). Alpamysh: Central Asian Identity Under Russian Rule. p. 84.
  107. ↑ İsmail Aka (2005). Makaleler (in Turkish). Vol. 2. Berikan Kitabevi. p. 291.
  108. ↑ Mustafayev, 2021. səh. 89
  109. ↑ Mustafayev, 2021. səh. 88
  110. ↑ 1 2 Boratov, 2010. səh. 56-57
  111. ↑ Boratov, 2010. səh. 40
  112. ↑ "Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər" (az.). "Öndər" nəşriyyat. 2004. (#accessdate_missing_url) (səh. 135)
  113. ↑ Boratov, 2010. səh. 48-49
  114. ↑ 1 2 Boratov, 2010. səh. 60-61
  115. ↑ 1 2 3 Boratov, 2010. səh. 58-59
  116. ↑ АСЭ, 1981, с. 408.
  117. ↑ АСЭ, 1981, с. 408.
  118. ↑ "Ethnographie soviétique" (rus). Изд-во Академии наук СССР. 1961. С. 184. İstifadə tarixi: 2017-02-13.
  119. ↑ 1 2 Гусейнзаде А. Параллели огузских этнонимов в современной топонимии Азербайджанской ССР // Советская тюркология. — Баку, 1977. — № 4. — С. 49.
  120. ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 48.
  121. ↑ Я. В. Рагозина. Из истории возвышения династии Каджаров // Вестник Санкт-Петербургского Университета. — Санкт-Петербург, 2008. — Т. 9, вып. 2, № 2. — С. 287–294.
  122. ↑ Kevin Gledhill. The Caspian State: Regional Autonomy, International Trade, and the Rise of Qajar Iran, 1722–1797. — P. 49–50.
  123. ↑ J. J. Reid, "The Qajar Uymaq in the Safavid Period, 1500–1722", p. 123–124
  124. ↑ N. Kondo, "How to Found a New Dynasty: The Early Qajars’ Quest for Legitimacy", p. 278–279
  125. ↑ Д. Е. Еремеев. К семантике тюркской этнонимии. Сборник "Этнонимы". Москва: Мысль (1970).
  126. ↑ L. M. Helfgott, "The Rise of the Qajar Dynasty", p. 130–131
  127. ↑ Məhəmmədhəsən bəy Vəlili-Baharlı ― ""Azərbaycan" (Fiziki-coğrafi, etnoqrafik və iqtisadi oçerk)" Bakı. 1993. Padarlar.
  128. ↑ Lt-Gen. William Monteith, Kars and Erzeroum: With the Campaigns of Prince Paskiewitch, in 1828 and 1829; and an Account of the conquests of Russia beyond the Caucasus, from the time of Peter the Great to the Treaty of Turcoman Chie and Adrianople, London: Longman, 1856, p. 60
  129. ↑ Каракашлы К. Об айрумах. — Баку: "Издание Общества Обследования и Изучения Азербайджана", 1929. — С. 40.
  130. ↑ Гаджиева, 1990. səh. 26
  131. ↑ Мамедли, 2017, с. 6.
  132. ↑ Садыхов Б. П. Об употреблении некоторых аффиксов в айрумском говоре азербайджанского языка // Советская тюркология. — Баку, 1981. — № 5. — С. 63.
  133. ↑ Гаджиева Н. З. Тюркоязычные ареалы Кавказа. — М.: Наука, 1979. — С. 246.
  134. ↑ Larry Clark "Turkmen Reference Grammar", стр. 19, Otto Harrassowitz Verlag, 1998
  135. ↑ MacDonald, Brian W. (1997). Tribal Rugs: Treasures of the Black Tent. Woodbridge, Suffolk, England: Antique Collectors' Club. pp. 115–116. ISBN 978-1-85149-268-8
  136. ↑ "Əfqanıstanda yaşayan Azərbaycan əsilli Avşarlar üçün təhsil mərkəzi yaradılıb". İstifadə tarixi: 2025-01-21.
  137. ↑ "КАРАДАГЦЫ • Большая российская энциклопедия - электронная версия". 2021-11-26 tarixində arxivləşdirilib.
  138. ↑ "Languages of Iran". 2013-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-01-28.
  139. ↑ "Qaragozlu". Glottolog. 2021-07-09 tarixində arxivləşdirilib.
  140. ↑ "Baharlu". Glottolog. 2022-01-21 tarixində arxivləşdirilib.
  141. ↑ "Azerbaijani, South. Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition. Dallas, Texas: SIL International". 2016-06-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-11.
  142. ↑ Карапапахи : [арх. 14 декабря 2022] // Канцелярия конфискации — Киргизы. — М. : Большая российская энциклопедия, 2009. — С. 82. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004–2017, т. 13). — ISBN 978-5-85270-344-6.
  143. ↑ Гаджиева, 1990. səh. 27
  144. ↑ Баскаков, 1964. səh. 27—28
  145. ↑ Афшар-Систани, Ирадж. К познанию племен, кочевых племен и племенных союзов кочевников Ирана. Тегеран, 1987. С. 104–105
  146. ↑ Mustafayev A. H. Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixi (etnoqrafik materiallar əsasında tipoloji tədqiqat) (азерб.). — Баку: "Bakı Universiteti" nəşriyyatı, 2009. — С. 203.
  147. ↑ Əhmədov, Fərrux. Gəncənin tarix yaddaşı (az.). Bakı: Şirvannəşr. 1998. 135. 2024-09-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-09-18.
  148. ↑ "Ханчобаны в БСЭ". 2009-06-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-07.
  149. ↑ Абдуллаева С. А. Народный музыкальный инструментарий Азербайджана (музыковедческо-органологическое исследование). — Баку: Элм, 2000. — С. 242, 301.
  150. ↑ Səlimov-Şağani T. Q. Azərbaycan toyu: ənənə və müasirlik. — Баку: ADPU, 2008. — С. 146.
  151. ↑ История Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — Т. 2. — С. 124.
  152. ↑ М. Г. Рафили. Ахундов. Жизнь замечательных людей ("Молодая гвардия" 25 000 nüs.). М. Под общей редакцией Дж. Джафарова. 1959. səh. 192.
  153. ↑ "Gənc rejissorların kino yaradıcılığı". 2023-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-16.
  154. ↑ Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — С. 72–73.
  155. ↑ MAHİRƏ HÜSEYNOVA. "TAYFA, NƏSİL ADLARINI BİLDİRƏN SÖZLƏR VƏ ONLARIN TÜRK DİLLƏRİNİN DIALEKTLƏRİNƏ İNTEQRASİYASI". FİLOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ (№ 17). 2018. (#accessdate_missing_url)
  156. ↑ Петрушевский, 1949. səh. 51-52
  157. ↑ Tapper, Richard. Frontier nomads of Iran, P. 14–15
  158. ↑ К. Т. Каракашлы. Из истории общественного строя населения Малого Кавказа // Азербайджанский этнографический сборник. — 1965. — № 2. — С. 62–63.
  159. ↑ Minorsky. V. THE ENCYCLOPAEDIA OF ISLAM. — 1991. — Т. VI. — С. 200.
  160. ↑ Нагдалиев, 2006. səh. 20
  161. ↑ Сулейманов, 1962. səh. 98

Ədəbiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Golden, Peter B. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Otto Harrasowitz. 1992. ISBN 978-3-447-03274-2.
  • И. П. Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI—начале XIX вв. — Ленинград: Издательство Ленинградского Государственного Ордена Ленина Университета имени А. А. Жданова, 1949.
  • Mustafayev, Shahin. GENEALOGICAL LEGENDS AS A REFLECTION OF THE HISTORICAL MEMORY OF THE ANCIENT OGHUZES. НАРОДЫ И РЕЛИГИИ ЕВРАЗИИ. Том 26, №1. 2021. səh. 82-96. 2024-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-25.
  • Tapper R. Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press; 1997.
  • Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 2002. səh. 1397. ISBN 975-6782-33-1. 2019-09-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-17.
  • Мамедли А. Соловьева Л. Т. Азербайджанцы. — М.: Наука, 2017. — 708 с.
  • Баскаков Н. А. Карапапахи, или терекеме, и изучение их языка (из материалов по азербайджанским диалектам Армении) // Краткие сообщения Института народов Азии. Вып. 65. — М.: "Наука", 1964. — С. 27.
  • Гаджиева С. Ш. Дагестанские терекеменцы. XIX — начало XX в.: Историко-этнографическое исследование. — Наука, 1990. — 216 с. — ISBN 5-02-016761-4.
  • Boratav, P. (2010). DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDEKİ TARİHİ OLAYLAR VE KİTABIN TELİF TARİHİ. Journal of Turkology, 13, 31–62. https://doi.org/10.18345/tm.18399
  • Китаби-Дәдә Горгуд (aз) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Баку: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1981. — Т. V. — С. 408.
  • Нагдалиев, Фархад. Ханы Нахичеванские в Российской Империи (PDF). Moskva: Новый Аргумен. 2006. səh. 432. ISBN 5-903224-01-6. 5 iyul 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  • Сулейманов Ф. И. О знаменах азербайджанских полков, участвовавших в русско-турецкой войне 1828–1829 гг. // Материалы по истории Азербайджана. — Баку, 1962. — Т. V.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_tayfaları&oldid=8039459"