Azərbaycanda YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Jump to navigation Jump to search

Azərbaycandan YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına 13 qeyri-maddi mədəni irs nümunəsi daxildir (2018-ci il üçün). İlk nümunə olan Azərbaycan muğamı 2008-ci ildə siyahıya daxil edilib.[1]

Siyahılar[redaktə | əsas redaktə]

Nümunə siyahısı[redaktə | əsas redaktə]

# Ad İllüstrasiya Növ Bölgə İl №
1 Azərbaycan muğamı Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı.9.jpg ifaçılıq sənətləri 2008 39
2 Azərbaycan aşıq sənəti Novruz Baku03.jpg ifaçılıq sənətləri 2009 253
3 Novruz bayramı[qeyd 1] Νοβρούζ Μπαϊράμ.jpg sosial təcrübələr,
ayin və bayramlar 		2009 1161
4 Azərbaycan xalça toxuculuğu Azeri carpet-maker.jpg ənənəvi sənətkarlıq 2010 389
5 Azərbaycan tar ifaçılıq sənəti
və onun hazırlanma ustalığı 		Meshadi Jamil Amirov.jpg ifaçılıq sənətləri,
ənənəvi sənətkarlıq 		2012 671
6 Qadın baş örtüyü kəlağayının
düzəldilməsi və geyinməsi
ənənəvi incəsənəti
və onun simvolizmi 		Azərbaycan ipəyindən kəlağayılar 1.JPG ənənəvi sənətkarlıq Şəki və Basqal 2014 669
7 Lahıc misgərlik sənəti Lahic (3846251611).jpg ənənəvi sənətkarlıq Lahıc 2015 675
8 Lavaş[qeyd 2] Azərbaycan Lavaşı.jpg sosial təcrübələr,
ayin və bayramlar 		2016 1181
9 Dolma hazırlama
və paylaşma ənənəsi 		Heyvalı şabalıdlı Kələm dolması Azerbaijani cuisine.jpg sosial təcrübələr,
ayin və bayramlar 		2017 1188
10 Kamança[qeyd 3] Malik Mansurov Mugam Quartet (Azerbaijan) (2).jpg ifaçılıq sənətləri,
ənənəvi sənətkarlıq 		2017 1286
11 Dədə Qorqud
dastan mədəniyyəti,
nağılları və musiqisi[2] 		Dədə Qorqud (heykəl).JPG sosial təcrübələr,
ayin və bayramlar 		2018 [4]

Təcili qorunma ehtiyacı olan qeyri-maddi irs[redaktə | əsas redaktə]

# Ad İllüstrasiya Növ Bölgə İl №
12 Qarabağ atı ilə oynanılan
Çovqan atüstü oyunu 		2017-ci il Çövkən.jpg sosial təcrübələr,
ayin və bayramlar 		2013 905
13 Naxçıvanın ənənəvi
qrup rəqsləri
– yallı, köçəri, tənzərə 		Koceri (azerbaijan).jpg ifaçılıq sənətləri Naxçıvan 2018 1190

Ən yaxşı mühafizə praktikaları[redaktə | əsas redaktə]

Azərbaycandan bu siyahıya heç bir nümunə daxil deyil.

Nominasiyalar[redaktə | əsas redaktə]

Davam edən nominasiyalar[redaktə | əsas redaktə]

# Ad Rəsm Növ Bölgə İl №
14 Nar bayramı,
ənənəvi nar festivalı 		Azerbaijan-Pomegranate Festival woman in national costumes (e-citizen).jpg sosial təcrübələr,
ayin və bayramlar 		Göyçay 2020 [5]
15 Azərbaycanda miniatür sənəti Birds Mir Movsun Nevvab.png ənənəvi sənətkarlıq 2020 [6]

Ehtiyatdakı nominasiyalar[redaktə | əsas redaktə]

# Ad Rəsm Növ Bölgə İl №
16 Balabanın hazırlanma
və ifa edilmə ustalığı 		Shirzad Fataliyev (mélodie) à gauche et Shohrat Aliyev (bourdon) jouant des hautbois balaban (duduk pour les arméniens), Concert Les bardes ashiq du Shirvan Azerbaïdjan, Festival Les Orientales (Saint-Florent-Le-Vieil).jpg ifaçılıq sənətləri,
ənənəvi sənətkarlıq 		2013 [7]
17 Nicin mədəni mühiti Jotati Church.jpg sosial təcrübələr,
ayin və bayramlar 		Nic 2012 [8]
18 Qırmızı Qəsəbənin
mədəni mühiti 		Krasnaya sloboda i galleryfull.jpg sosial təcrübələr,
ayin və bayramlar 		Qırmızı Qəsəbə 2012 [9]

Xəritə[redaktə | əsas redaktə]

Azərbaycanda YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısı (Azərbaycan)
Azərbaycanda qeyri-maddi mədəni irs nümunələri.

Azərbaycan mədəni irsi digər ölkələrin siyahısında[redaktə | əsas redaktə]

Ermənistan 2014-cü il və 2017-ci ildə müvafiq olaraq lavaş və Köçəri rəqsini öz UNESCO siyahısına daxil etmişdir. Bunlardan birincisi 2016-ci ildə, ikincisi isə 2018-ci ildə Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir. Bundan başqa Ermənistanın iddiasında olduğu dolma və kamança Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs siyahısı 2017-ci ildə daxil edilmişdir.

Zorxana (İran, 2010)[redaktə | əsas redaktə]

Silk-film.png Xarici video
Silk-film.png Yallı Zorxana rəqsi
Silk-film.png Zorxana ifası
Silk-film.png Zorxana "Qorxma mən səninleyem 1919" filmində
Silk-film.png Zorxana Novruz bayramında
Əsas məqalə: Zorxana

İran sivilizasiyasının tədqiq edən İranika ensiklopediyasına görə, İrandan sonra zorxananın yayıldığı ikinci ərazi Azərbaycandır.[3]

Zorxana Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestrində FO0105000001 nömrəsi ilə qeyd edilib.[4]

Koroğlu (Türkmənistan, 2015)[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalələr: Koroğlu və Koroğlu dastanı
Silk-film.png Xarici video
Silk-film.png Cəngi Koroğlu
Silk-film.png Çartoyu Koroğlu
Silk-film.png Misri Koroğlu
Silk-film.png Dəli Koroğlu
Silk-film.png Koroğlunun Durnatel səfəri
Silk-film.png Novruzu Koroğlu

2015-ci ildə Koroğlu dastanının türkmən versiyası Türkmənistanda YUNESCO-un dünya irsi siyahısına daxil edilib. Koroğlu dastanı azərbaycanlılar arasında çox məşhurdur. Koroğlunun mənşəyi olaraq İran Azərbaycanı, Qafqaz və ya Şərqi Anadolu göstərilir. İlya Berezin Koroğlunu Azərbaycan xalq ozanı olaraq təqdim edir.[5] Koroğlunun fars-Azərbaycan dilindəki əlyazması Fransanın Milli Kitabxanasında saxlanılır. Bu əlyazmada fars nəsri və Azərbaycan dilindəki qoşmalar bir-birini əvəz edir.[6][7]

Koroğluya aid bir çox xalq mahnıları vardır. Üzeyir Hacıbəyov bu dastanın motivləri əsasında "Koroğlu" operasını yazmışdır. Bundan başqa Koroğluya Azərbaycan bir çox rəsm və heykəl əsərləri, həmçinin film həsr edilmişdir.

Koroğlu Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestrində FL0104010002 nömrəsi ilə qeyd edilib.[8]

Plov (Özbəkistan, 2016)[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Plov

Hazırlanma üsuluna, tərkib zənginliyinə, süfrəyə təqdim etmə qaydalarına görə Azərbaycanda plovun üç növü – daşma plov, süzmə plov və döşəmə plov geniş yayılmışdır. Bu plov növləri içərisində daşma plov hazırlanma qaydasına görə daha bəsit olub digər plov növlərinə nisbətən qədimliyi ilə seçilir. Onu hazırlamaq üçün saxsı çölməyə tökülən düyünün üzərinə su əlavə edilir, suyu tam çəkilənə qədər bişirilir. Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində plovun bu növü “çəkmə”, südlə su qarışığında bişirilirsə, “südlü plov” adlanır. Daşma plovdan fərqli olaraq, çəkmə plovun düyüsünə xırda-xırda doğranmış ət, südlü plova isə zövqdən asılı olaraq kişmiş, qaysı, xurma, hətta doğranmış balqabaq da əlavə olunur. Daşma plov süfrəyə, bir qayda olaraq, isti-isti və ya soyuq şəkildə verilir. Lənkəran bölgəsində bu plov səfər yeməyi kimi də hazırlanır. Bunun üçün axşamdan bişirilən plov bir müddət çölməkdə saxlanır, çölməyin formasını aldıqdan sonra onu dəsmala büküb səfər yeməyi kimi yola tədarük edirlər. Çörəyin düyü ilə əvəzləndiyi bu bölgədə daşma plov yemiş-qarpızla, soğanla, şor balıqla, yağla, qatıqla yeyilir.

Plov Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestrində ST0901120001 nömrəsi ilə qeyd edilib.[9]

  • Şah plovu

  • Xan plovu

  • Şirin plov

  • Aşqara

Xıdırəlləz (Makedoniya və Türkiyə, 2017)[redaktə | əsas redaktə]

"Aşıq Qərib" dastanına çəkilmiş illüstrasiyada Xızır Nəbi obrazı
Əsas məqalə: Xızır Nəbi bayramı

2017-ci ildə Xıdırəlləz "Yaz bayramı" olaraq Türkiyə və Makedoniyada YUNESCO-un dünya irsi siyahısına daxil edilib. Bu ölkələrdən fərqli olaraq Azərbaycanda Xıdırəlləz "Qış bayramı" kimi, 10 fevralda (Kiçik Çillənin 10-cu günündə, Novruz bayramından 6 həftə əvvəl) keçirilir. Kiçik Çillə və ya Xızır Nəbi bayramı adlandırılan bu bayramda müxtəlif şənliklər təşkil edilir, gənclər və uşaqlar evləri gəzərək hədiyələr toplayır, şeirlər oxunur, oyunlar oynanılır. Yemək olaraq xəşil və plov bişirilir.[10]

Azərbaycanlıların etnik qrupu olan qarapapaqların Türkiyədə yaşayan qrupu Anadolu türklərindən fərqli olaraq Xızır Nəbi bayramını mayda yox, fevralda qeyd edirlər.[11] Quba rayonunun Xınalıq kəndində Xıdır Nəbi türbə-məscid yerləşir. Bundan başqa Xızır Nəbi "Aşıq Qərib" dastanının Azərbaycan versiyasının qəhrəmanıdır. "Xıdır İlyas" Azərbaycan xalq oyunlarından biridir, ona aid nəğmələr vardır. Azərbaycan aşığı Miskin Abdal öz şeirində onun adını çəkir:

" Bu tac, bu taxt qılınc vəfa,

Şıx oğlu Şah İsmayıla.

Xızır Nəbi ol Mustafa,

Olsun pənah İsmayıla.

"

Xıdır Nəbi Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestrində DB0204010002 nömrəsi ilə qeyd edilib.[12]

  • Tovuzun Yuxarı Öysüzlü kəndində Xızır Nəbi mərasimi

  • Xırdalanda Xızır Nəbi mərasimi

  • Naxçıvanda Xızır Nəbi süfrəsi

  • Xınalıqda Xıdır Nəbi türbə-məscidi

Qeydlər[redaktə | əsas redaktə]

  1. ↑ 11 ölkə ilə birlikdə
  2. ↑ İran, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Türkiyə ilə birlikdə
  3. ↑ İran ilə birlikdə

İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

  1. ↑ Azerbaijan - Information related to Intangible Cultural Heritage  (ing.)
  2. ↑ Qazaxıstan və Türkiyə ilə birlikdə
  3. ↑ [1]
  4. ↑ intangible.az. "Zorxana oyunları". http://intangible.az/front/az/aboutExample/21708. İstifadə tarixi: 2018-10-02.
  5. ↑ Березин И. Н. Путешествие по Северной Персии. — Казань, 1852. — С. 90.
  6. ↑ [2]
  7. ↑ [3]
  8. ↑ intangible.az. "Koroğlu". http://intangible.az/front/az/aboutExample/19239. İstifadə tarixi: 2018-10-02.
  9. ↑ "Plov". intangible.az. http://intangible.az/front/az/aboutExample/19239. İstifadə tarixi: 2018-10-02.
  10. ↑ Alaattin UCA (2007). "TÜRK TOPLUMUNDA HIDIRELLEZ - I". A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. http://www.turkiyatjournal.com/Makaleler/1246720106_Alaattin%20UCA.pdf. İstifadə tarixi: 2018-01-04.
  11. ↑ Erkan ASLAN. "KARAPAPAK-TEREKEME TÜRKLERİNDE HIDIRELLEZ GELENEĞİ". http://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=108&Sayfa=207. İstifadə tarixi: 2018-01-04.
  12. ↑ "Xıdır Nəbi". intangible.az. http://intangible.az/front/az/aboutExample/16752. İstifadə tarixi: 2018-10-02.
Təcili qorunmaya
ehtiyacı olanlar
Nümunə siyahısı
Həmçinin bax
 Bu şablona bax Azərbaycan irsinin qorunması
Təbii irs Qoruqlar  • Milli parklar  • Yasaqlıqlar  • Ramsar yerləri  • Qırmızı Kitab  • Mərkəzi Nəbatat Bağı (Naxçıvan)
Mədəni irs Dünya əhəmiyyətli memarlıq abidələri  • Ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidələri  • Yerli əhəmiyyətli memarlıq abidələr  • Dünya əhəmiyyətli arxeoloji abidələr  • Ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidələr  • Yerli əhəmiyyətli arxeoloji abidələr  • Bağ-park, monumental və xatirə abidələri  • Dekorativ-tətbiqi sənət nümunələri  • Milli qeydiyyatdan çıxarılmış abidələr  • Ermənistanda türk toponimləri  • Gürcüstanın adları dəyişdirilmiş şəhərlərinin siyahısı  • Gürcüstanın adları dəyişdirilmiş kəndlərinin siyahısı  • Dağlıq Qarabağda türk toponimlərinin dəyişdirilməsi  • İran Azərbaycanında türk toponimlərinin dəyişdirilməsi  • Tarixi qoruqlar  • Restavrasiya  • Məhv olmuş mədəni irs nümunələri  • Siyasi və mədəni xadimlərin qəbirlərinin Azərbaycana gətirilməsi  • Azərbaycan filmlərinin bərpası  • Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflər  • Dövlət varidatı elan edilən filmlər  • Muzeylər  • Arxivlər  • AMEA Əlyazmalar İnstitutu  • Qeyri-maddi mədəni irs qeydiyyatı
YUNESCO
səviyyəsində		 Ümumdünya irsi (3)  • Qeyri-maddi mədəni irs (13)  • Dünyanın yaddaşı (2)  • Yaradıcı şəhərlər (1)  • Yubiley layihələri  • Təhlükə altındakı dillər
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycanda_YUNESKO-nun_qeyri-maddi_mədəni_irs_siyahısı&oldid=4785843"