Azərbaycanda UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısı

Azərbaycandan UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına 13 qeyri-maddi mədəni irs nümunəsi daxildir (2018-ci il üçün). İlk nümunə olan Azərbaycan muğamı 2008-ci ildə siyahıya daxil edilib.

Siyahılar

Nümunə siyahısı

#	Ad	İllüstrasiya	Növ	Bölgə	İl	№
1	Azərbaycan muğamı		ifaçılıq sənətləri		2008	39
2	Azərbaycan aşıq sənəti		ifaçılıq sənətləri		2009	253
3	Novruz bayramı		sosial təcrübələr, ayin və bayramlar		2009	1161
4	Azərbaycan xalça toxuculuğu		ənənəvi sənətkarlıq		2010	389
5	Azərbaycan tar ifaçılıq sənəti və onun hazırlanma ustalığı		ifaçılıq sənətləri, ənənəvi sənətkarlıq		2012	671
6	Qadın baş örtüyü kəlağayının düzəldilməsi və geyinməsi ənənəvi incəsənəti və onun simvolizmi		ənənəvi sənətkarlıq	Şəki və Basqal	2014	669
7	Lahıc misgərlik sənəti		ənənəvi sənətkarlıq	Lahıc	2015	675
8	Lavaş		sosial təcrübələr, ayin və bayramlar		2016	1181
9	Dolma hazırlama və paylaşma ənənəsi		sosial təcrübələr, ayin və bayramlar		2017	1188
10	Kamança		ifaçılıq sənətləri, ənənəvi sənətkarlıq		2017	1286
11	Dədə Qorqud dastan mədəniyyəti, nağılları və musiqisi		sosial təcrübələr, ayin və bayramlar		2018	[4]
12	Nar bayramı, ənənəvi nar festivalı		sosial təcrübələr, ayin və bayramlar	Göyçay	2020	[5]
13	Azərbaycanda miniatür sənəti		ənənəvi sənətkarlıq		2020	[6]

Təcili qorunma ehtiyacı olan qeyri-maddi irs

#	Ad	İllüstrasiya	Növ	Bölgə	İl	№
14	Qarabağ atı ilə oynanılan Çovqan atüstü oyunu		sosial təcrübələr, ayin və bayramlar		2013	905
15	Naxçıvanın ənənəvi qrup rəqsləri – yallı, köçəri, tənzərə		ifaçılıq sənətləri	Naxçıvan	2018	1190

Ən yaxşı mühafizə praktikaları

Azərbaycandan bu siyahıya heç bir nümunə daxil deyil.

Nominasiyalar

Davam edən nominasiyalar

#	Ad	Rəsm	Növ	Bölgə	İl	№
16	Zorxana		sosial təcrübələr, ayin və bayramlar		2021	[7]
17	Azərbaycanda çay mədəniyyəti		sosial təcrübələr, ayin və bayramlar		2022	[8]
18	Molla Nəsrəddin lətifələri şifahi ənənəsi		sosial təcrübələr, ayin və bayramlar		2022	[9]
19	Baramaçılıq, ipəkçilik və toxuculuq üçün ənənəvi ipək istehsalı		ənənəvi sənətkarlıq		2022	[10]

Ehtiyatdakı nominasiyalar

#	Ad	Rəsm	Növ	Bölgə	İl	№
20	Balabanın hazırlanma və ifa edilmə ustalığı		ifaçılıq sənətləri, ənənəvi sənətkarlıq		2022	[11]
21	Sədəf işləmə ustalığı		ənənəvi sənətkarlıq		2022
22	Nicin mədəni mühiti		sosial təcrübələr, ayin və bayramlar	Nic	2012	[12]
23	Qırmızı Qəsəbənin mədəni mühiti		sosial təcrübələr, ayin və bayramlar	Qırmızı Qəsəbə	2012	[13]

Xəritə

Basqal,
kəlağayı

Lahıc, misgərlik

Şəki, kəlağayı

Naxçıvan, yallı,
köçəri, tənzərə

Nic

Qırmızı Qəsəbə

Göyçay,
Nar
bayramı

Azərbaycanda qeyri-maddi mədəni irs nümunələri.

Azərbaycan mədəni irsi digər ölkələrin siyahısında

Ermənistan 2014-cü il və 2017-ci ildə müvafiq olaraq lavaş və Köçəri rəqsini öz UNESCO siyahısına daxil etmişdir. Bunlardan birincisi 2016-ci ildə, ikincisi isə 2018-ci ildə Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir. Bundan başqa Ermənistanın iddiasında olduğu dolma və kamança Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs siyahısı 2017-ci ildə daxil edilmişdir.

Hekayə danışma, məddahlıq (Türkiyə, 2008)

Britaniya muzeyində saxlanılan, 1848-ci ilə məxsus azərbaycan dilində yazılan Samnamə əlyazması məddahlıq üçün yazılmışdır.

• 

  Məddahlıq üçün yazılmış Samnamə

• 

  Bakıda hekayə danışma

Zorxana (İran, 2010)

Xarici video
	Yallı Zorxana rəqsi
	Zorxana ifası
	Zorxana "Qorxma mən səninleyem 1919" filmində
	Zorxana Novruz bayramında

İran sivilizasiyasının tədqiq edən İranika ensiklopediyasına görə, İrandan sonra zorxananın yayıldığı ikinci ərazi Azərbaycandır.

Zorxana Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestrində FO0105000001 nömrəsi ilə qeyd edilib.

Türk köçəri evləri yurdlar (Qazaxıstan və Qırğızıstan, 2014)

Alaçıq — Azərbaycanda yarımköçərilərin, el əhlinin istifadə etdiyi müvəqqəti olaraq yaşayış yeridir. Əsasən yaylaqda istifadə olunur. Digər türk xalqlarında alaçıq yurt adlanır.

Koroğlu (Türkmənistan, 2015)

Xarici video
	Cəngi Koroğlu
	Çartoyu Koroğlu
	Misri Koroğlu
	Dəli Koroğlu
	Koroğlunun Durnatel səfəri
	Novruzu Koroğlu

2015-ci ildə Koroğlu dastanının türkmən versiyası Türkmənistanda YUNESCO-un dünya irsi siyahısına daxil edilib. Koroğlu dastanı azərbaycanlılar arasında çox məşhurdur. Koroğlunun mənşəyi olaraq İran Azərbaycanı, Qafqaz və ya Şərqi Anadolu göstərilir. İlya Berezin Koroğlunu Azərbaycan xalq ozanı olaraq təqdim edir. Koroğlunun fars-Azərbaycan dilindəki əlyazması Fransanın Milli Kitabxanasında saxlanılır. Bu əlyazmada fars nəsri və Azərbaycan dilindəki qoşmalar bir-birini əvəz edir.

Koroğluya aid bir çox xalq mahnıları vardır. Üzeyir Hacıbəyov bu dastanın motivləri əsasında "Koroğlu" operasını yazmışdır. Bundan başqa Koroğluya Azərbaycan bir çox rəsm və heykəl əsərləri, həmçinin film həsr edilmişdir.

Koroğlu Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestrində FL0104010002 nömrəsi ilə qeyd edilib.

• 

  Corc Səndin Koroğlu dastanının fars-Azərbaycan dilindəki əlyazmasına həsr etdiyi rəsm

• 

  "Koroğlu" operası

• 

  "Koroğlu" operası

• 

  "Koroğlu" filmi

• 

  Koroğlunun heykəli

Plov (Özbəkistan, 2016)

Hazırlanma üsuluna, tərkib zənginliyinə, süfrəyə təqdim etmə qaydalarına görə Azərbaycanda plovun üç növü – daşma plov, süzmə plov və döşəmə plov geniş yayılmışdır. Bu plov növləri içərisində daşma plov hazırlanma qaydasına görə daha bəsit olub digər plov növlərinə nisbətən qədimliyi ilə seçilir. Onu hazırlamaq üçün saxsı çölməyə tökülən düyünün üzərinə su əlavə edilir, suyu tam çəkilənə qədər bişirilir. Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində plovun bu növü “çəkmə”, südlə su qarışığında bişirilirsə, “südlü plov” adlanır. Daşma plovdan fərqli olaraq, çəkmə plovun düyüsünə xırda-xırda doğranmış ət, südlü plova isə zövqdən asılı olaraq kişmiş, qaysı, xurma, hətta doğranmış balqabaq da əlavə olunur. Daşma plov süfrəyə, bir qayda olaraq, isti-isti və ya soyuq şəkildə verilir. Lənkəran bölgəsində bu plov səfər yeməyi kimi də hazırlanır. Bunun üçün axşamdan bişirilən plov bir müddət çölməkdə saxlanır, çölməyin formasını aldıqdan sonra onu dəsmala büküb səfər yeməyi kimi yola tədarük edirlər. Çörəyin düyü ilə əvəzləndiyi bu bölgədə daşma plov yemiş-qarpızla, soğanla, şor balıqla, yağla, qatıqla yeyilir.

Plov Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestrində ST0901120001 nömrəsi ilə qeyd edilib.

• 

  Şah plovu

• 

  Xan plovu

• 

  Şirin plov

• 

  Aşqara

Xıdırəlləz (Makedoniya və Türkiyə, 2017)

"Aşıq Qərib" dastanına çəkilmiş illüstrasiyada Xızır Nəbi obrazı

2017-ci ildə Xıdırəlləz "Yaz bayramı" olaraq Türkiyə və Makedoniyada YUNESCO-un dünya irsi siyahısına daxil edilib. Bu ölkələrdən fərqli olaraq Azərbaycanda Xıdırəlləz "Qış bayramı" kimi, 10 fevralda (Kiçik Çillənin 10-cu günündə, Novruz bayramından 6 həftə əvvəl) keçirilir. Kiçik Çillə və ya Xızır Nəbi bayramı adlandırılan bu bayramda müxtəlif şənliklər təşkil edilir, gənclər və uşaqlar evləri gəzərək hədiyələr toplayır, şeirlər oxunur, oyunlar oynanılır. Yemək olaraq xəşil və plov bişirilir.

Azərbaycanlıların etnik qrupu olan qarapapaqların Türkiyədə yaşayan qrupu Anadolu türklərindən fərqli olaraq Xızır Nəbi bayramını mayda yox, fevralda qeyd edirlər. Quba rayonunun Xınalıq kəndində Xıdır Nəbi türbə-məscid yerləşir. Bundan başqa Xızır Nəbi "Aşıq Qərib" dastanının Azərbaycan versiyasının qəhrəmanıdır. "Xıdır İlyas" Azərbaycan xalq oyunlarından biridir, ona aid nəğmələr vardır. Azərbaycan aşığı Miskin Abdal öz şeirində onun adını çəkir:

Bu tac, bu taxt qılınc vəfa, Şıx oğlu Şah İsmayıla. Xızır Nəbi ol Mustafa, Olsun pənah İsmayıla.

Xıdır Nəbi Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestrində DB0204010002 nömrəsi ilə qeyd edilib.

• 

  Tovuzun Yuxarı Öysüzlü kəndində Xızır Nəbi mərasimi

• 

  Xırdalanda Xızır Nəbi mərasimi

• 

  Naxçıvanda Xızır Nəbi süfrəsi

• 

  Xınalıqda Xıdır Nəbi türbə-məscidi

Manqala və Doqquz Qorqol/Qumalaq (Türkiyə, Qazaxıstan və Qırğızıstan, 2020)

4x3 sistemində Mərəköçdü oyunu

Azərbaycanın Mərəköçdü strategiya oyunu Manqala və Doqquz Qorqol/Qumalaq oyunlarına yaxındır. Mərəköçdü oyunun tarixi çox qədimlərə gedib çıxır. Metin Anda görə oyun Asiya mənşəlidir. 1979-cu ildə "Beynəlxalq Mədəniyyət Jurnalı"nda Türkiyədə manqala, Azərbaycanda mərəköçdü adlandırılan oyunun mətni verilmişdir. Azərbaycanın digər strategiya oyunları Noxud çuxuru və Pula-puladır.

Böyük Çillə və Çillə gecəsi (İran, 2020)

Böyük Çillə qışın ilk mərhələsidir, 40 gündür. Çillə gecəsində qışın başlanması münasibətilə saysız-hesabsız tonqallar yandırılırdı. Hər yerdə atəşfəşanlıq başlanırdı, şənlik etmək üçün adamlar bir yerə yığışır, maraqlı oyunlar, tamaşalar ifa edir, qurban kəsir, çalıb-oynayırdılar.

Hüsnxətt, İslam kalliqrafiyası (Türkiyə, 2021)

Azərbaycanda xəttatlıqla usta Baba (XVIII əsr, Bakı), usta Abuzər Bədəlov (XVIII–XIX əsrlər, Şahbuz), Usta Zeynal Nəqqaş (XIX əsr, Ordubad), usta Əhməd (XIX əsr, Lənkəran), usta Məhəmməd (XIX əsr, Gəncə) kimi sənətkarlar məşğul olmuşdular. XIX əsr Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Şuşada Mirzə Məhəmmədkərim bəy Kəbirli, Hacı Mirzə Əliqulu Yusifzadə, Molla Əli Qarabaği, Mirzə İsmayıl Məhzun, Mirzə Hüseyn bəy Salar, Mir Möhsün Nəvvab, Həsənəli xan Qaradaği kimi xəttatlar fəaliyyət göstərirdi. Molla Əlinin şagirdi Mirzə Kazım onun yazılarını "İnşai-Mirzə Kazım" adı ilə dərc etdirmiş və bu kitab mədrəsələrdə hüsnü-xətt örnəyi kimi istifadə edilmişdir. Həsənəli xan Qaradaği Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ" əsərini şikəstə-nəstəliq yazısı ilə köçürmüşdür. Mirzə Qədim İrəvani Ermitajda saxlanılan qovluqşəkilli hədiyyəsində nəsx xətti ilə Sədidən şeir parçalarını yazmışdır. Lənkəran qəza məhkəməsi katibi Mirzə İsmayıl Qasir isə nəsx, təliq və naxun xətlərinin ustadı idi. Gəncədə və Tiflisdə xəttatlıq dərsi verən Mirzə Şəfi Vazehi alman şərqşünası Fridrix Bodenştedt belə təsvir edirdi: "Mirzə Şəfi çox gözəl yazırdı və eyni zamanda (yazıya) gözəllik və rəngarənglik gətirirdi: hərfləri mətnin məzmununa uyğunlaşdırırdı. Əgər o, adi şeylər barədə yazmalı olurdusa, onda o, onlara adi, qəşəng şeylərə bayramsayağı paltarlar geydirirdi, qadınlara göndərilən məktubları xüsusi nazik xətlə yazırdı."

XIX əsr ortalarında Azərbaycanda mədrəsələrində hüsnü-xətt dərsinə xüsusilə diqqət edilməyə başlanmışdı. Belə mədrəsələrdən biri Nuxada "Məcməül-xoş xətt" əsərinin müəllifi Əbdülqəni Xalisəqarızadə Nuxəvinin (1817–1879) mədrəsəsi idi. Nuxəvinin əsasən nəsx və nəstəliq xətlərindən istifadə edərək yazdığı əlyazma kitabları bədii estetik zövqlə tərtib edilmişdi. Qafqaz müsəlmanlarının V şeyxülislamı Əbdüssəlam Axundzadə 1894-cü ildə Tiflisdə "Xətti-təliq və nəstəliq" dərsliyini dərc etdirmişdir. Bakı şəhərinin ətraf kəndlərində isə xəttatlıq sənəti daha çox məscidlərin nəzdindəki məktəblərdə dini dərslərlə bərabər tədris edilmiş və bu sənətin mahir ustaları da belə yetişmişdir. Suraxanıdan Mirzə Əsədullah "İsmailiyyə" bina fasadının hədislərinin xəttatı olmuşdur. Onun şagirdi Əhməd Əlizadənin əl işləri AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.

Sovet dövründə latın qrafikasına keçid və elmi-texniki tərəqqinin baş verməsi kalliqrafiya sənətinin tənəzzülünə səbəb olur. Müasir dövrdə Seyfəddin Mənsimoğlu, Hacı Eldar Mikayılzadə, Yavər Əsədov, Gülxan Baydəmir kimi rəssamlar əsərlərində xəttatlıqdan istifadə edirlər. Xəttatlığı ağacoyma sənəti ilə birləşdirən Seyfəddin Mənsimoğlu Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai, Mövlana Cəlaləddin Rumi kimi şəxsiyyətlərə əsərlər həsr etmişdir. Hacı Eldar Mikayılzadə Təzəpir məscidinin bərpasında nəbati və islami naxışlarla bədii xəttatlığın sintezini yaratmışdır.

Rübab (İran, 2022)

XİX əsrə aid rübab

Orta əsrlərdə Azərbaycanda geniş istifadə edilmişdir. Nizaminin, Nəsiminin, Füzulinin, Seyid Əzim Şirvaninin və bir çox klassiklərin yaradıcılığında rübabın təsviri verilmişdir. XVIII əsrdən başlayaraq rübab Azərbaycanda tədricən unudulmuş, dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Musiqi mədəniyyəti tarixində əhəmiyyətli rol oynamış rübab yenidən bərpa edilərək səsləndirilir.