Bu, seçilmiş məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin.

Azərbaycan mədəniyyəti

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin

Azərbaycan mədəniyyəti (az-əbcəd. آذربایجان مدنیتی[qeyd 1]) — azərbaycanlıların, Azərbaycan etnik qruplarınıntarixən mövcud olmuş dövlətlərin mədəniyyəti. ХI-ХIII əsrlərdə SəlcuqlarHülakülər dövründə türk oğuz tayfalarının Şərqi Zaqafqaziya və İran Azərbaycanına gəlişi ilə Azərbaycan xalqı formalaşmağa başlamış və bu proses XV əsrin sonlarına qədər davam etmişdir.[1][2] Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlamış, XIV–XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxmışdır.[3] XVI əsrdə Azərbaycan türkləri tərəfindən qurulan[4] Səfəvilər imperiyasında Azərbaycan dili dövlət dili olaraq istifadə edilirdi.[5]

Əsrlər boyunca Azərbaycan dili bütün Persiya, Qafqaz və cənub-şərqi Dağıstanda linqva franka kimi ticarətdə və etnik qruplar arası qarşılıqlı münasibətlərdə istifadə edilib.[6] İranda uzun müddət azərbaycandilli sülalələrin hakimiyyətdə olması fars dilinə idarəçilik, titul adları və hərbi terminologiyada bir çox azərbaycanizmlərin daxil olmasına gətirib çıxarmışdır.[3] Azərbaycan ədəbiyyatının geniş inkişaf etdiyi Səfəvi dövründə Azərbaycan dastanları Osmanlı, Çağatay və fars ədəbiyyatlarına nüfuz etmiş,[7] XVIII əsrdə ermənigürcü aşıqları Azərbaycan aşıq sənəti nümunələrini öz əlifbaları ilə qeydə almışdır.[8] Orta əsrlərdə formalaşmış Azərbaycan xalçaları Asiya və Avropada məşhurlaşmış,[9] Azərbaycan xalçaçılarının ideya və bacarıqları bütün Qafqazda hiss edilmişdir.[10]

XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olurlar. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda milli oyanış — mədəni Renessans dövrü (maarifçiliyin genişlənməsi, təhsil, mətbuat və incəsənətin inkişafı) baş vermişdir.[11][12] Bu dövrün azərbaycanlı islahatçı ziyalıları dövrü nəşrlər, teatr truppaları və qonşu dövlətlərdəki konstitusiya hərəkatlarında iştirak vasitəsilə türk Cənubi Qafqazından başqa İran, Osmanlı və Mərkəzi Asiyada da təsirə malik oldular.[13] Azərbaycan əlifba islahatı isə Türk yazı inqilabına başçılıq etmiş, bütün Türk dünyasına birbaşa təsir etmişdir.[14] Azərbaycan İslam dünyasında milli teatrın, operanın, qərb tipli universitetinbaletin əsasının qoyulduğu ilk ölkədir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İslam dünyasında ilk dünyəvi demokratik dövlətlərdən biri, həmçinin İslam ölkələri arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ilk dövlətdir.[15]

Azərbaycanlıların tarixi topluluğu cənubda Qızılüzən çayından şimalda Böyük Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzərdən qərbdə GürcüstanErmənistana qədər olan ərazidə ortaya çıxmışdır. İranda Azərbaycan dili az qala Qəzvinə qədər danışılır,[16] Gəlucah isə Azərbaycan linqvistik ərazisinin ən şərq nöqtəsi sayılır.[17] XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşmışdır: Cənubi AzərbaycanAşağı Qarabağ.[1] Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Şuşa şəhəri 2021-ci ildən Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edilmişdir.[18]

Azərbaycanlılar Qafqaz,[19] türk[20] və İran elementləri daşıyan irsə malikdirlər.[21][22] Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf etmiş,[1] bu dinin təsiri Azərbaycan mədəniyyətinin mayasına hopmuş, digər mədəni elementlərlə birləşmişdir.[23] Azərbaycanın maddi mədəniyyəti əsrlər boyunca davam edən simbiozun, yerli elementlərin və köçərilərin töhfələrinin incə birləşməsinin nəticəsidir.[24] XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri milli oyanış dövründə Qərb dəyərləri və təşkilatları Azərbaycanda tətbiq edilmiş,[12] 2001-ci ildən Azərbaycan Avropa Şurasının üzvü olmuşdur.[25] Hal-hazırda, 6 müstəqil türk dövlətindən biri olaraq, Azərbaycan Türk Dövlətləri TəşkilatıBeynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatının aktiv üzvüdür.

Azərbaycanda UNESCO tərəfindən qeydə alınmış 5 Ümumdünya irsi, 19 qeyri-maddi mədəni irs, 2 əlyazma toplusu, 3 yaradıcı şəhər var. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə görə torpaqlarını tərk etmiş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur azərbaycanlılarının repatriasiyası üçün "Böyük Qayıdış" layihəsi davam etdirilir, ərazidə ziyan görmüş Azərbaycan mədəniyyət abidələri bərpa edilir.[26]

Mədəniyyətin inkişaf tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Azərbaycan" toponimi parf və ya orta dövr fars dilində, Atropatena adlı qədim dövlətin adı olan Aturpatakandan (Āturpātakān) əmələ gəlmişdir. Atropatenanın banisi Midiya satrapı Atropatın adı "atəş mühafizəçisi" deməkdir. Azərbaycan tarixi ərazisi birinci olaraq Arazdan cənubdakı ərazilər üçün, indiki İran Azərbaycanı üçün istifadə edilsə də, XIII əsrin əvvəllərində Yaqut əl-Həməvi tərəfindən verilən məlumat bu dövrdən bir qayda olaraq Azərbaycan anlayışının şimala qədər yayıldığını göstərir.[27] Müasir Azərbaycan Respublikasının Muğan ərazisi də tarixi Azərbaycana daxil idi.[28] Səfəvilər dövründə paytaxtı Təbriz olan Azərbaycan bəylərbəyliyinə Şimal Azərbaycanın TalışArazbar bölgələri daxil idi.[29] İranika ensiklopediyasına görə Səfəvilər dövründə Azərbaycan termini Arazdan şimaldakı bəzi ərazilər üçün istifadə edilib, hansı ki, idarəçilik baxımından Azərbaycan bəylərbəyliyinin canişininə tabe idi.[30] Səfəvilər dövründə Azərbaycan termini həm şimaldakı, həm cənubdakı Azərbaycan vilayətləri üçün istifadə edilirdi.[31] "Azərbaycan" adı ilk dəfə Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyası tərəfindən 27 may 1918-ci ildə rəsmi olaraq istifadə edilmişdir. Fraksiya öz iclasında Azərbaycanın müstəqilliyini elan edilməsi barədə qərar qəbul etdi.[32]

Azərbaycanlıların tarixi topluluğu cənubda Qızılüzən çayından şimalda Böyük Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzərdən qərbdən Gürcüstan və Ermənistana qədər olan ərazidə ortaya çıxmışdır.[33] Azərbaycanlıların etnogenezində Qafqaz AlbaniyasıAtropatena əhalisi (kaspilər, qafqaz albanları, udinlər, midiyalılar[34], talışlar[35]) ilə bu ərazilərə gələn işğalçılar (kimmerlər, skiflər, massagetlər, hunlar, xəzərlər, bulqarlar, oğuz türkləri, qıpçaqlar,[35] peçeneqlər) iştirak etmişdir.[36] Etnogenezdə dominant rolu türklər oynamışdır.[37] Türk komponenti olan oğuz türkləri isə qədim türklərin uqor və sarmat mənşəli tayfalarla qarışması nəticəsində yaranmışdır.[38] ХI-ХIII əsrlərdə Şərqi Zaqafqaziyaya türk oğuz tayfasının gəlişi Azərbaycan xalqının formalaşmasının başlanğıcı idi.[1][2] Türkləşmə üçün münbit şəraitə səbəb bölgədə böyük etnik müxtəlifliyin olması idi.[39] Monqollar dövründə türk tayfalarının köçü davam etmişdir.[40][41] İdarə etdikləri ərazilərə Qubadan cənubdakı azərbaycanlıların torpaqları da daxil olan, İran Azərbaycanında məskunlaşmış QaraqoyunluAğqoyunlu tayfaları azərbaycanlıların etnogenezində iz qoymuşdur.[35] XV əsrin sonlarında Azərbaycan əhalisinin türkləşməsi başa çatdı və müstəqil Azərbaycan türk xalqı ortaya çıxdı. Anadolu türkləri və Azərbaycan türkləri arasında etnik sərhəd isə XVI əsrdə yarandı.[1] XVI–XVII əsrlərdə bölgəyə padarşahsevənlərin gəlməsi ilə türk axınları davam etmişdir.[42]

Şnirelmana görə, antik və erkən orta əsrlərdə Albaniya və Atropatena əhalisi arasında mədəni, sosial və liqvistik cəhətdən oxşarlıq yoxdur.[11] Qrantovski eramızdan əvvəl I minilliyə aid İran Azərbaycanı abidələrini Şərqi Zaqafqaziya mədəniyyəti ilə əlaqələndirir.[43] Trever isə eramızdan əvvəl VI–V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılara əsasən qafqaz albanları və midiyalılar arasında mədəni yaxınlığın olduğunu qeyd edir.[44]

Tarixdən əvvəlki dövr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Daş dövrünə aid Azıx mağarasında Quruçay mədəniyyəti, Aşel mədəniyyətiMustye mədəniyyəti dövründə yaşayış olduğu müəyyən edilmişdir. Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin orta Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insana məxsus olan çənə fiziki tipinə görə sinantrop tipli insanla neandertal adamı arasında keçid mərhələsindədir. Azıx mağara düşərgəsinin Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insan qalığına şərti olaraq Azıxantrop, yəni Azıx adamı adı verilmişdir.[45]

İnsanların və qayığın təsvir edildiyi Qobustan petroqlifi

Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğunda Mezolit dövründən orta əsrlərə qədər dövrü əhatə edən 6000 qayaüstü rəsm vardır. Ancaq burada primitiv incəsənətin çiçəklənmə dövrü Mis dövrü hesab edilir. Bu dövrdə qədim tayfaların yüzilliklərin əsəri olan həyat təcrübəsi dini və bədii görüşlər baxımından tam ifadə edilirdi.[46]

Təxminən eramızdan əvvəl 6000–4000-cü illərdə Zaqafqaziyada Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti inkişaf etmişdir.[47] Bu mədəniyyət adını Gürcüstanda yerləşən Şulaveridən və Azərbaycan yerləşən Şomutəpədən alır. Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyətinin mənsubları yerli obsidianı alətlər düzəltmək üçün istifadə edir, üzüm kimi mədəni bitkiləri yetişdirir, maldarlıqla məşğul olurdu.[48] Bir çox xarakteri mədəniyyətin Yaxın Şərqin neolit mədəniyyətlərindən törədiyini göstərir.[49]

E.ə. IV minilliyin ortalarında Azərbaycanda (Ağdamda) Leylatəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Keramik qablarda dəfn bu mədəniyyət üçün xarakterikdir. Tipik Ön Asiya yaşayış məntəqəsi kimi Leylatəpə evlərin sıx yerləşdiyi məntəqədir. Bəzi rus alimlərinin fikrincə Leylatəpə mədəniyyətinin üzvləri Maykop mədəniyyətinin yaradıcısı olub.[50]

E.ə. IV–III minilliklərdə Azərbaycanın da daxil olduğu geniş bir ərazidə Kür-Araz mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Bu mədəniyyət yerli filiz yataqlarının geniş istifadəsi və metalişləmə sənətinin yüksək inkişaf səviyyəsi ilə xarakterizə olunur.[51] Bu dövrdə həmçinin dulusçuluq,[52] bağçılıq, Mesopotamiya və Kiçik Asiya ilə ticarət inkişaf etmişdir.[53]

Son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı — e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Muğan düzündəTalış dağlarında Muğan mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[54][55] Bu dövrdə əsas məşğuliyyət növləri maldarlıq və kənd təsərrüfatı idi.[56] Qərbi Asiya tipində tunc və dəmir qılınclar bu dövr üçün xarakterikdir.[57]

Naxçıvan MR ərazisində son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı — e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Boyalı Qablar mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[58][59][60][61] 1896, 1904 və 1926-cı illərdə Qızılvəng monastırı yaxınlığında Naxçıvan mədəniyyətinə aid daş qutu qəbir abidələri aşkar olunmuşdur. Naxçıvan mədəniyyətini səciyyələndirən əsas saxsı məmulatı həndəsi naxışlarla, insan, heyvan, quş rəsmləri, müxtəlif piktoqrafik işarələrlə bəzədilmiş və yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış boyalı qablardır.[62]

Eramızdan əvvəl XIII-VII-ci əsrlərdə Şərqi və Mərkəzi Zaqafqaziyada Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[63][64] Bu dövr əsasən qəbrlərdən öyrənilib. Xocalı kurqanında 1895-ci ildə E. Resler tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı Assuriya şahı II Adadnirarinin adı yazılmış muncuq tapılıb.[65] İvan Meşaninova görə bu tapıntı Zaqafqaziyanın İkiçayarası və Mesopotomiya ilə münasibətlərini aydınlaşdırmaq üçün geniş imkanlar açır.[66]

İşquz dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qızıl skif kəmər başlığı. Azərbaycan Tarix Muzeyi

E.ə. VII əsrdə skiflər hal-hazırkı Azərbaycan ərazisinə köç etmişdilər.[67] Skiflərin Azərbaycanda qurduğu dövlət tarixi mənbələrdə İşquz adlandırılırdı.[68] Düşünülür ki, Skif çarlığının özəyinin midiya dilindəki adı Sakaşen (Azərbaycan Respublikasının qərbində, indiki Gəncədə) idi.[69][70][71][72] Riçard Nelson Fray və Anataliya Xazanova görə Skif çarlığının mərkəzi Muğan düzü idi.[69][73] İşquz Midiya, MannaUrartu dövlətləri ilə sərhəd idi. Eramızdan əvvəl VI əsrin əvvəllərində skiflər Urartunun inzibati mərkəzi olan Teyşebainini dağıtmışdılar. Şəhərin suvarma sisteminin də dağıdılması bizim eranın əvvəllərinə qədər şəhərdə həyatın yenilənməməsinə səbəb olmuşdur.[74]

Skiflər yüksək oxçuluq bacarığına malik idi. Bunun sübutu skif abidələrində və onların istehsal etdikləri mallar üzərindəki şəkillərdə tapılan oxluqlardır. Skiflər mütəşəkkil xalq olmaqla bərabər tayfa şurası və hərbi başçılar tərəfindən idarə edilən tayfalar ittifaqına sahib idi.[75][76] Onlar hərbi iş sahəsində Azərbaycan ərazisindəki yerli əhalinin mədəniyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edirdilər. Skiflər aborigenlərə at belində ox atmaq taktikasını öyrədirdilər.[77]

1946–1953-cü illərdə S. M. Qazıyevin rəhbərliyi ilə Mingəçevirdə aparılan ekspedisiya zamanı tapılmış ilk tunc dövründən orta əsrlərədək dövrü əhatə edən materiallar içərisində skif qəbirləri də olmuşdur. Ümumiyyətlə, kimmer-skif yürüşləriylə eyni dövrdə Cənub-şərqi Qafqazın müxtəlif rayonlarında yeni xalqa aid qəbir abidələri və dəfn adətləri ortaya çıxmışdır. Bu abidələrin skiflərə aid olması tapılmış üzük-möhürlərdəki təsvirlərlə sübut edilir. Həmçinin, skif qəbirlərində skif tipli ox ucluqları, əyri bıçaqlar, bülöv daşlar, qılınc və nizə ucluqları, bilərziklər, tunc güzgülər tapılmışdır.[77]

Qafqaz Albaniyası dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəkinin Kiş kilsəsi

Azərbaycan ərazisində eramızdan əvvəl təqribən IV–III əsrlərdən eramızın VIII əsrinə qədər Qafqaz Albaniyası adlandırılan dövlət mövcud olmuşdur.[78] Bu dövlətin paytaxtı əvvəlcə Kabalaka (Qəbələ), sonra isə Partav (Bərdə) şəhəri idi. Ellinizm dövründə hər biri ayrı dialekt və başçıya sahib alban tayfalarının birləşməsi nəticəsində Qafqaz Albaniyası yaranmışdır. Strabona görə Alban dinində üç tanrıya: Günəş, Zevs və Ay tanrısına ibadət var idi. İberiya sərhədinə yaxın yerləşən Ay məbədi böyük əraziyə sahib idi və bu məbədi idarə edən baş keşiş bütün krallıqda ikinci ən hörmətli adam sayılırdı. Albaniyadakı Ay kultunun ən spesifik cəhəti insan qurban verilməsi mərasimi idi.[79]

E.ə. IV əsr — eramızın VIII əsrlərində Cənubi Qafqazda, xüsusilə də Qafqaz Albaniyası ərazisində Küp qəbirləri mədəniyyəti yayılmışdır. Bu mədəniyyətdə ölülər bükülü vəziyyətdə sağ və ya sol böyrü üstə, əsasən, üfüqi şəkildə dəfn olunurdu. Qəbir invertarları metal (tunc və başlıca olaraq dəmir alət və silahlar, bürünc, gümüş və qızıl bəzək şeyləri), ağac, daş, gil, şüşə və pastalardan ibarət idi. Bu mədəniyyət əkinçilik, heyvandarlıq, ovçuluq, balıqçılıq və sənətkarlıqla məşğul olan oturaq əhaliyə aiddir.[80] E.ə. III–I əsrlərdə Qafqaz Albaniyası ərazisində Yaloylutəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Mədəniyyəti günümüzə çatan nümunələri torpaq qəbirlərdə və kurqanlarda tapılmış müxtəlif alətlər mədəniyyətin nümayəndələrinin əkinçiliklə və şərabçılıqla məşğul olduğunu göstərir.[81]

Eramızın IV əsrində xristian dinini rəsmi dövlət dini elan edən Alban dövləti mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya digər dərəcədə xristian ideologiyasının təsir dairəsində olmuşdur.[82] Alban çarı Yesuagenin dövründə, V əsrin əvvəllərində Albaniyada məktəblər mövcud idi. Müxtəlif qruplardan toplanmış uşaqlar burada savad öyrənirdilər. Hətta onların qidalanması üçün də dövlət tərəfindən pul ayrılırdı. Yesuagenin oğlu III Vaçaqan xristian dinin yayılması üçün savadlı ruhanilər hazırlayırdı. Bu məqsədlə dini məktəblər açılırdı. O, cadugər, sehrbaz, bütpərəst kahinlərin övladlarının bu məktəblərdə xristian kimi yetişdirilməsini əmr etmişdi.[83]

Albaniyada Nax-Dağıstan dillərinin ləzgi dilləri qrupuna aid alban dili danışılırdı.[84][85] Həmçinin Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklu yazısı olan xalqlar içərisində albanları qeyd edir. X–XII əsrlərə qədər bu dil Kür çayının sol sahilində geniş yayılmışdı, daha sonra isə tədricən türk dialektləri ilə əvəz edildi.[86] Həqiqətən də alban dilinin qədim ədəbi abidələrinin mövcud olması sübut edilmişdir. Əşyalar və dini binalar üzərində həkk edilmiş bir çox alban epiqrafiya nümunələri tapılmışdır. Bu yazılar eramızın VI–VIII əsrlərinə aid edilir.[87] 1947–1952-ci illərdə Mingəçevirdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı alban yazısı həkk edilmiş nümunələr tapıldı.[88] Misirin Santa Katerina şəhərində yerləşən ortodoks monastırı — Müqəddəs Yekaterina Monastırında Qafqaz albanlarının dilində yazılmış Sinay palimpsesti tapılmışdır. Yazının mətni Həvari Pavelin Korinflilərə ikinci məktubundan ibarətdir. Palimpsest Zaza Aleksidze tərəfindən deşifrə olunmuşdur.[89]

Üzərində alban dilində yazı olan daş kapitel. Azərbaycan Tarixi Muzeyi[44][90]

Qafqaz Albaniyası ədəbiyyatı ilə bağlı məlumatlar azdır.[91] Alban dilinə dini və digər mövzulu kitablar tərcümə edilsə də, alban ədəbiyyatının ömrü qısa olub.[92] Bu tərcümələrə misal olaraq Əhdi-ƏtiqƏhdi-Cədidə, həmçinin İncilə əsaslanan alban mətnlərini — lektionarini göstərmək olar.[93] Alban lektionarisinin VII əsrə aid Septuagintadan daha qədim olması onu "dünya bibliya tədqiqatlarının incilərindən biri" edir.[94] Bibliya alban dilinə V əsrdə tərcümə edilib.[95] Erməni tarixçisi Qevonda əsasən, Əhdi-Cədid alban dilinə tərcümə edilib.[96] Alban dili İncilin tərcümə edildiyi on ikinci dildir.[97] Tədqiqatçılar Alban kilsəsi və alban çar hakimiyyəti tərəfindən yaradılmış III Mömin Vaçaqanın qanunlarının da əvvəl alban dilində yazıldığını, daha sonra erməni dilinə tərcümə edildiyini inkar etmirlər.[91][98][99] Murtuzəli Hacıyevin fikrincə alban dilində və yazısı ilə nəinki dini, həm də elmi ədəbiyyat yaradılıb.[93] Mehranilər sülaləsindən Cavanşirin əmri ilə Moisey Kalankatlı alban tarixşünaslığı abidələrindən biri olan[91] "Alban ölkəsinin tarixi" əsərini yazmışdır.[44] VIII əsrdə Alban kilsəsinin müstəqilliyini itirməsindən sonra alban dili və yazısından istifadəyə son qoyulmuş, ibadət erməni dilində aparılmışdır.[100]

Arxeoloji materialların öyrənilməsi, tədqiqatçılara Qafqaz Albaniyası incəsənətinin inkişaf mərhələləri haqqında fikir söyləməyə imkan vermişdir. Orta əsrlər alban incəsənəti qədim dövrdə Qafqaz Albaniyası sənətkarlarının yaratdıqları özüllər üzərində inkişaf etmişdi.[101] Qafqaz Albaniyası incəsənəti erkən dövrdə təbiəti və xarakteri baxımından dini ideyalara əsaslansa da,[102] birinci əsrdən yeni dövrün başlanması ilə dinin təsiri bir qədər zəifləyir və feodalizmin mənşəyi və inkişafı ilə bağlı yenilikçi ideyalar yayılırdı.[103] Yüksək səviyyədə mənimsənilmiş humanist ideyaların istiqamət verdiyi ikinci mərhələ dini və məzhəbi tendensiyaların üstünlük təşkil etdiyi əvvəlki mərhələnin özülləri üzərində inkişaf etməkdə idi.[104] Qafqaz Albaniyası incəsənətinə zərgərlik, daşişləmə, ağacişləmə, sümükişləmə, bədii şüşə, bədii metal, duluşçuluqmonumental heykəltaraşlığı misal çəkmək olar.

Qafqaz Albaniyasında xüsusi alban təqvimi var idi. Qafqaz albanları 352-ci ildən etibarən İsgəndəriyyə məktəbi təqvimini istifadə edirdilər. Ananiya Şiraklı, Ovannes İmastaserin və başqalarının əsərlərinə əsasən alban təqvimi Misir sistemi təqvimi idi. Alban dilində ayların adı Navasardos, T'ule, Namos', Çil, Bokavon, Mare, Boceone, J'qul, Bontoke, Orili, Exna, Baxnadır.[105]

İslam dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

VIII–XIII əsrlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yusif ibn Küseyir türbəsi inşaat kitabəsi. 1162-ci il

VIII əsrdə Qafqaz Albaniyasının Ərəb Xilafətinin tərkibinə daxil olması ilə Azərbaycanda İslam dini yayılmağa başlamışdır. İslamın yayılması İslam mədəniyyətinin inkişafına səbəb olmuşdur.[106] Ərəb Xilafətinin zəifləməsi ilə Azərbaycan ərazisində Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər kimi feodal dövlətləri yaranır. Şəddadi hökmdarı Fəzl bin Məhəmməd Araz çayı üzərində körpü, Əbüləsvar Şavur isə paytaxt şəhəri Gəncənin ətrafında sədd və xəndək qurmuşdur.[107] Şirvanşahlar dövründə Bakıda çoxlu inşaat işləri həyata keçirilmiş və şəhər inkişaf etdirilmişdir. XII əsrdə qala divarları inşa edilmiş və şəhərin müdəfiə sistemi gücləndirilmişdir. XV əsrdə Şirvanşahların öz iqamətgahlarını Şamaxıdan Bakıya köçürməsindən sonra şəhərin "Qala" adlandırılan qədim hissəsinin həyatında "kristallaşma" dövrü başlamışdır.[108] XI əsrdə Şirvanşahların sarayında əl-Qəzzi kimi ərəb dilində yazan şairlər var idi. XII əsrdə Əbülüla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Xaqani ŞirvaniMücirəddin Beyləqani kimi bir çox şairlər III Mənuçöhr və onun oğlu I Axsitanın sarayında toplaşmışdı.

Azərbaycan tarixi boyu dünyaya bir çox filosof, şair və alim vermişdir. Orta əsrlər alim və filosofları arasında "Astronomiya" əsərinin müəllifi Əbülhəsən Şirvani qeyd edilməlidir.[37] Digər bir önəmli şəxsiyyət isə humanist, dünyəvi poeziya üslubunda yazan Nizami Gəncəvidir. Nizaminin yazdığı əsərlərə Ərzincan hakimi Bəhram şah ibn-Davuda həsr etdiyi "Sirlər xəzinəsi", Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə həsr etdiyi "Xosrov və Şirin", I Axsitana həsr etdiyi "Leyli və Məcnun", Marağa hakimi Əlaəddin Körpə Arslana həsr etdiyi "Yeddi gözəl", Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə və Mosul hakimi Məlik İzzəddinə həsr etdiyi "İsgəndərnamə" və fars dilində divanı daxildir.[109]

Azərbaycan türk dilinin bölgədə yayılması İran dillərinə aid olan qədim azəri dilinin sıradan çıxmasına səbəb olmuşdur. Azəri dili Atropatena çarlığının dili idi,[110] hansı ki İran Azərbaycanını və müasir Azərbaycanın cənub-şərq bölgələrini əhatə edir.[111] Ehtimal ki, azəri dili XVII əsrə qədər mövcud olmuşdur.[41][112]

XIII əsrdə Xaçın knyazlığında xaçkarların (xaç daşları) ən gözəl nümunələri yaradılmışdır (məsələn, Ktişvəng monastırı xaçkarları).[113] Orta əsrlərdə Xaçın knyazlığında erməni miniatür məktəbi inkişaf etmişdir (məsələn, 1224-cü il və təqribən 1264-cü ilə aid əlyazmalar).[114] Xaçın knyazı Vaxtanq Taqavoraznın sarayında Mxitar Qoş "Qanunnamə" əsərini tamamlamışdır.[115]

XIV–XIX əsrlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qızılbaş döyüşçüsü

Səlcuqlar dövləti dövründə başlayan türk tayfalarının gəlişi[40] monqolların dövründə də davam etmişdir. Beşinci monqol ulusu Elxanilərin ordusunun böyük bir hissəsini türklər təşkil edirdi.[41] Elxanilər dövründə türk boylarının Azərbaycana köçü baş vermişdir. Bu dövrdə tat-tacik qruplara qarşı monqolların göstərdiyi diskriminasiya, Fərat çayından kanalların açılması tatların Azərbaycan və İraq-i Əcəmdən (Sultanabad) İraqa köç etməsinə səbəb olmuşdur. Qalanlar isə monqollarla birlikdə türkləşmiş, İran Azərbaycanında Azərbaycan dili hakim olmuşdur. Türklərin Azərbaycanda yerləşməsinin əsas səbəbi bu ölkədə otlaq, bağ-bağçaların çox olması, mal-qara bəsləmək üçün uyğun və əlverişli şəraitin olmasıdır.[116]

XIV–XV əsrlərdə Azərbaycan türk etnosunun formalaşmağa başlaması ilə Azərbaycan mədəniyyəti ortaya çıxır. İlk dövrlərdə stabil mərkəzləri olmayan bu mədəniyyəti Osmanlı mədəniyyətindən fərqləndirmək çətin idi. XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşır: Cənubi AzərbaycanAşağı Qarabağ. XVI–XVIII əsrlərdə bu mədəniyyət mərkəzlərinin formalaşması başa çatır. XIV–XV əsrlərdəki Azərbaycan mədəniyyətinin mənbəyindən danışılanda yadda saxlanmalıdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətin digər hissələri ayrılmaz surətdə dil ilə bağlıdır. Maddi mədəniyyət isə əhalinin türkləşməsindən sonra belə ənənəviliyini qorumuşdur. Müstəqil olduqdan sonra Azərbaycan mədəniyyətinin İran mədəniyyətiƏrəb mədəniyyəti ilə güclü əlaqələri saxlanmışdır. Onların ortaq dini və ortaq mədəni-tarixi ənənələri vardır.[1]

XVI əsrdə Azərbaycan türkləri tərəfindən Səfəvilər imperiyası qurulmuşdur.[4] Səfəvi şahı I İsmayılın dövlət dini olaraq şiəliyi seçməsi Azərbaycan türklərini etnik və linqvistik olaraq oxşar olduqları Osmanlı türklərindən fərqləndirməyə başladı.[117] Bu dövrdə Azərbaycan dili, ədəbiyyatı, aşıq musiqi sənəti, xalçaçılığı və s. mədəniyyət sahələri inkişaf etmişdir. Səfəvilərin əsas hərbi gücü olan türk tayfaları Səfəviyyə ordeninə uyğun olaraq qırmızı çalma geydiklərindən azərbaycan dilindəki qızılbaş ifadəsi ilə adlandırılır, saqqallların kəsib azərbaycanlılara xas bığlarını saxlayırdılar.[118][119] Səfəvi tacının seçilməsi qarabağlılar kimi xüsusi baş geyimi olan müəyyən qrupların ənənəsinin bir hissəsi idi.[120]

XVIII əsrdə Azərbaycanda türk mənşəli sülalələrin idarə etdiyi xanlıqlar əmələ gəlmişdir.[121][122] 1813-cü il Gülüstan müqaviləsi və 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisi Rusiya hakimiyyətinə keçmiş, Cənubi Azərbaycan isə İranın tərkibində qalmışdır.[123][124][125][126] Beləliklə, Araz çayı sərhəd olmaqla azərbaycanlılar iki ayrı imperiyanın tərkibində qalmağa məcbur olmuş, İran və Rusiya mədəniyyətinin təsirində qalan azərbaycanlılar iki əsrlik sosial təkamül nəticəsində bir-birindən fərqlənməyə başlamışlar.

1822-ci ildə süqut etmiş Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşa şəhəri Azərbaycan musiqisipoeziyasının beşiyi, Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biridir.[18] Bu şəhər müəyyən bir dövr ərzində bir çox Azərbaycan ziyalıları — şairlər, yazıçılar və xüsusən musiqiçilərin (Azərbaycan aşıqları, Azərbaycan muğam ifaçıları, qopuz ifaçıları) evi olmuşdur.[10][37] Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzində 549 qədim bina (bunlardan 72-si Azərbaycan tarixində iz qoymuş şəxslərin yaşayış evləri və ya ev muzeyləridir), 17 məhəllə bulağı, 17 məscid, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, bir neçə kilsə və monastır, 2 qəsr və qala divarları yerləşir. Bu abidələrin çoxu XIX əsrdə yaşamış Azərbaycan memarı Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən tikilmiş və həmin dövrün ən məşhur nəqqaşı Kərbəlayi Səfərəli tərəfindən bəzədilmişdir.[127]

Müasir dövr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 4-cü çağırış Nazirlər Kabineti.

XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar. Bu dövrdə Tiflis şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı üçün önəmli mərkəzlərdən birinə çevrilir.[128] XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda mədəni Renessans dövrü (milli oyanış, latın əlifbası layihəsi, milli mətbuatınteatrın yaranması, dünyəvi məktəblərin açılması[12]) baş vermişdir.[11] Buna baxmayaraq, Bakı, Gəncə və Tiflisdə İran mədəniyyəti, ədəbiyyatıdilinə maraq XIX əsrin sonuna qədər davam etmişdir.[129]

28 may 1918-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası İstiqlal Bəyannaməsini qəbul edərək rəsmən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasını elan etmişdir. Sovet işğalına qədər 23 ay mövcud olan bu dövlət tarixə müsəlman Şərqindəki ilk demokratik və dünyəvi respublika (5 il sonra, 1923-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyəti yaranıb) olaraq keçmiş və Azərbaycan qadınlara səs vermə hüququ verən ilk müsəlman xalqı olmuşdur.[121][130] 19 noyabr 1918-ci ildə Milli Şuranın Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçən iclasında Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün millətlərin təmsil edildiyi Azərbaycan parlamentinin yaradılması qərara alındı. Qərara görə 24 min nəfərdən bir nümayəndə hesabı ilə müsəlmanlar 80, ermənilər 21, ruslar 10, almanlar 1, yəhudilər 1 nümayəndə çıxarda bilərdi.[131] Bir çox millətlərin nümayəndələri kimi parlamentin erməni Daşnaksütun fraksiyasından olan Abram Dastakov və Xoren Amaspür da Azərbaycan Nazirlər Kabinetinə seçilmişdir.[132]

"Azad qadın" heykəli. Fuad Əbdürəhmanov

1920–1930-cu illərdə Bakı şəhəri bütün türk xalqlarının mədəni həyatının mərkəzinə çevrilir. Burada Tatarıstan, Özbəkistan, türkdilli Krım, Türkiyə və s. yerlərin görkəmli ziyalıları yaşayır və fəaliyyət göstərirdilər.[133] Onların bir çoxu Stalin repressiyasının qurbanları olmuşdur.[134] Qazax ədəbiyyatı ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələri 1937–1938-ci illər repressiyalarından daha az əziyyət çəkib, ancaq Zaqafqaziyada ən çox repressiya qurbanı olanlar onlardır. Həmçinin Azərbaycanın bir çox elm və incəsənət xadimi Böyük Təmizliyin qurbanı olub.[133]

1920-ci ildə Əli Bayramov adına Qadın klubunda 7 qadının öz çadrasını çıxartması ilə Azərbaycanda çadranın atılması kampaniyası başlamışdır.[135] Ümumiyyətlə, Azərbaycan qadını XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq ilklərə imza atmışdır. Təhsil sahəsində Nigar Şıxlinskaya, Sona xanım Vəlixan[136], Adilə Şahtaxtinskaya[137], Validə Tutayuq[138], teatr və kinoda Gövhər Qazıyeva[139], Şövkət Məmmədova[140], İzzət Oruczadə[141], Qəmər Salamzadə[142] Qəmər Almaszadə[143], siyasətdə Ayna Sultanova[144], Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin Prezidiumunun Sədri seçilərək ilk azərbaycanlı qadın parlament başçısı olan Səkinə Əliyeva[145] misal göstərilə bilər. 1931-ci ildə ilk uçuşunu həyata keçirən Leyla Məmmədbəyova isə nəinki Azərbaycanda, həmçinin Qafqazda, Cənubi Avropada və Yaxın Şərqdə ilk qadın təyyarəçi olur.[146]

Sovet dövründə Bakının ruslaşması şəhərin azərbaycanlı, rus, erməni, yəhudi və digər millətlərdən olan əhalisini birləşdirən supra-etnik Bakı şəhər submədəniyyətinin yaranmasına gətirib çıxardı. Rus dilinin həddindən artıq yayılması rusdilli azərbaycanlıların (ana dili rusca olan azərbaycanlılar) ortaya çıxmasına səbəb oldu.[147][148][149][150] 1939-cu ildə Moskvada Azərbaycan sovet memarları Sadıq DadaşovMikayıl Hüseynovun proyekti əsasında Azərbaycan pavilyonu qurulmuşdur. Pavilyondakı ekspozisiya Azərbaycan SSR-in və onun mədəniyyətinin inkişafına həsr edilmişdir. 1930-cu idə Aleksandr Şirvanzadə Azərbaycan SSR-in ilk xalq yazıçısı,[151] 1931-ci ildə Qurban Pirimov Azərbaycan SSR-in ilk xalq artisti, 1956-cı ildə Səməd Vurğun Azərbaycan SSR-in ilk xalq şairi olmuşdur. Azərbaycanda doğulmuş SSRİ xadimlərinə Mstislav Rostropoviç, Larisa Dolina, Vladimir Menşov, Yevgeni Petrosyan, Harri Kasparov misal göstərilə bilər.

1953-cü ilin may ayında Azərbaycan SSR-in Mədəniyyət Nazirliyi yaradılmışdır. 1988-ci ildə müğənni və bəstəkar Polad Bülbüloğlu Mədəniyyət naziri olmuşdur.[152] 14 fevral 2011-ci ildə "zəngin Azərbaycan mədəniyyətinin bəşəri dəyərlərini dünyaya çatdırmaq, həmçinin dünya mədəniyyət incilərini ölkəmizdə təbliğ etmək, gənc nəslin bədii-estetik zövgünü formalaşdırmaq" məqsədi daşıyan Mədəniyyət TV yayıma başlamışdır.[153]

2001-ci ildə Azərbaycan Avropa Şurasına üzv olmuşdur. 2021-ci ildə Azərbaycanla Türkiyə arasında imzalanan Şuşa Bəyannaməsində mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq, tarixi və mədəni irsin qorunması, Türk mədəni irsinin beynəlxalq səviyyədə təbliğ və təşviq edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.[154][155] 2022-ci ildə Azərbaycanla Rusiya arasında imzalanan Moskva Bəyannaməsində mədəniyyət və incəsənət sahələrində əlaqələrin dərinləşdirilməsi məsələsi qeyd edilmişdir.[156]

2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın qələbəsindən sonra azad edilmiş şəhərlərin bərpası və bölgənin azərbaycanlı əhalisinin geri qaytarılması ("Böyük Qayıdış") üçün işlər başladılmışdır. 2021-ci ildə Şuşa şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin paytaxtı elan edilmiş, Qarabağ ətrafında azad edilmiş bölgələrin bir hissəsini əhatə edən "Şərqi Zəngəzur" ərazi vahidi yaradılmışdır.[157]

Memarlıq[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan memarlığı

Qədim və antik dövrlər memarlığı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çıraqqala, Şabran şəhəri yaxınlığı, V əsr.

Tarix öncəsi dövrlərə aid yaşayış yerləri olan meqalitik və siklopik tikililərin qalıqları (xalq yaşayış yerləri olan "qaradam"ların ilkin forması) Kiçik Qafqazın dağlıq hissələrində və Naxçıvan ərazisində aşkarlanmışdır. Bu cür tikililər Azərbaycanda EneolitErkən Tunc dövrünə aid edilir.[158] Belə yaşayış yerlərinə nümunə olaraq Füzuli rayonu ərazisində Qaraköpəktəpə, Sədərək rayonu ərazisində Sədərək qalası, Ağdam rayonu ərazisində Üzərliktəpə, Babək rayonu ərazisində Çalxanqala, Ağstafa rayonu ərazisində Qarğalartəpəsi, Babək rayonu ərazisində I Kültəpə, Cəlilabad rayonu ərazisində Əliköməktəpəsi və Şərur rayonu ərazisindəki Oğlanqala yaşayış yerlərini göstərmək olar.

Manna dövrünün memarlığı İranın QərbiŞərqi Azərbaycan ostanları ərazisindəki abidələr əsasında qismən öyrənilmişdir. Manna dövrü memarlığını özündə əks etdirən abidələrə nümunə olaraq Urmiya gölü ətrafında yerləşən Həsənlitəpə, Dinhatəpə, Göytəpə, HəftəvantəpəGilan ostanı ərazisindəki Rudbar şəhəri yaxınlığında yerləşən Marlıqtəpə yaşayış yerlərini göstərmək olar. Manna dövrü kimi, Atropatena dövrü memarlığını əks etdirən əsas abidələr də İran İslam Respublikası ərazisindədir. Bu cür abidələrə nümunə olaraq Atropatenanın paytaxtı olmuş Qazaka şəhərinin qalıqlarını əks etdirən Təxti Süleyman yaşayış yeri və Kürdüstan ostanı ərazisində Saqqız şəhəri yaxınlığında yerləşən Kerefto mağara-məbədini göstərmək olar. Azərbaycan Respublikası ərazisində Atropatena dövrü memarlığı qismən Sabirabad rayonu ərazisindəki Ultan qalası yaşayış yeri əsasında öyrənilmişdir.

Qafqaz Albaniyasının memarlığı əsasən Azərbaycanın Şimal-Qərb və Qərb rayonlarında saxlanmış abidələr (Şəki rayonu ərazisindəki Kiş,[159] Zəyzid, Bideyiz kilsələri və Dairəvi məbəd, Şabran rayonu ərazisində Çıraqqala, Qəbələ rayonu ərazisindəki Kabalaka yaşayış yeri və Kilsədağ kilsəsi, Qax rayonu ərazisindəki Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi, Yeddi kilsə monastırı, Mingəçevir kilsə kompleksi, Qazax rayonu ərazisində Avey kilsəsi, Xocavənd rayonu ərazisində Amaras monastırı, Laçın rayonu ərazisindəki Sisərnəvəng monastırı və sair) əsasında öyrənilmişdir. Azərbaycan ərazisində orta əsrlər xristian feodal dövlətlərinin memarlığı isə əsasən Qərb rayonları və Qarabağ ərazisindəki abidələr (Kəlbəcər rayonu ərazisində GəncəsərXudavəng monastırları, Lex qalası, Gədəbəy rayonu ərazisində Həmşivəng monastırı, Ağdam rayonu ərazisində Müqəddəs Yelisey monastırı, Tərtər rayonu ərazisində Üç körpə və Xatirəvəng monastırları, Craberd və Xoxanaberd qalaları, Xocalı rayonu ərazisində Qaxaç qalası və s.) əsasında qismən tədqiq edilmişdir. Azərbaycan ərazisində dövrümüzə çatmış ən qədim tikililər Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi və Bakıdakı Qız qalasının təməl hissəsi hesab edilir.[160]

Orta əsrlər memarlığı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Erkən feodal dövrü memarlığı Azərbaycanda nəhəng müdafiə qurğularının Beşbarmaq, Gilgilçay və Zaqatala sədlərinin inşası ilə xarakterikdir.[161] Azərbaycan ərazisində ən qədim islami tikililər VII əsrdə Ağsuda inşa edilmiş məscid və Şamaxı cümə məscididir.[160] VIII əsrdə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra ölkə ərazisində İslam mədəniyyətinin yayılmasına başlanılır, məscidlər, minarələr, mədrəsələr və türbələr inşa edilir.[106]

IX–X əsrlərdə Ərəb Xilafətində mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən sonra Azərbaycanda müxtəlif kiçik sülalələr qısa müddətli hakimiyyətlərini qurmağa müvəffəq olmuşlar. Həmin dövrdə əsas yaşayış məntəqələri olan Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Marağa, Təbriz, Urmiya şəhərləri ətrafında spesifik xüsusiyyətlərə malik yerli memarlıq məktəbləri (Şirvan-Abşeron, ArranNaxçıvan-Marağa) formalaşır. Bu memarlıq məktəblərindən Naxçıvan-Marağa məktəbi mükəmməl keramik-kaşı fasad işləmələri, Şirvan-Abşeron məktəbi hamar divar səthi və memarlıq elementlərinin plastik işləmələrinin kontrastı, Arran memarlıq məktəbi isə kərpic işləmələri ilə fərqlənir.[106] XII–XIII əsrlər Azərbaycan memarlığının ən gözəl nümunələri Möminəxatun, Yusif Küseyir oğlu, Gülüstan türbələri, Bakıdakı Qız qalası, QırmızıGöy Günbəd türbələri, Mərdəkandakı dairəvidördkünc qəsrlər, NardaranBayıl qəsrləri, həmçinin Pirsaatçay xanəgahıdır.

XIV–XVI əsrlərdə şəhərlərin genişlənməsi ilə kərpic və daş inşaatı inkişaf edir ki, bunun da ən gözəl nümunəsi Şirvanşahlar sarayı hesab edilir. Yerli memarlıq məktəblərinin ənənələri bu dövrlərə aid bürc formalı türbələrdə (Bərdə, QarabağlarXaçındərbətli türbələri) və Ramana qalasının, həmçinin ikiyaruslu və gümbəzli quruluşa malik[106] olan Diribaba türbəsinin, Təbrizdə Göy məscid, Sultaniyyədə Olcaytu Xudabəndə türbəsi, Gəncə cümə məscidinin memarlığında davam etdirilir.

XVII–XVIII əsrlərdə Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin baş verməsi səbəbi ilə monumental memarlıq nümunələrinin inşası azalır; buna baxmayaraq həmin dövrdə Gəncə imamzadə türbəsininXan sarayının, Şəkidə divar rəsmləri ilə zəngin Xan sarayının,[106] İrəvanda Sərdar sarayınınGöy məscidin inşası başa çatdırılır.

Müasir dövr memarlığı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bakıda İsmailiyyə Sarayı (1908-1913) və Gəncə Dövlət Filarmoniyası (2012-2017)

XIX əsrdə Abşeron yarımadasında neft sənayesinin inkişafı ilə ictimai və mədəni həyatda da canlanma baş verir. XX əsrin əvvəllərində Bakı Rusiya imperiyasının əsas sənaye şəhərlərindən birinə çevrilir. Şəhərin iqtisadi baxımdan sürətli inkişafı aralarında Emanuel Nobel, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev, Aleksandr Mantaşev və s. milyonçuların şəhərə böyük sərmayələr yatırmasına şərait yaradır, çoxsaylı yeni binalar və komplekslər inşa edilir. Azərbaycan şəhərlərində messenatların sifarişi ilə çoxsaylı ictimai binalar, məktəb, xəstəxana və yaşayış binaları inşa edilir. Həmin dövrdə inşa edilmiş memarlıq abidələri arasında İsmailiyyə, Səadət, Tağıyevin sarayları, Opera və Balet Teatrının binası, Şəhər Dumasının binası, Sabunçu elektrik qatarı stansiyası binası, Bakı və Gəncədə dəmir yolu stansiyalarının binalarını qeyd etmək olar.

1920–1930-cu illərin Sovet Azərbaycanı memarlığı üçün konstruktivizm ideyasının hakim olması xarakterikdir. Həmin dövr memarlar Aleksey Şusev, Vesnin qardaşları, S. S. Pen, Q. M. Ter-Mikelov, həmçinin memar Mikayıl Hüseynovun yaradıcılığının erkən dövrü ilə əlaqəlidir. 1934-cü ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi İcrayə konstruktivizm üslubunu tənqid edən və milli memarlıq ənənələrinə qayıtmağa çağıran qərar verdi.[162] Konstruktiv stil Azərbaycanda oturuşmağa imkan tapmamış, 30–40-cı illərdə yaradıcılığında klassik memarlıq ənənələri və milli memarlığın elementlərini birləşdirən S. A. Dadaşov, V. A. Munts və Mikayıl Hüseynovun təsiri Azərbaycan memarlığında hiss edilməyə başlayır. Bu sırada Mikayıl Hüseynovun yaradıcılığı xüsusilə fərqlənir. Həmin dövrün "klassik-milli memarlıq üslubu"nda inşa edilmiş əsərlər arasında Hökumət Evi (1934), Bakı Musiqi Akademiyası (1936), Azərbaycan Milli Kitabxanası (1947), Milli Ədəbiyyat Muzeyi (1940), AMEA binası (1948–1960) xüsusilə diqqəti cəlb edir.

1936-cı ildə Azərbaycan Memarlar İttifaqının əsası qoyulmuşdur. 1969–1982-ci illərdə ölkəni idarə etmiş Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev Azərbaycan memarlarını müasir və milli memarlıq elementlərini öz yaradıcılıqlarında birləşdirməyə çağırmışdı.[162] Həmin dövrün memarlıq nümunələri arasında Bakı metropoliteninin Nizami (1970) və Elmlər Akademiyası (1976) stansiyaları, Zaqulba qonaq evi, Azadlıq prospektindəki yaşayış binaları, Gəncədə Kəpəz hoteli (1973), Bakıda Abşeron hoteli (1965) diqqət çəkir.

Müasir Azərbaycan memarlığı əvvəlki dövrlərin memarlıq ənənələrini özündə əks etdirməklə islam, qotik, klassik, barokko, modern memarlıq stillərinin milli memarlıq elementləri ilə vəhdətindən ibarət binalarda əks olunur. Son dövrlərdə inşa edilmiş binaların fasadlarının işlənməsində aqlay daşından geniş istifadə olunur. Bundan başqa mərmər, qranit, alüminium panellər də fasadların həllində tətbiq edilir. Müasir Azərbaycan memarlığının maraqlı nümunələri arasında Alov qüllələri, SOFAZ Tower, SOCAR Tower, Baku Tower, Trump Tower Baku, Bakı Kristal Zalı, Bakı Olimpiya Stadionu, Gəncə Dövlət Filarmoniyasının binası, Heydər Əliyev MərkəziKonqres Mərkəzinin binaları, Port Baku və Azure kompleksləri, The Crescent Development Project, Heydər məscidi və başqa memarlıq layihələrini göstərmək olar.

Təsviri incəsənət[redaktə | mənbəni redaktə et]

BSE-yə görə əsərlər boyunca tarixi mövcudiyyətin lokal şərtləri unikal Azərbaycan incəsənətinin yaranmasına gətirib çıxartmışdır. Bu incəsənət Yaxın Şərqin bədii irsində öz yerini tapmışdır. Qonşular və ətraf ölkələrlə tale birliyi onların bədii irslərinin qarşılıq əlaqəsinə xidmət etmişdir.[108]

VIII əsrdə Azərbaycanda İslamın yayılması təsviri sənətin inkişafına səbəb olmuşdur. Bu dövrdə dini memarlıq abidələrinin tikilməsi zamanı müxtəlif naxış və ornamentlərdən, kalliqrafiya elementlərindən, kaşıdan və barelyefdən istifadə olunmuşdur. Xilafətin zəifləməsi ilə Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Şabran kimi şəhərlərdə yerli incəsənət məktəbləri formalaşmışdır.[108] İncəsənət ustalıq əsərləri arasında isə Məhəmməd Möminin hərbi yaraqları qeyd edilə bilər (XVI əsr, Hərbi palata, Moskva).[106] Səfəvi-Osmanlı müharibələri və xanlıqlar arasındakı feodal çəkişmələri XVII–XVIII əsrlər incəsənətinin inkişafına ağır şəkildə təsir etmişdir.[108]

XVI–XVII əsrlərdə şəbəkə bədii taxta tərtibatı üsulu kimi geniş yayılmışdır. Şəbəkənin əsas xüsusiyyəti taxta parçalarının birləşdirilməsində nə mismardan, nə də yapışqandan istifadə edilməsidir. Şeyx Cüneyd türbəsindəki sənduqə və Gəncə Cümə məscidinin minbəri bu sənətin XVI–XVII əsrlərə aid nümunələrindəndir.[163]

Lahıc uzun müddət misgərlik sənəti ilə məşhur olmuşdur.[164] Mis yaradıcılığının inkişafı qalayçılıq və dəmirçilik kimi əlavə sahələrin inkişafına gətirib çıxarmışdır. Mis qab-qacaqlarda istifadə edilən bəzəklərə buta, üçləçəkli yarpaq, üçbucaq və içi ornamentlərlə doldurulan ovallar daxildir.[165]

Kalliqrafiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kalliqrafiya nümunəsi (Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi)
Mirzə Qədim İrəvaninin bədii əlyazma nümunəsi

Azərbaycan əlyazma kitablarının yazılmasında nəsx, nəstəliq, təliq, şikəstə, süls, reyhani, divani, ruqə, mühəqqiq, touqi və s. xətt nümunələrindən istifadə edilmişdir. Elmi əsərlər isə əsasən nəsx xətti ilə yazılmışdır.[166] Bundan başqa məscid kitabələrində, misgərlik nümunələrində, döyüş əşyalarında, sufi dərvişlərinin istifadə etdiyi kəşkül və təbərzində kalliqrafiya nümunələrinə rast gəlinir.[167]

Orta əsrlərdə yaşamış xəttatlara Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan Əbdülqadir Marağai, qəzvinli Kişvəri,[168] İsgəndər bəy Münşi,[169] Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini, Sadıq bəy Əfşar misal göstərilə bilər.[169][170] Orta əsr Azərbaycan əlyazmaları Xəlil bin Əhməd,[171] Səfəvilər dövründə Şah Mahmud Nişapuri,[172] Məhəmməd ibn Hüseyn Katib Nişati, Mahmud Şirazı,[173] XVIII əsrdə Şamaxılı Osman ibn Mahmud Əfəndi,[174] Kazım Qaradonlu[175] və s. kimi katib və xəttatlar tərəfindən köçürülmüşdür. XVI əsrə aid Xətai divanının "gözəl qızıl işləmələri və xəttatlığı" onun imperiya ilə əlaqəsini göstərir.[176]

Azərbaycanda xəttatlıqla usta Baba (XVIII əsr, Bakı), usta Abuzər Bədəlov (XVIII–XIX əsrlər, Şahbuz), Usta Zeynal Nəqqaş (XIX əsr, Ordubad),[177] usta Əhməd (XIX əsr, Lənkəran), usta Məhəmməd (XIX əsr, Gəncə) kimi sənətkarlar məşğul olmuşdular.[178] XIX əsr Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Şuşada[18] Mirzə Məhəmmədkərim bəy Kəbirli, Hacı Mirzə Əliqulu Yusifzadə, Molla Əli Qarabaği, Mirzə İsmayıl Məhzun, Mirzə Hüseyn bəy Salar, Mir Möhsün Nəvvab, Həsənəli xan Qaradaği kimi xəttatlar fəaliyyət göstərirdi. Molla Əlinin şagirdi Mirzə Kazım onun yazılarını "İnşai-Mirzə Kazım" adı ilə dərc etdirmiş və bu kitab mədrəsələrdə hüsnü-xətt örnəyi kimi istifadə edilmişdir.[179] Həsənəli xan Qaradaği Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ" əsərini şikəstə-nəstəliq yazısı ilə köçürmüşdür. Mirzə Qədim İrəvani Ermitajda saxlanılan qovluqşəkilli hədiyyəsində nəsx xətti ilə Sədidən şeir parçalarını yazmışdır.[167] Lənkəran qəza məhkəməsi katibi Mirzə İsmayıl Qasir isə nəsx, təliq və naxun xətlərinin ustadı idi.[180] Gəncədə və Tiflisdə xəttatlıq dərsi verən Mirzə Şəfi Vazehi alman şərqşünası Fridrix Bodenştedt belə təsvir edirdi: "Mirzə Şəfi çox gözəl yazırdı və eyni zamanda (yazıya) gözəllik və rəngarənglik gətirirdi: hərfləri mətnin məzmununa uyğunlaşdırırdı. Əgər o, adi şeylər barədə yazmalı olurdusa, onda o, onlara adi, qəşəng şeylərə bayramsayağı paltarlar geydirirdi, qadınlara göndərilən məktubları xüsusi nazik xətlə yazırdı."[181]

XIX əsr ortalarında Azərbaycanda mədrəsələrində hüsnü-xətt dərsinə xüsusilə diqqət edilməyə başlanmışdı. Belə mədrəsələrdən biri Nuxada "Məcməül-xoş xətt" əsərinin müəllifi Əbdülqəni Xalisəqarızadə Nuxəvinin (1817–1879) mədrəsəsi idi. Nuxəvinin əsasən nəsx və nəstəliq xətlərindən istifadə edərək yazdığı əlyazma kitabları bədii estetik zövqlə tərtib edilmişdi.[166] Qafqaz müsəlmanlarının V şeyxülislamı Əbdüssəlam Axundzadə 1894-cü ildə Tiflisdə "Xətti-təliq və nəstəliq" dərsliyini dərc etdirmişdir.[179] Bakı şəhərinin ətraf kəndlərində isə xəttatlıq sənəti daha çox məscidlərin nəzdindəki məktəblərdə dini dərslərlə bərabər tədris edilmiş və bu sənətin mahir ustaları da belə yetişmişdir. Suraxanıdan Mirzə Əsədullah "İsmailiyyə" bina fasadının hədislərinin xəttatı olmuşdur. Onun şagirdi Əhməd Əlizadənin əl işləri AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.[180]

Sovet dövründə latın qrafikasına keçid və elmi-texniki tərəqqinin baş verməsi kalliqrafiya sənətinin tənəzzülünə səbəb olur. Müasir dövrdə Seyfəddin Mənsimoğlu, Hacı Eldar Mikayılzadə, Yavər Əsədov, Gülxan Baydəmir kimi rəssamlar əsərlərində xəttatlıqdan istifadə edirlər. Xəttatlığı ağacoyma sənəti ilə birləşdirən Seyfəddin Mənsimoğlu Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai, Mövlana Cəlaləddin Rumi kimi şəxsiyyətlərə əsərlər həsr etmişdir. Hacı Eldar Mikayılzadə Təzəpir məscidinin bərpasında nəbati və islami naxışlarla bədii xəttatlığın sintezini yaratmışdır.[167]

Miniatür[redaktə | mənbəni redaktə et]

Təkbətək döyüş. Mir Möhsün Nəvvab

XV əsrin ortalarında Qaraqoyunlu və sonra Ağqoyunlu dövlətləri ərazisində geniş yayılmış Təbriz miniatür məktəbinin "türkmən" üslubu meydana gəldi. Bu üslubun bir çox miniatürləri nəinki Təbrizdə, həm də müasir Azərbaycan ərazisində yerləşən bəzi orta əsr şəhərlərində, Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtı Şamaxıda ortaya çıxdı (Şamaxı antologiya əlyazması, 1468, Britaniya muzeyi, London). XIV əsrin əvvəllərində Elxani vəziri Rəşidəddinin emalatxanalarında işləyən rəssamların yaratdığı arxaik ənənələrin izləri XV əsr bakılı rəssam Əbdul Baqi Bakuvinin miniatürlərində də müşahidə olunur. Bakuvinin "At və sahibi" əsəri son dövr Yuan və erkən Min sülaləsi dövründə Çində çox məşhur olan döyüşçü təsvirinin İslami variantıdır.[106][182]

Orta əsrlərdə Azərbaycanda kitablara illüstrasiya çəkilməsi ənənəvi sənət idi. Bunlardan biri də XVIII əsrə aid Azərbaycan dilində yazılmış "Kəlilə və Dimnə" əlyazmasındakı sulu boya, lələk və mürəkkəblə çəkilmiş rəsmlərdir.[183] Dövrün məşhur miniatüristləri Əvəzəli Muğani ("Kəlilə və Dimnə", 1809), Mirzə Əliqulu ("Şahnamə", 1850), Nəcəfqulu Şamaxılıdır ("Yusif və Züleyxa", 1887). Rəssam Mir Möhsün Nəvvabın da kitab miniatürləri dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Onlardan ən məşhuru 1864-cü ildə "Bəhr ül-həzən" ("Qəm dəryası") əsərinə çəkdiyi 5 miniatürdür.[184]

Oqtay Sadıqzadənin "Fitnə", "Nəsimi" kitablarına verdiyi tərtibat miniatür üslubundadır. Rəssam Altay Hacıyev "Koroğlu" dastanına, Nəsimi poeziyasına illüstrasiyalarında, "Odlar yurdu", "Bahar oyunları" rəsmlərində miniatür ənənələrindən faydalanmışdır. Arif Hüseynovun milli folklora, adət-ənənəyə, maddi-mədəniyyət nümunələrinə həsr etdiyi silsilə rəsmləri qədim miniatürlərimizə yeni və yaradıcı baxış hesab edilir.[185] 70–80-ci illərdə Elçin Aslanov, Sənan Qurbanov, Nazim Babayev, Elçin Məmmədov kimi rəssamlar miniatürlər yaradırlar.

Müasir dövrdə bu sənəti davam etdirənlər Vəfa Allahyarova, Ədalət Bayramoğlu, Pəri Miniatürdür. Ədalət Bayramoğlu Şərq miniatürlərindən, xüsusilə Səlcuqlu miniatür tərzindən istifadə etmişdir. 2020-ci ildə miniatür sənəti Azərbaycan, Türkiyə, İran və Özbəkistanın ortaq qeyri-maddi mədəni irsi olaraq UNESCO-da qeydiyyata keçmişdir.[186]

Rəssamlıq[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəki xan sarayıanda nəbati kompozisiya

XVII əsrdən XIX əsrə qədər Azərbaycan rəssamları yağlı boyadan istifadə edərək yaşayış yerlərinin, sarayların, hamamların bəzədilməsində iştirak edirdi. Ancaq onlar yalnız dekorativ motivlər yox, həmçinin tarixi portretlər, ov və müharibə səhnələri çəkirdilər.[183] XVIII əsrdə feodallara aid evlərdə əsasən nəbati motivlərdən ibarət divar rəsmləri ortaya çıxır. Bu rəsmlərə bəzən quş, heyvan və insan şəkilləri də daxil olur. Bu dövrdən qalma Şəki xan sarayının yuxarı mərtəbəsinin tavanındakı rəsmlər Abbasqulu adlı rəssam tərəfindən çəkilib.[187] Azərbaycan ornamentalist rəssamı[188][189] Qənbər Qarabaği Şəki xan sarayının interierində,[190] həmçinin Şuşadakı Rüstəmov və Mehmandarovun evlərindəki yumurta temperası ilə (bitki və zoomorfik motivlər) çəkilmiş dekorativ rəsmlərin müəllifidir.[191][192] Şəki xan sarayının aşağı zalının plafonunun stalaktitlərində Qarabağidən başqa onun qardaşı Səfər və oğlu Şükür (Şuşadan), həmçinin Əliqulu, Qurbanqulu və Cəfər (Şamaxıdan) işləmişdir.[108]

XIX əsrdə Azərbaycanda dəzgah rəssamlığı ağır-ağır inkişaf edirdi. Azərbaycan dəzgah rəssamlığının banisi Mirzə Qədim İrəvani idi. Bu dövrdə rəssamlar məkan kompozisiyası və həcm yaratma modelləşdirməsi kimi Avropa üslublarını rəsm və dekorativ rənglərlə birləşdirərək portret rəssamlığına keçirdilər. İrəvaninin "Gənc oğlanın portreti" və "Gənc qadının portreti" belə qəbildən olan rəsmlərdir. XIX əsrin 50-ci illərində o, İrəvandakı Sərdar sarayında yerləşən divar rəsmlərini bərpa etmişdi.[193]

Səttar BəhlulzadəTorpağın arzusu. 1963-cü il

XIX əsrdə dekorativ üslubda işləyən və heç bir təhsil almamış rəssamlar şöhrət qazanmağa başladı. Bunlardan biri olan Mir Möhsün Nəvvab akvarel rəsmləri, kitab miniatürləri və bina və məscidlər üzərində bəzəklər çəkirdi. Onun yaradıcılığı üçün müstəvi, dekorativ, ornamental divar rəsmləri, gül və quş təsvirli rəsmlər, onun şəxsi əlyazmalarındakı illustrasiyaları xarakterikdir.[194] Bu sahədə həmçinin peyzajlar, çiçəklər və dekorativ tətbiqi incəsənət nümunələri müəllifi Xurşidbanu Natəvan qeyd edilməlidir.

Azərbaycanın realist dəzgah rəssamlığının banislərindən biri olan Bəhruz Kəngərlinin çəkdiyi mənzərə rəsmlərində təbiət gözəllikləri, mədəniyyət abidələri, ilin fəsilləri əks olunmuşdur. O, Əzim Əzimzadə ilə birlikdə Sovet Azərbaycanının təsviri sənətinin təməllərini atmışdır.[106] Əzim Əzimzadə Bakıda rəssamlıq məktəbi açan ilk peşəkar rəssamlardan biri idi. Müasir Azərbaycan yağlı boya rəsramlığının banisi isə "Bibi-Heybət məscidi" və "Şeyxülislamın portreti" kimi əsərlərin müəllifi Əli bəy Hüseynzadədir. Təhsil almış ilk Azərbaycan rəssamı isə Qeysər Kaşıyevadır.[195]

Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra rəssamlığın yeni növü inkişaf etməyə başladı. 1920-ci ildə Bakıda ilk rəssamlıq məktəbi açıldı. 30-cu illərin məşhur rəssamları Qəzənfər Xalıqov, İsmayıl Axundov, Altay Hacıyev, Kazım Kazımzadə idi. 1932-ci ildə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı yaradıldı. 1940-cı ildə Azərbaycan rəssamlarının ilk qurultayı keçirildi. İkinci Dünya müharibəsi illərində isə əsasən siyasi plakatlar və satirik karikaturalar çəkilirdi. XX əsrin ikinci yarısının məşhur rəssamları Tahir Salahov, Səttar Bəhlulzadə, Mikayıl Abdullayev, Vidadi Nərimanbəyov, Rasim Babayev, Sənan Qurbanov və Toğrul Nərimanbəyov idi. Azərbaycanda kitab illustrasiyası iki yolla inkişaf edirdi: əlyazma illustrasiyanın binövrələrini davam etdirənlər və qrafik üslub və ağ-qara rəng istifadə edənlər.[183] 1990-cı illərdən sonra uğur qazanan rəssamlardan Aydan Salahova, Sabina ŞıxlinskayaFaiq Əhmədi qeyd etmək olar.

Xalçaçılıq[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan xalçaları
"Azərbaycan xalçaçılıq mərkəzi" xalçası. 1984-cü il. Lətif Kərimov adına xalça müzeyi. Bakı.

Azərbaycan xalçaları dedikdə Abşeron, Gəncə, Qazax, Şirvan, Qarabağ, Quba, Təbriz xalçaları nəzərdə tutulur.[196] İranika ensiklopediyasına görə xalçaçılıq əsasən Şərqi Zaqafqaziyada, indi azərbaycanlı adlandırılan türk əhalisinin yaşadığı ərazidə yayılmışdı. Digər xalqların xalçaçılığı az əhəmiyyət daşıyırdı.[197] Azərbaycan Qafqaz xalçalarının əsas yaradılma mərkəzi idi və Azərbaycan toxucularının bacarıq və ideyaları bütün Qafqazda hiss edilirdi.[9]

XVI əsrdə Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənəti misli görünməmiş mükəmməlliyə çatdı və sənaye əhəmiyyəti qazandı.[198][199] Dövrün miniatür rəssamları, xəttatları Azərbaycan ornamental incəsənət məktəbinin formalaşmasında mühim rol oynadı. Bu isə daha sonra Şərq incəsənətində və vahid Təbriz məktəbinin yaranmasında böyük təsirə səbəb oldu.[200][201] XVI əsrin ikinci yarısından Cənubi Azərbaycanda inkişaf edən əfşan, ləçək-turunc, gülbəndlik kompozisiyaları Şimali Azərbaycan şəhərlərindəki toxucular tərəfindən mənimsənildi. Tarixi statistikalara görə 1843-cü ildə Azərbaycanın 6 Xəzər əyalətində 18000 xalça toxunub. ŞirvanQubadan olan xalçalar Bakıda, QazaxGəncədən olanlar Təbrizİstanbulda satılıb.[198] 1850 və 1857-ci illərdə unikal məmulatların birinci beynəlxalq Tiflis sərgisində azərbaycanlı ustalar mükafat əldə etdilər. XIX əsrin sonunda kommersiya neftinin istehsalı əlaqədar iqtisadi inkişaf BakıdaAzərbaycanın digər ərazilərində xalça toxuçuluğunun inkişafına səbəb oldu.[202]

Quba, Şirvan, Qazax, Zəncan xalçaları mürəkkəb həndəsi naxışlarla xarakterizə olunur, buna çoxbucaqlı və ya ulduzşəkilli medalyonların mərkəzi sahəsindəki eyni ox üzərində yerləşən heyvan və insan sxematik fiqurları daxildir. Çiçək motivlərinin bol olduğu müxtəlif bitki ornamentləri isə TəbrizQarabağ xalçalarına xasdır.[203] Azərbaycan xalçalarında görünən həndəsi formalara tarixi politeizm inanclarına gedib çıxan svastikanı və romb və kvadratlarla əhatə edilən səkkizbucaqlı ulduzu göstərmək olar. Daha sonra Təbriz mədəniyyətinin təsiri ilə digər məktəblərdə bitki aləmi elementləri ortaya çıxır.

Azərbaycan xalçalarında tapılan İslam simvolikasına misal olaraq Fatimənin əlini, beşbarmağı misal göstərmək olar. Beşbarmaq İslamın 5 ehkamını və İslamda hörmət edilən 5 şəxsiyyəti — Məhəmməd peyğəmbər, Əli, Fatimə, HəsənHüseyni simvolizə edir.[204] Bir çox Təbriz xalçalarının üzərində su bolluğunu təmsil edən "həyat ağacı"na rast gəlinir. Həmçinin xalçalarda çoxlu ağacın, bitkinin və quşun olduğu bağ təsvirlərinə rast gəlinir. Bu müsəlmanlar üçün uğur və müvəffəqiyyət deməkdir. Təbriz və Şamaxı xalçalarında rast gəlinən digər bir ikonoqrafik təsvir təbiətin möcüzəsini simvolizə edən nardır. Nar Səfəvilər dövründə xalça və miniatürlərin bəzədilməsində geniş istifadə edilirdi.[205] Azərbaycan xalçalarında quş şəkillərinə (qartaltovuzquşu) tez-tez rast gəlinir. Bir çox hallarda texniki cəhətdən və xalçanın ölçüsünə görə heyvanları birbaşa əlavə etmək mümkün olmur. Məsələn, qoyun və qoçların yalnız "S" şəkilli şərti buynuzları xalçanın mərkəzində və qıraqlarında göstərilir. Əjdaha təsviri də eyni şəkildə simvolikləşib. Talisman kimi istifadə edilən əjdaha təsviri XVII əsrdə Azərbaycanın saray manufakturalarında istehsal edilən dəbdəbəli xalçalarda ortaya çıxıb.[206]

Bədii tikmə[redaktə | mənbəni redaktə et]

XVII-XVIII əsrlər ipək tikməsi. Vaşinqtonun Tekstil Muzeyi

Azərbaycanın yerli xammalla zənginliyi, pambıq, yun və ipək parçaların istehsalı tikmə sənətinin geniş yayılması üçün münbit şərait yaratmışdı. Şamaxı, Gəncə, ŞəkiBasqalda istehsal olunan qanovuz, darayı, mahud və məxmər tikmələr üçün ən münasib material idi. Onların üzərində yerli təbii boyalarla rənglənmiş ipək və yun saplardan, piləklərdən istifadə etməklə ustalar müxtəlif tikmələr yaradırdılar. Qızılı və gümüşü saplar, pilək, toz muncuq, sim və s. xammallar isə xaricdən gətirilirdi.[207]

Onların ən geniş yayılanı təkəlduz tikmədir. Onun yerliyi əsasən qara, qırmızı və tünd sürməyi mahuddan, yaxud da məxmərdən ibarət olur. Belə tikmələrin kompozisiyalarmı əsasən nəbatat və heyvanat aləmini əks etdirən süjetlər təşkil edir. Bu üsulla saxağa geydirilmiş parça üzərində naxışı kökləməklə onun üstünü sapla doldurardılar. Təkəlduza xas olan mürəkkəb naxışlar "qarmaq" deyilən iynə ilə yaradılırdı. Şəki, Şamaxı, Qarabağ, Gəncə, BakıTəbriz şəhərləri təkəlduz ənənələrini yaşadan mərkəzlərdən sayılır.

Güləbətin tikmələr adətən ağır-davamlı və bahalı parçalar üzərində yaradılır. Tikmə parçaların yerlik kimi istifadə olunduğu bu tikmə növündə əsasən qızıl və gümüş saplar tətbiq olunur. Güləbətin tikmələr arxalığın, çəpgənin, araqçının, saat və daraq qabının və digər məişət əşyalarının üzərində olur. Naxış ünsürü kimi əsasən stilizə edilmiş quş, at, insan, gül-çiçək və yarpaq təsvirlərindən istifadə edilir. Naxçıvan, Bakı, Şamaxı, Quba, Şuşa, Təbriz şəhərlərinin ustaları güləbətin tikmələrindən istifadə edib. İcrasına görə daha çox güləbətinli tikməyə uyğun gələn "quş gözü" (ona Abşeronda "cinağı", Naxçıvanda "cülmə" də deyirlər) əsasən araxçınların və şəbkülahların bəzədilməsində istifadə edilirdi.

Təkəlduz tikmə

Piləklə tikmədə müxtəlif dairəvi formalı metal parçalarından istifadə olunur. Mərkəzində kiçik deşiklər olan xırda düymə formalı piləkləri sapla rəngli ipək parçalara bərkidirlər. Sonda müəyyən süjet, həndəsi və nəbati naxış əsasında düzülmüş piləklər bütünlükdə bir mənzərə yaradır. Bu növdən daha çox taxça, pəncərə pərdəsi, örtük, yelpik və s. bəzədilməsində istifadə olunur. Şəki, Qazax, Şamaxı və Şuşa bu tikmə növünün geniş yayıldığı yerlərdir.

Muncuqlu tikmələr rəngarəng xırda muncuqların köməyi ilə yaradılır. Pul kisəsinin, daraq qabının, kiçik torbaların, başmaqların və s. əşyaların üzəri muncuqlardan ibarət nəbati və həndəsi naxışlarla bəzədiləndə estetik təsirə malik olur. Tikmənin qurama növü isə rəngarəng parça hissələrinin ən müxtəlif şəkildə yan-yana düzülərək tikilməsi yolu ilə yaranır. Taxça başı və örtüklərdə quramadan istifadə olunur. Əsasən həndəsi naxışla bu tikmələr daha çox Şəki, Abşeron, Qazax və Şamaxıda yayılmışdır.

Həm "qondarma", həm də "oturtma" adlanan tikmə növü hər hansı parçanın ayrıca kəsilib, digər bir parça üzərinə qoyulub ətrafının tikişlə haşiyələnməsi ilə yaradılır. Çox vaxt naxış rolunu oynayan müxtəlif formalı parçanın altına pambıq və yaxud yun qoymaqla onun daha da qabarıqlığına nail olunurdu ki, bu da ayrıayrı örtüyün və pərdənin tərtibatını daha da keyfiyyətli edirdi. Bu növ daha çox Abşeron, Naxçıvan, Qərbi Azərbaycan, Gəncə və Qazaxda geniş yayılıb. Divar bəzəklərini, rübəndləri və pərdələri bəzəyən doldurma tikmə, şəbkülah, araxçın, canamaz, namazlıq və yorğanların bəzəyində istifadə olunan sırıma tikmə də milli bədii sənətkarlığımızın nümunələrindəndir.[207]

Bədii keramika[redaktə | mənbəni redaktə et]

XVIII əsr keramika nümunələri. Heydər Əliyev Mədəniyyət Mərkəzi

XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda saxsı qabların, həm də memarlıq abidələrində tətbiq edilən kaşı məmulatların istehsalının əsas mərkəzləri Şamaxı, Bakı, NaxçıvanGəncə şəhərləri olmuşdur. Bu əsrlərdə düzəldilmiş keramika sənəti nümunələri üzərində bədii üslub xüsusiyyəti ilə yanaşı, dövrün ən sevimli ornament motivi və süjetlərini, çoxlu gül-çiçək, quş, heyvan və bəzi məişət əşyalarının təsvirini görmək mümkündür. Bundan əlavə, saxsı məmulatları üzərində XVI–XVII əsrlərdə bədii xalça və parçalarında təsadüf olunan Səfəvi zadəganlarının həyat və məişətindən götürülmüş səhnəciklər və digər süjetlərə rast gəlinir.[163]

XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda tikinti keramikası da yüksək inkişaf etməsilə əlaqədar Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhərlərində, o cümlədən Qarabağ ərazisində sarayların, karvansaraların, hamamların tikintisi zamanı şirli üzlük materialdan və keramik mozaikadan geniş istifadə edilirdi. Qarabağ xanlığının mövcud olduğu XVIII əsrin ikinci yarısı — XIX əsrin əvvəlində dulusçuluq istehsalının aparıcı sahəsi kimi daha çox məişət keramikası qeyd edilə bilər.[208]

XX əsrin ilk yarısında keramikanın inkişafı Lətif Kərimov ilə bağlı idi. Onun əsərlərinə medalyonda respublika gerbi (1939), pambıq güllər və gövdələr ilə bəzədilmiş vaza daxildir. Həmçinin 1962-ci ildə G. U. Hüseynovun tərtib etdiyi qəhvə dəsti kimi yeni qab formaları ortaya çıxmağa başladı. Ənənəvi formaların yeni tərtibatları da işlənməyə başladı.[209] Rəssam L. Ağamalovanın "Dekorativ vaza" əsərində onun əvvəllər sevdiyi, kütləvi qaydada buraxılan məhsullar üçün yaratdığı və istifadə etdiyi göy və qara şirdən uzaqlaşaraq, bütünlüklə ənənəvi xalq keramikasına müraciət etmişdir.[163] Buna əlavə olaraq keramikanın miniatür rəsmləri ilə (Təbriz miniatür məktəbi) bəzədilməsinə başlandı. O. Y. Şıxəliyevin "Fərhad və Şirin" vazası (1958) bunun bir nümunəsidir.[209]

Sovet dövründə çini və saxsıdan hazırlanan heykəl fiqurlarının kütləvi istehsalına başlanır. Çini və saxsıdan düzəldilmiş xalq müdriki Molla Nəsrəddinin satirik hekayələrindən olan obrazlar, bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettasından personajlar, H. Abdullayevin "Yeddi gözəl" çini fiqurları bunlara misal göstərilə bilər.[163]

1970–1980-ci illərdə Moskva, Sankt-Peterburq, Tiflisdə və başqa şəhərlərdə təhsil almış keramika üzrə mütəxəssis rəssamlara Zahid Hüseynovu, Ş. Abbasovu, Məzahir Avşarı, Eldar Məmmədovu və başqalarını misal göstərmək olar. Məzahir Avşar "Xürrəmilər" kompozisiyası, "Afşaran" vazası, "Nəsimiyə" həsr edilmiş bədii nimçələr, Türkiyədə keramikadan hazırlanmış "Totem" xatirə-abidəsi ilə məşhurdur.[163]

1950-ci illərdə bədii keramikanın maraqlı növlərindən biri sayılan mayolika da geniş inkişaf etməyə başlayır. Yerli istehsalat bazasında yaradılan mayolika bir çox ictimai və inzibati binaların dekorativ bəzədilməsində geniş tətbiq olunmağa başlandı.[163] 1980-ci illərin sonundan başlayaraq ictimai binaların, metro stansiyalarının interyer və eksteryerlərində dekorativ keramika kompozisiyalarından bol istifadə olunurdu. Bunlara misal olaraq, "Yaşıl Teatr"da, Kondisionerlər zavodunun fasadında, Uşaq stomatoloji klinikasının və "28 may" metro stansiyasının interyerində, Şamaxı şəhərinin girəcəyində şamotdan "Şamaxının inkişafının tarixi" adlı keramik panno (Nicat Qocamanlı, 1979-cu il), Dəniz kənarı bulvarda Kukla teatrının tərtibatını (Rasim Rzayev, 1986) misal göstərmək mümkündür.[210]

Heykəltəraşlıq[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanlı[şərh 1] qəbiristanlığında daş at heykəli[212]

Orta əsrlərdə Azərbaycanın müxtəlif məntəqələrində əcdadların baba adlandırılan daş heykəlləri düzəldilmişdir. Qəbirdaşları və divarlar çox vaxt relyef naxışları ilə bəzədilirdi. Bu növ heykəltaraşlıq Abşeron yarımadasında pik səviyyəyə çatmışdır. Bakıda Şirvanşahlar sarayı muzeyində saxlanılan XIII əsrə aid Bayıl daşları insan və heyvan fiqurları ilə bəzədilmişdir. Bu antropomorfik yazının bir nümunəsidir.[213]

Azərbaycan RespublikasınınCənubi Azərbaycanın müxtəlif yerlərində tapılan qoyun və at formasındakı qəbirdaşları Azərbaycan orta əsrlər mədəniyyəti abidələrinin nümunəsi hesab edilir.[214] Müasir Azərbaycan ərazisində IX əsrin II yarısından etibarən ərəblər tərəfindən ərazisi işğal edilmiş xalqların yaradıcılığı şəriət qanunlarına üstün gəlməyə başladı. Bu zaman xalq incəsənətində yenidən canlı varlıqların təsvirləri ortaya çıxmağa başladı. Hesab edilir ki, XV əsrdən başlayaraq qəbirdaşları əsasən qoyun və ya at forması almağa başladı. Bu qəbrdaşları İslam ehkamlarının pozulmasının nümunəsi kimi təhlil edilir. At heykəllər həmişə yəhərlənmiş və tam təchizatlı şəkildə təsvir edilir.[215] Yazılardan başqa belə abidələrdə ölmüş şəxsin silahları — yay, ox, qılınc, qalxan, oxluq və s. təsvir edilir. Daş qoyun heykəllərində, yazılardan başqa, vəhşi keçilərin, maralların təsvirləri, bəzi hallarda bu heyvanların ovlanması səhnələri və bəzən də məişət səhnələri təsvir olunur.[216]

XIX əsrin ikinci yarısında Bakının inkişafı ilə müxtəlif tarixi üslublarda tikilmiş yeni binaların heykəl dekorasiyasına ehtiyacı olduğundan daşla yonulmanın bərpası müşahidə edilir.[213] XX əsrin əvvəllərindən heykəllərdə abidə kompozisiyası üstünlük təşkil edir. İlk azərbaycanlı peşəkar heykəltaraş Zeynal Abdin bəy Əliyevdir.[217] 1920-ci illərdə Bakıda bir çox rus heykəltaraş yaşamışdır. İlk heykəltaraşlıq emalatxanası S. Qorodeçki tərəfindən təşkil edilmişdir. 1923-cü ildə E. Tripolskaya 26 Bakı komissarının heykəlini yaratmışdır. 1920–1930-cu illərdə bir çox şəhər meydanları tarixi şəxsiyyətlərə həsr edilmiş heykəllər ilə bəzədilmişdir (Mirzə Fətəli Axundov (Pinxos Sabsay, 1930)).[213]

1940–50-ci illərdə Azərbaycanda heykəltaraşlığın rolu daha da artmışdır. Əhəmiyyətli işlər arasında Nizami Gəncəviyə (Fuad Əbdürəhmanov, 1949), Hökumət Evinin qarşısında Leninə (Cəlal Qaryağdı, 1954), Xurşidbanu Natəvana (Ömər Eldarov, 1960), Üzeyir Hacıbəyova (Tokay Məmmədov, 1960), Mikayıl Müşviqə (Münəvvər Rzayeva, 1968), Qara Qarayevə (Fazil Nəcəfov, 1968) qoyulan heykəllər göstərilə bilər. Əvvəllər heykəllər əmək və mədəniyyətin önəmli şəxsiyyətlərini, tarixi qəhrəmanları təsvir edərkən şəxsin əsas xüsusiyyətlərindən istifadə etsə də, getdikcə şəxsin iç dünyasına da yer verilmişdir (Səttar Bəhlulzadə (Ömər Eldarov, 1975)).[213][218]

1970-ci illərdə heykəltaraşlar ağac, mərmər və qranit üzərində kompleks tematik kompozisiyalar hazırlayırdılar. Fuad Salayevin yaradıcılığında klassik heykəltaraşlığın üsullarına rast gəlinir.[213] Zivər Məmmədova ilk azərbaycanlı qadın heykəltaraşdır.[219][220]

Azərbaycan dili[redaktə | mənbəni redaktə et]

Soldan sağa: Səfəvi hökmdarlarının XVI və XVII əsrə aid diplomatik məktubları[221]Quba xanlığının XVIII əsrə aid diplomatik sənədi

Azərbaycan dili türk dillərinin oğuz qoluna daxildir, Azərbaycan Respublikasının və Rusiyanın Dağıstan Respublikasının dövlət dilidir, həmçinin Sovet dövründən bəri Gürcüstanda azərbaycanlıların təhsil dili olaraq istifadə edilir.[222] Azərbaycan dilinin dialekti İraq türkmancası İraqın Kürdüstan muxtariyyətində dövlət tərəfindən tanınmış dildir.[223][224] Digər azərbaycandilli bölgələr İran Azərbaycanı və Türkiyənin Qarsİğdır bölgələridir.

Azərbaycan dili müasir Azərbaycan ərazisində oğuz və qıpçaq tayfa dillərinin əsasında yaranıb.[225] Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrinin formalaşması Azərbaycan xanlıqlarısultanlıqlarının yarandığı XVIII əsrə gedib çıxır.[226] Ancaq Nuxa (Şəki) dialektinin Azərbaycan dilindən ayrılması Əmir Teymurun dövründə (1360-cı illər) baş vermişdir.[227] Tarixi-coğrafi prinsip əsasında Azərbaycan dili dialekt və şivələri 4 qrupda cəmləşdirilir: Şərq (Quba, Bakı, Şamaxı dialektləri, Muğan, Lənkəran şivələri), Qərb (Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri, Ayrım şivəsi), Şimal (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi), Cənub (Naxçıvan, Ordubad, Təbriz dialektləri, İrəvan şivəsi).[228][229][230][231] Bundan başqa səlcuq, qaşqay, əfşar, sonqur (Kirmanşahda), aynallu, gəlucah (Mazandaranda), Diyarbəkir türkçəsi,[232] İraq türkmancası, Əfqanıstan qızılbaşlarının şivəsi[233][234][235] azərbaycan dilinin dialekti hesab edilir.[3]

İranda Azərbaycan dili az qala Qəzvinə qədər danışılır.[16] Gəlucah Azərbaycan linqvistik ərazisinin ən şərq nöqtəsi sayılsa da,[17] Xorasanda da Azərbaycan anklavları tapılmışdır.[236] Xorasan türklərinin danışdığı türkcə azərbaycan və türkmən dilləri arasında aralıq dili hesab edilir.[237]

Ədəbi Azərbaycan dili bu dildəki poeziyanın yaranması ilə formalaşmağa və istifadə edilməyə başladı.[238] Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlayıb, XIV–XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxıb. Yazılı, klassik Azərbaycan türk ədəbiyyatının başlanğıcı monqol işğalından sonrakı dövrə təsadüf edir, ancaq XVI əsrdən başlayaraq İranın azərbaycan dilində danışan hökmdarlar və sərkərdələr tərəfindən idarə edilməsi dilin daha çox inkişaf etməsinə səbəb olur.[3][239][240]

XIV əsrin sonlarında yaranan Şəki hakimliyini idarə etmiş Orlat sülaləsi azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi. Bu sülalənin ən azı iki nümayəndəsi elmə məlumdur (Seyid Əli OrlatSeyid Əhməd Orlat).[241][242][243]

Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimiyyətin, sarayın, qızılbaş hərbi təşkilatının və dini liderlərin dili, dövləti idarə edən sülalənin ana dili idi.[5] Qızıbaşlar Səfəvi şahları kimi türk dilinin Azərbaycan növü ilə danışırdılar.[244] Bu dövrdə yalnızca farslar azərbaycanca öyrənmirdi, həmçinin azərbaycan dilində danışan Həsən bəy Rumlunuİsgəndər bəy Münşi ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi" əsərinin müəllifi) ölkənin bürokratik və ədəbi dili olan farscanı öyrənirdilər.[169] Şah I Abbas paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürəndən sonra isə əvvəl türk dilini işlədən saray fars dilini istifadə etməyə başlayır.[245] II Abbasdan sonra hakimiyyətə gələn Şah Süleyman Səfəvi saray hərəmində bağlı qaldığı üçün ana dili azərbaycanca idi, onun hansı səviyyədə farsca bilməsi hələ də tarixşünaslığa aydın deyil.[246] Azərbaycan dili Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətinin son dövrlərinə qədər sarayın dili olaraq qalmışdı.[169]

Əfşarlar dövlətinin qurucusu Nadir şahın doğma dilinin azərbaycan dili olması elm tərəfindən qəbul edilir. Akop Papazyana görə qızılbaş olduğu üçün Nadir Şah azərbaycan dilini doğma dili kimi istifadə edirdi.[247][248] Hətta Nadir şahın dövründə yaşamış erməni katalikosu Abraam Kretaçi "Təhkiyə" adlı əsərinə onun Azərbaycan dilindəki nitqini əlavə etmişdir.[249][250] XVIII əsrin ikinci yarısında azərbaycan dili ilk dəfə inzibati müəssisələrdə, xüsusilə Qubalı Fətəli xanın yaratdığı şimal-şərqi birliyin dəftərxanalarında dövlət sənədlərinin, rəsmi yazışmaların dili oldu. Azərbaycan dilində yazılmış sənədlərə 1768-ci ildə Qubalı Fətəli xanın köhnə və yeni Şamaxıya hücumunu xəbər verən sənədi və 1776-cı ildə Qubalı Fətəli xanın Cənubi Dağıstan feodalları ilə imzaladığı barış sazişini misal göstərmək olar.[251]

Qacarlar dövləti dövründə Azərbaycan dili sarayın və Azərbaycan tayfalarından təşkil edilmiş[31] ordunun dili idi,[252][253][254][255] fars dili ilə birlikdə hər iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı.[256] Qacar hökmdarları vəliəhd şahzadə olduqları zaman xidmət etdikləri Təbrizdə azərbaycanlıların əhatəsində türk dili, mədəniyyəti və adətlərinə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərini Azərbaycan türkləri ilə əhatə edirdilər. Bunlardan biri olan Məhəmməd şah Qacar Fars və Şirazda "Əlahəzret Məhəmməd Şah-ı Türk-i Azərbaycan" adlandırılırdı. Bundan başqa Qacar sülaləsinin üzvləri xarici diplomatlarla da türk dilində danışırdılar.[257]

Adərbaycanda ərazinin adı ilə adlandırılan türk dilinin dialekti hakimdir: bu dialekt bizdə Zaqafqaziyada çox istifadə edilir, həmçinin Tehran sarayında hökmran sülalə [şərh 2] üçün bu doğma dil kimidir. Bu dialektin öz kiçik ədəbiyyatı, xüsusilə Gilandakı keçmiş rus konsulu Xodzkonun ingilis dilinə tərcümə etdiyi adərbaycanlı süvari-aşıq Koroğlu mahnıları var; fars dili Adərbaycan əyalətinin əhalisinin böyük hissəsi üçün “mədrəsə” məktəblərində öyrədilən kitab dilidir: aşağı təbəqə Adərbaycan dili ilə məhduddur.

İlya Berezin, "Şimali İrana səyahət" əsəri

Sayat Novanın azərbaycan dilində şeiri

Əsrlər boyunca Azərbaycan dili linqva franka kimi ticarət və etniklər arası qarşılıqlı münasibətdə bütün Persiyada, Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda istifadə edilirdi. Onun trans-regional təsiri ən azı XVIII əsrə qədər davam edib.[6] S. A. Raevski 1837-ci ildə öz məktubunda yazırdı: "Tatarca öyrənməyə başladım, dil, hansı ki, burada ümumiyyətlə bütün Asiyada, Avropada fransızcanın olduğu qədər lazımdır."[258] Azərbaycan dili Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan Sayat NovaMolla Vəli Vidadinin yaşadığı gürcü sarayında yaxşı başa düşülürdü.[259][260] Bundan başqa bəzən qonşu xalqlarda azərbaycan dili doğma dili ünsiyyətdən sıxışdırıb çıxarırdı. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə "sonuncuyla yaxın qonşuluq və daimi münasibətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dialektini mənimsədilər və tədricən öz doğma dillərini unutdular."[261] "Böyük Pyotrun erməni xalqı ilə əlaqələri" kitabında erməni sənədlərini şərh edərkən Q. A. Ezov qeyd edir ki, "böyük hissəsi erməni danışıq dilində yazılanlar tatar (azərbaycanlı) sözləri ilə aşıb-daşırdı".[262] F. T. Markov qeyd edir ki, assuriyalılar öz aralarında aysorsca danışır, "ancaq digər millətlərlə əlaqələrində tatarcanı (azərbaycanca) istifadə edirdilər", hansı ki İrəvan qəzasında hamı tərəfindən qəbul edilirdi.[263] Bundan başqa darginlər, xristian-tatlar, yəhudi-tatlar və tuşetilərdə də tarixən azərbaycan dili istifadə edilmişdir.[264][265][266][267] Ümumiyyətlə, azərbaycan mənşəli sözlər rus, gürcü, erməni, Nax-Dağıstan (ləzgi, avar, lak, arçin və s.) və İran (fars, tat, talış, kürd, gilək, osetin) dillərində yer alıb.[268][269][270][271][272][273][274]

"Azərbaycan dili" terminini ilk dəfə Sankt-Peterburq Universitetinin Şərq dilləri fakültəsinin birinci dekanı və şərqşünas Mirzə Kazım bəy əsaslandırdı və istifadə etdi.[275] 1918-ci ildə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 27 iyunda türk dilini dövlət dili elan etdi.[11] İranda Qacarların Pəhləvilərlə əvəz edilməsilə təhsildə, mediyada və kargüzarlıqda Azərbaycan dilinin istifadə edilməsi qadağan edildi.[276] 1941-ci ildə İranın şimalının SSRİ tərəfindən işğal edilməsindən sonra burada yaranan Azərbaycan Milli Hökuməti Azərbaycan dilini Cənubi Azərbaycanın dövlət dili elan etdi (6 yanvar 1946-cı il).[277] Hökumətin süqutundan sonra azərbaycancanın ictimai istifadəsinə qoyulan qadağa davam etdi.[239] 1979-cu il İran İslam İnqilabından sonra yeni konstitusiyada qeyd edildi ki, "yerli milli dillər fars dili ilə yanaşı mediyada və digər kütləvi informasiya vasitələrində, həmçinin milli ədəbiyyatın tədrisi üçün məktəblərdə azad istifadə edilə bilər."[278] 1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına əlavə edilən maddə ilə Azərbaycan dili Azərbaycan SSR-in dövlət dili olur.[279] 1991-ci ildə yaranan Azərbaycan Respublikası isə Azərbaycan dilini dövlət dili elan edir.

Yazı sistemi[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan əlifbası
Qövsi Təbrizinin şeiri. Ərəb yazı sistemi ilə Azərbaycan dilində yazılmışdır.

Orta Türk dili dövründən (900–1500-cü illər) etibarən ərəb yazı sistemi İslam dünyasının bütün türkdilli ərazilərində istifadə edilirdi. Bu yazı sisteminin Xarəzm, Çağatay, Volqa, Osmanlı və Azərbaycan türkçəsi üçün variantları ortaya çıxmışdır.[280] Ərəb yazı sistemi ilə Azərbaycan dilində ilk yazılı mətnlər XIV–XV əsrlərə aiddir. Bu yazı sisteminə yalnız türk dili üçün xarakterik olan bəzi hərflər (ڭ گ ۋ ﭺ پ ژ) də daxil idi.[281] XVI əsr şairi Məhəmməd Füzuli kimi Azərbaycan mədəniyyətinin nümayəndələri tərəfindən ərəb yazı sistemi Azərbaycan dili üçün çox çətin bir sistem olaraq qeyd edilirdi.[282] Şah I Abbasın dövründəki çarlıq Rusiyası mənbələrinə görə, rus səfirləri Səfəvi şahının cavabının türk dilində, tatar yazısı ilə olmasını arzulamışdır. Bu, XVI–XVIII əsrlərdə Avropa, Kiçik Asiya və Yaxın Şərq hökmdarlarından gələn və onlara gedən məktubları tərcümə etmək üçün, rus çarlarının xeyli sayda katib saxlamasının məntiqi nəticəsi idi.[169]

Uppsala Universitetində saxlanılan XVII əsr orta Azərbaycanca əlyazmaları nadir bir şəkildə latın yazı sistemi ilə yazılmışdır.[283] XVIII əsrdə erməni və gürcü aşıqları Azərbaycan aşıq şeirləriAzərbaycan dastanlarını yaddan çıxartmamaq üçün onları ermənigürcü yazı sistemi ilə qeydə alırdılar. Belə əlyazmaların bir çoxu hal-hazırda Matenadaranda və Kürdüstan Dövlət Muzeyində qorunur.[8] XVIII əsrdə gürcü yazısı ilə yazılmış mətnlərə Sayat Novanın Azərbaycan dilindəki əlyazmaları, Azərbaycan-Osmanlı qarışıq dilindəki İncil əlyazmaları misal göstərilə bilər.[259][284] XX əsrin əvvəllərində Dərbənd aşığı Şaul Simendu isə ivrit yazı sistemi ilə azərbaycan dilində şeirlər yazırdı.[285]

Türk xalqları arasında latın yazı sisteminə keçidə ilk cəhd azərbaycanlılar arasında, XIX əsrin ortalarında olmuşdur.[286] Bu layihənin müəllifi Mirzə Fətəli Axundov idi. O, layihəsi İstanbulda qəbul edilmədikdən sonra latın və rus əlifbalarının əsasında 32 samit və 10 saitdən ibarət yeni əlifba yaratdı.[287]

Fərhad Ağazadə, Abdulla bəy ƏfəndizadəSüleyman Sani Axundovun 1907-ci ildə Bakıda keçirilən İkinci Müəllimlər Qurultayı üçün hazırladığı xüsusi əlifba layihəsi müzakirə edildi. AXC dövründə Xudadad bəy Məlikaslanovla birlikdə əlifba islahatı ilə bağlı xüsusi komissiyanın yaradılması xalq maarifi nazirinə həvalə edilir və bu qərara uyğun olaraq xalq maarifi naziri yanında xüsusi komissiya yaradılır. Ancaq Bakı əməliyyatı əlifba islahatının keçirilməsinə imkan vermir.[288]

SSRİ-də latın yazı sisteminə keçidin öncüsü Azərbaycan idi. 1922-ci ildə Səməd ağa Ağamalıoğlunun başçılıq etdiyi komissiya latın yazı sisteminə əsaslanan əlifba layihəsini təqdim etdi.[289][290] Bu əlifba Sovet Azərbaycanında tətbiq edildi. Atatürk islahatları çərçivəsində qəbul edilən türk əlifbası Azərbaycan əlifbasından təsirlənərək yaradılmışdı. 1920-ci illərdə Azərbaycan yazısının əsasında Sovet İttifaqının türk xalqları üçün Yanalif yazısı yaradılmışdır.[280]

1939-cu ildə isə latın əlifbası kiril əlifbası ilə dəyişdirildi. 1958-ci ildə Azərbaycan kiril əlifbası Azərbaycan dilinin foneminə uyğun gəlməsi üçün təkmilləşdirildi. Azərbaycan kiril əlifbası digər kiril əlifbalarından ҜҸ hərfləri ilə fərqlənirdi.[291] 1991-ci ildə Azərbaycan yenidən latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasını istifadə etməyə başladı. 1992-ci ildə rutul dili üçün kiril əlifbası yaradılana qədər rutullarda rəsmi sənədlər, dini mətnlər və poeziyada azərbaycanca istifadə edilirdi.[292]

Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında yaşayan azərbaycanlılar yazı üçün latın yazı sistemini, Dağıstan azərbaycanlıları kiril yazı sistemini, İran azərbaycanlıları isə ərəb yazı sistemini istifadə edir.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan ədəbiyyatı

Oğuz dili XI–XII əsrlərdən başlayaraq Orta Asiyadan türkdilli tayfaların gəlişi ilə regionda yayılmışdır. Oğuzların İranda ortaya çıxmasından iki əsr sonra yalnız şifahi ədəbiyyatları var idi.[239]

Türkoloq və etnoqraf N. A. Baskakov Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölür:

  • XIV–XVI əsrlər — ədəbiyyatda fars dilinin istifadə edildiyi və ərəb və fars sözləri ilə zəngin olan qədim Azərbaycan dilinin inkişaf etdiyi dövr.
  • XIX əsrin ikinci yarısı—XX əsrin əvvəlləri — ədəbi Azərbaycan dilinin canlı danışıq dilinə çevrildiyi və milli ədəbi dil normalarını əldə etdiyi dövr.
  • Oktyabr inqilabından sonra — Azərbaycan dilinin "Azərbaycan sosialist milləti"nin dilinə çevrildiyi dövr.[293]

Qədim Anadolu türkçəsi adlandırılan dildə yazılmış mətnləri qədim Azərbaycan dilində hesab etmək, həmçinin ilkin azərbaycanca mətnləri erkən Osmanlı ədəbiyyatının bir hissəsi saymaq mümkündür.[3][294] XV–XVIII əsrlərdə İran və Cənubi Qafqazda danışılan türk dili əsasən orta Azərbaycanca və ya əcəm türkcəsi adlandırılsa da,[283][295] linqvistika və ərazi baxımından sərhədləri bilinməyən bu dilin Azərbaycan-Osmanlı qarışıq dili olması da mümkündür.[284]

Şifahi xalq ədəbiyyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan folkloru
Azərbaycan nağıl qəhrəmanı Məlikməmməd qardaşı ilə döyüşdə

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına xalq mahnıları, əfsanələr, sevgi və tarixi-qəhrəmanlıq dastanları, nağıllar, lətifələr, atalar sözləri, holavar, sayaçı sözlər, oxşamalar, ağılar, laylalar, tapmacalar, bayatılar və s. daxildir.

Azərbaycan nağılları XIX əsrdən toplanmağa başlanmışdır. Yunan alimi Hann alman və yunan nağıllarına görə süjetlərini tərtib etmiş, A. Aarne isə oxşar nağıl süjetlərinin dünya nağılları əsasında kataloqunu yaratmışdır. 2000-ə yaxın süjet toplanmış və 3 qrupa bölünmüşdür: heyvanlardan bəhs edən nağıllar, əsl nağıllar və lətifələr. Əsl nağıllar isə sehrli nağıllar, nağıl-əfsanələr, nağıl-novellalar və cin haqqında nağıllar adlı dörd qrupa bölünmüşdür. Heyvanlar haqqında nağıllara "Çil madyan", "Armudanla tülkü", "Müqəddəs balıq", "Axmaq kişi", sehrli nağıllara "Fatma və öküz", "Fatmanın inəyi", "Göyçək Fatma", "Şahzadə Mütalib", "Şəms və Qəmər", "Qaraqaş", "Sehrli üzük", "Ax-vax", "Ovçu Pirim",[296] məişət nağıllarına "Dərzi şagirdi Əhməd", "Daşdəmirin nağılı", "Nuşapəri xanım", "Yeddi qardaş bir bacı", "Yetim İbrahim və Sövdəgər", "İbrahimin nağılı" nağıllarını misal çəkmək olar.[297]

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına həmçinin atalar sözləri və məsəllər daxildir. Azərbaycanda atalar sözündən misal çəkmək spikerin fikrini möhkəmləndirir, bədii ifadəliliyi və qulaq asanlar üzərində nitqin emosional təsirini artırır. Sovet türkoloqu və filoloqu Əfrasiyab Vəkilov qeyd edir ki, Azərbaycan atalar sözləri və məsəllərin çoxu orta əsrlərdə feodalizm dövründə yaranıb. Ona görə də onların çoxu kəndlilərin icbari iş və hüquqsuzluğu və onların bu qəddarlığa qarşı etirazı ilə bağlıdır.[298] Azərbaycan atalar sözləri və məsəllərini ilk dəfə İrəvan müsəlman məktəbinin türk dili müəllimi Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinski çap etdirmişdir.[299]

"Kitabi Dədə Qorqud" dastanının mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində formalaşıb.[300] Buradakı hekayə və mahnılar XIII əsrin başlanğıcından gec olmamaqla formalaşmış, XV əsrdən gec olmamaqla yazıya alınmış olmalı idi.[301] Dastanın günümüzə azərbaycan dilindəki Drezden və XVI əsr türkcəsinə yaxın Vatikan əlyazmaları gəlib çatıb.[302] Dastan oğuzların işğal edilmiş Qafqaz torpaqlarında "kafirlərlə" mübarizəsində bəhs edir.[303][304] Oğuz xanla bağlı "Tarix-i Oğuz" dastanının Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə"si ilə bənzər süjet xətlərinə malik olması bu dastanın da Azərbaycanda yaradılmasını sübut edir.[305]

Həmçinin Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — "Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Koroğlu" dastanları yarandı. Yerli dialektlər və klassik dil arasında körpü rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanlı, özbək və fars ədəbiyyatlarına nüfuz edir, hətta azərbaycan xalqı ilə əlaqələr nəticəsində "Aşıq Qərib" dastanı erməni və gürcülərə keçir.[306] Bu lirik və epik romansların türk ədəbiyyatının Osmanlı və Çağatay qolları ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatının xarakterik bir xüsusiyyəti hesab edilə bilər.[7] Digər məşhur Azərbaycan dastanları "Abbas və Gülgəz", "Abdulla və Cahan", "Şikari", Firdovsinin "Şahnamə"sinə əsaslanan "Rüstəm və Söhrab"dır.

Koroğlu dastanının Azərbaycan versiyası dastanın ən qədim versiyası hesab edilir, dastanın digər xalqlardakı nümunələrinə (erməni, gürcü, kürd və s.) təsir etdiyi düşünülür.[307] Dastanın Azərbaycan versiyası XVI əsrin sonlarında formalaşmışdır.[308]

Orta əsrlər ədəbiyyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycandilli klassik əsəbiyyatın ilk nümunəsi olan, İzzəddin Həsənoğlunun "Apardı könlümü" qəzəlinin 1391-ci ildə Seyfi Sarayı tərəfindən tərtib edilmiş "Kitabi-Gülüstan bil-Türki" adlı antologiyaya daxil olan nüsxəsi. "Or. 1553" kodlu əlyazma hazırda Leyden Universiteti Kitabxanasında saxlanılır.[309]

XIII–XIV əsrlərdə Xorasanda yaşamış İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycan ədəbiyyatının banisi hesab edilir. Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mühüm rolu XIV–XV əsrlərdə yaşamış hürufizm tərəfdarı İmadəddin Nəsimi oynayıb. Nəsimi ədəbi dili zənginləşdirmək üçün danışıq dilində və şifahi xalq ədəbiyyatındakı bənzətmə, kəlam və deyimlərdən istifadə edirdi. Nəsiminin müasirləri — Mustafa Zərir, Qazi Bürhanəddin, Şah Qasım ƏnvarCəlairi sultanı Qiyasəddin Əhməd azərbaycan dilində yazırdılar. Qazı Bürhanəddinin divanı qəzəl, rübaituyuqlardan ibarətdir.[171][310] Klassik türk ədəbiyyatına məxsus olan tuyuq adlı dördlüklərin meydana gəlməsi də başlanğıcda Azəri ərazisində xalq ədəbiyyatının təsiri altında olmuş və sonradan Cığatay və Osmanlı ədəbiyyatlarına keçmişdir.[168] XV əsr Şirvanşahlar sarayında da bir neçə türk şairi yetişmişdir.[168]

Mərkəzi Təbriz olan Qaraqoyunlular dövründə Azərbaycan dili ədəbi dil olaraq möhkəmlənmişdir.[239] Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın "Həqiqi" təxəllüsü ilə Azərbaycan və fars dilində şeirlər yazırdı.[311] Bu dövrün digər bir hökmdar-şairi isə türk dilində bir divanı məlum olan hişni Kayfa Əyyubi hökmdarı Məlik əl-Kamil Xəlilidir.[168] Digər bir XV əsr şairi Xətai Təbrizinin özü də azərbaycan dilində[239] şeirlər yazan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaquba həsr etdiyi "Yusif və Züleyxa" poeması azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir.[239][312] Sultan Yaqubun sarayında həmçinin Əlişir Nəvai üslubu ilə azərbaycan dilində yazmış KişvəriHəbibi yaşamışdır.

XVI əsrdə Səfəvi hökmdarları I İsmayılI Təhmasibin hakimiyyət dövrü inkişafın bu mərhələsində Azərbaycan türk dilinin və ədəbiyyatının tarixində ən parlaq dövr hesab edilir.[239] Şah İsmayıl "Xətai" ləqəbilə əsasən doğma[313] azərbaycan dilində,[314] qismən fars dilində yazmışdır. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib. Dövrün qızılbaş eliti linvistik ideologiya və Azərbaycan dilində ədəbiyyatın inkişafına öz töhfəsini verib.[315] Bu dövrdə İraqda yaşamış azərbaycanca[316][317], farsca[318], ərəbcə yazan Məhəmməd Füzuli Azərbaycan poeziyasının klassiki hesab edilir. Onun Azərbaycan dilində yazdığı əsərləri "Leyli və Məcnun", "Bəngü Badə", "Söhbətül əsmar", "Şah və dilənçi", "Hədisi-ərbəin", "Hədiqətüs-süəda" və "Şikayətnamə"dir. O, Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynayıb.[319][320] Füzulinin davamçısı Məhəmməd Əmani "Hətəm və Qərib", "Əli və Şir" kimi dini mövzularda əsərlər yaratmışdır.[239] Bu dövrdə fars Kərkiya sülaləsinə mənsub, Gilan hökmdarı Əhməd xan şer və musiqi ilə maraqlandığından farsca ilə birlikdə azərbaycan dilində də yazırdı.[168]

Azərbaycan mədəniyyətində aşıq ənənəsi Aşıq Qurbaninin dövründə, XV–XVI əsrlərdə inkişaf etməyə başladı.[321] Bu sənətin tarixi ümumilikdə daha qədimdir. Qurbaninin dövründə qopuz çalan ozanlar saz çalan aşıqlarla əvəz edildi.[322] Aşıq incəsənətinin inkişaf etməsində Şah İsmayıl Xətainin də böyük təsiri var idi. Xətainin tərəfdarı olan qızılbaşların dövründə aşıqlar öz mahnılarını azərbaycanca yazırdılar.[323] XVII–XVIII əsrlərdə İran Azərbaycanında aşıq sənəti böyük irəliləyişlər elədi və klassik ədəbi dil ilə yerli dialektlər arasında körpü oldu.[324] Orta əsrlərdə bu sənətin mahir icraçılarına Sarı Aşıq, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Aşıq Valeh, Aşıq Abdulla, Aşıq Lələ, Miskin Məhəmməd, Xəstə Qasım, Şikəstə Şirin kimilərini misal çəkmək olar.

XVII əsrdə Səfəvilərin paytaxtının İsfahana köçürülməsi fars dilinin mövqeyini gücləndirsə də, Məhəmməd Füzuli və Əlişir Nəvai üslubundakı Azərbaycan ədəbiyyatı çiçəklənməyə davam etdi.[239] XVII–XVIII əsrlərin məşhur şairlərinə Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Məlik bəy Avcı, Mirzə Saleh Təbrizi, Kəlbəli xan Müsahib-Gəncəvi, Mürtəzaqulu xan ŞamlıTəsir Təbrizi daxildir. Rüknəddin Məsud Məsihinin yazdığı "Vərqa və Gülşa" poeması orta əsrlər Azərbaycan poeziyasının ən gözəl romantik poemalarından biridir.[325]

Siyasi hadisələrə görə XVIII əsrdə İranın Azərbaycan vilayətində türk ədəbiyyatı geriləsə də, şimalda müasir Azərbaycan türk ədəbiyyatı inkişaf etmişdir. Cənubda ədəbiyyat həm Azərbaycan, həm də fars dilində olmağa davam edir, şimaldakı şəhər mərkəzlərində isə ədəbiyyat yalnızca Azərbaycan dilində idi. XVIII əsrdə Şirvan məktəbindən çıxmış Azərbaycan şairlərimə Şakir Şirvani, Nişat Şirvani, Məhcur ŞirvaniAğa Məsih Şirvani daxildir. Bu dövrdə ədəbiyyatda şifahi xalq ədəbiyyatının aşıq poeziyasının təsiri artır. Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin əsasını qoyur. Onun əsərlərinin əsas mövzusu sevi və insanın ruhi gözəlliyi idi.[325] Vaqifin dostu, Azərbaycan şairi Molla Vəli Vidadi isə onun əksinə olaraq düzlüyü, cəsarəti, ağıl və dərrakənin gücünü tərifləyir. daxili müharibələri və feodal qəddarlığını tənqid edirdi. Vaqif və Vidadinin yaradıcılığı XVIII Azərbaycan ədəbiyyatının zirvəsidir.[326] XVIII əsr ədəbiyyatının ən önəmli ədəbi abidəsi anonim müəllifin "Şəhriyar və Sənubər" xalq dastanı əsasında yazdığı "Şəhriyar" dastanıdır.[325] Ədəbiyyatın zəif dövrü olmasına baxmayaraq şiə ədəbiyyatı elegiyyə və təziələr şəklində geniş yayılmışdı. Belə dəfn nəğmələrinin məşhur müəllifləri Nizəməldin Məhəmməd Dehqaraqani, Seyid Fəttah İsraq Maraği, Hacı Xudaverdi Taib Xoy idi.[239]

Dağıstan azərbaycanlılarından olan Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələrinə XVI şairi Bayat Abbas, XVII əsr Dərbənd aşıqları Məhsumə Dərbəndi və Diləfruz Pəri, XVIII əsr şairləri Fətəli və Zərnigar Dərbəndli misal göstərilə bilər.[35][327] Ümumiyyətlə, Dağıstan ədəbiyyatında türk dilinin vəziyyəti yerli dillərdən üstün idi.[328] Şirvanda məşhur Azərbaycan aşıqları ilə görüşən ləzgi aşığı Küçxür Səid qoşma şəklində mahnılar yaza və ana dili ilə birlikdə azərbaycanca da şeirlər yaza bilirdi.[329] Orta əsrlərdə azərbaycan dilində əsərlər yazmış erməni müəlliflərə Dəllək Murad, Sayat Nova, Qul Artun, Horomsime Akuletsi daxildir.[330]

Müasir dövr ədəbiyyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şimali Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan sonra Azərbaycanın yerli əhalisi fars ənənəsindən rus-Avropa ənənəsinə doğru irəlilədi. Bu dövrdə Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani, Xurşidbanu Natəvan, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Cəlil Məmmədquluzadə kimi şair və yazıçılar yetişdi. XIX əsr İran Azərbaycanı ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinə isə Əbülqasım NəbatiHeyran xanımı misal çəkmək olar. XIX əsrdə türk dili Qacarların sarayında geniş istifadə edilirdi. Bu dövrün elegiya (mərsiyə) ədəbiyyatının ən vacib nümayəndələri Axund Molla Həsən Dəkil Marağayi, Mirzə Əbülhəsən Raci Təbrizi və Məhəmməd Əmin Dəlsuz Təbrizidir.[239]

Şimali Azərbaycan və Cənubi Dağıstan arasındakı tarixi-mədəni əlaqələrin artması XIX əsrdə Dağıstan müəlliflərinin Azərbaycan dilində yazılmış əsərlərinin artmasına səbəb oldu. Ləzgi yazılı ədəbiyyatının banisi Yetim Emin doğma ləzgi və ərəb dili ilə birlikdə azərbaycanca da yazırdı.[331] Azərbaycan və ləzgi dillərində yazan Həsən Əlkədərinin 1892-ci ildə azərbaycanca yazdığı "Əsəri-Dağıstan" kitabı onun öz şərhləri, müşahidələri və şeir əlavələri ilə Dağıstan tarixi ilə bağlı Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edirdi.[332] Azərbaycan dilinə üstünlük verən digər dağıstanlı müəlliflər isə Dağıstanın xalq şairi Süleyman Stalski və Dərbənd aşığı Şaul Simendu idi.[285][333][334]

XIX əsrin ortalarında Mirzə Fətəli Axundzadə yazdığı 6 komediya ("Hekayəti Molla İbrahim-Xəlil Kimyagər", "Hekayəti Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat", "Dərviş Məstəli Şah Cadükuni Məşhur", "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran", "Hekayəti Xırsi-Quldurbasan", "Sərgüzəşti Mərdi-Xəsis" və "Mürafiə vəkillərinin hekayəti") ilə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni janrın — dramaturgiyanın əsasını qoyur. O, həmçinin Azərbaycan ədəbi tənqidinin əsasını qoymuş, "müsəlman dünyasının Molyeri" adlandırılmışdır.[335] 1896-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirov ilk Azərbaycan tragediyası olan "Müsibəti-Fəxrəddin"i yazmışdır.[336] Nəriman Nərimanov ilk Azərbaycan tarixi tragediyası olan "Nadir şah"ın müəllifidir.[337] Səkinə Axundzadə Azərbaycan ədəbiyyatında ilk qadın dramatuqdur.[338]

XX əsrin əvvəllərində Məhəmməd Hadi, həmçinin Hüseyn CavidAbbas Səhhət Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin əsası qoyur. Mirzə Ələkbər Sabir isə Şərqdə Sabir ədəbi məktəbinin əsasını qoyur. Bu məktəbin nümayəndələri Mirzə Əli Möcüz, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Bayraməli Abbaszadə idi.[339] İranda Qacarların Pəhləvilərlər əvəz edilməsi ilə Azərbaycan dilinin istifadəsi məhdudiyyətlərlə üzləşdi.[276] Ancaq buna baxmayaraq Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar, Səməd Behrəngi, Behzad Behzadi kimi İran azərbaycanlıları doğma dillərində yazmağa davam etdilər. Azərbaycanca yazdığı "Heydərbabaya salam" poeması ilə şöhrətlənən Şəhriyarın yaradıcılığı hər iki ölkədə yüksək qiymətləndirildi. Onun yaradıcılığınını mövzularına Azərbaycan dilinin və onun məktəbdə öyrədilməsilə bağlı problemlər, Azərbaycan xalqının iki ölkə arasında parçalanması, 1945–47-ci illərdəki Cənubi Azərbaycan azadlıq hərəkatı daxil idi.[340] Uşaq ədəbiyyatı yazarı Səməd Behrəngi isə fars şairlərinin əsərlərini tərcümə edərək Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirdi.

Sovet dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı yaradıcılıq azadlığını təhlükə hesab edən bir sistemlə idarə edilirdi. Azərbaycan yazıçıları və intellektuallarının fəaliyyətinə nəzarət edilir və onlar təqibə məruz qalırdı.[37] Bu dövrdə bir çox Azərbaycan yazıçısı Stalin repressiyasına məruz qaldı. 1927-ci ildə Azərbaycan Proletar Yazıçıları Assosiasiyası yaradıldı, 1932-ci ildə isə ləğv edildi. Həmin il Azərbaycan Yazıçılar Birliyi yaradıldı. Sovet dövrü Azərbaycanının yazıçılarına Rəsul Rza, Məmməd Səid Ordubadi, Süleyman Sani Axundov, Mirzə İbrahimov, Ənvər Məmmədxanlı daxildir. Bu dövrdə Səməd Vurğunun yığcam və diskrit üslubu Azərbaycan ədəbiyyatının müasir formasının formalaşmasına səbəb oldu, onu arxaizmlərdən təmizlədi.[341] XX əsrin sonlarına yaxın Bəxtiyar Vahabzadə 70 şeir məcmuəsi və 20 poeması ilə şöhrət qazandı. Onun "Gülüstan" poeması Rusiya və İran arasında bölünən Azərbaycan xalqı və onun birləşmək arzusuna həsr edilib.[342]

Müasir dövr Azərbaycan yazıçıları arasında ən məşhurları kinodramaturq Rüstəm İbrahimbəyov və detektiv romanların müəllifi Çingiz Abdullayevdir. Ən məşhur Azərbaycan şairlərinə isə Nəriman Həsənzadə, Xəlil Rza Ulutürk, Nüsrət Kəsəmənli, Ramiz Rövşən, Baba Pünhan misal göstərilə bilər.[343]

Mifologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan mifologiyası
Ağac Ata/Ağac iyəsi/Ağac kişi

Azərbaycanlıların mif və əfsanələri xeyir və şərin daşıyıcı olan müxtəlif mifik və semi-mifik varlıqlara inancın əsasında qurulub.[344] Müxtəlif Azərbaycan mifləri öz mənşəyini "Oğuznamə"dən, özündə həm erkən türk, həm də Qafqazın arxaik görüşlərini birləşdirən "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanından götürür.[345] Azərbaycan mifoloji görüşləri fars folklorunun təsirinə məruz qalmasına baxmayaraq öz orijinallığı ilə seçilir. Fars mifologiya da Azərbaycan mifologiyasından bir sıra mifoloji süjetləri götürmüşdür.[346] Qumuq mifologiyası həm tipoloji, həm də genetik əlaqə inkişafında Azərbaycan mifologiyası ilə daxili əlaqəli olmuşdur.[347]

Qodu mifi günəş çağırmaqla, Yada tanrısı isə yağış yağdırmaqla əlaqələndirilir, onlara aid Günəşyağış ayinləri keçirilir. Saya xan isə heyvandarlıqla məşğul olanları qoruyur, saya mərasimi və sayaçı sözlər onunla bağlıdır.[348] Umay tanrısı Azərbaycan inanclarındaa uşağının olması üçün Humay qayasına başını qoyub yatmaq adəti şəklində ortaya çıxır. Novruz bayramında torpağın iki tərəfdən qazılması və altından keçidin düzəldilməsi, sonra insanların oradan keçməsi yer kultunun bir qalığı olub, torpaq ruhu və Yer Ana (Certenger) ruhundan yenidən canlanmağı ifadə edirdi. Digər türk xalqları ilə ortaq örnəklər Al Dədə, Albasdı, Alvız (Dağ Ana), Andar xan, Qanım Xan və s.-dir. İyələr adlandırılan, türk mifologiyasında qoruyucu rol oynayan ruhlara Çay nənəsi, Ev iyəsi, Meşə iyəsi, Od iyəsi, Su sahibi, Yel iyəsi, Yer iyəsi daxildir.[349][350][351]

Azərbaycan mifologiyasında ən aparıcı obrazlar div, əjdahapəridir. Nəhəng, qüvvətli, eybəcər və insanabənzər divlər quyuların dibindəki üç otaqlı mağaralarda yaşayırlar və şər qüvvələri təmsil edirlər. "İbrahimin nağılı"nda isə div xeyirxahlığı, insanlarla qan qohumluğu ilə təsvir edilir. Əjdahalar isə quraqlıq və xəstəliyin səbəbkarı kimi təsvir edilir, su mənbələrinin qabağını tutur.[345] Bəzi süjetlərdə əjdaha üç, yeddi və qırx başlı olur, öldürülməsi üçün bütün başları kəsilməlidir. Kəsilmiş başın dirilərək qəhrəmana hücum etməsi də mümkündür.[352] Pərilər div və əjdahalarla müqayisədə daha müsbət rol oynayır, ağ dəriləri və uzun saçları ilə gözəl bakirələr olaraq təsvir olunur. Pərilər gözəl bağlarda və saraylarda yaşayır, hovuzlarda üzürlər. Onlar göyərçinə çevrilib, başya yerlərə uça bilirlər.[352] Azərbaycan mifologiyasına suların sahibi olan su pəriləri də mövcuddur.[353]

Damdabacalar köhnə evlərin, məscidlərin dəyirmanların xarabalıqlarında yaşayırlar. Axşamdan keçmiş həyətə isti su tökmək olmaz, çünki təsadüfən, damdabacaların uşaqlarını yandırmaq olar, belə olarsa, onlar bunun qarşılığında intiqam almağa başlarlar.[354] Bundan başqa Azərbaycan mifologiyasına balaca adamlar (əcinnə, cırtdan), sikloplar (Təpəgöz, kəlləgöz), dağ meşələrində yaşayan, tüklü varlıqlar formasındakı ruhlar ("Ağac kişi" və ya "Meşə adamı"), çöldə və ya qəbiristanlıqda yaşayıb, gecə yolçularını qorxudan qulyabanılar daxildir. Qulyabanılar tutulduqdan sonra paltarına iynə sancılaraq sahiblənilə bilər, ancaq insanın hər dediyinin əksini edəcək.[355][356][357]

Azərbaycan rituallarında əsas obrazlardan biri olan Xızır üçün "…unu teştə yığıb yükün altına qoyarlar. Guya gecə Xızır Nəbi gəlib əlini bu una çəkər, onu əfsunlar. Bu un müqəddəs və əfsunlanmış hesab edilər." Xızır bəzən möcüzəli doğuşa səbəb olan dərviş, bəzən də bir illik yolu bir göz qırpımında qət edən, korların gözünü açan peyğəmbər olur. Rituallarda istifadə edilən digər bir obraz isə keçmişdə taxıl sünbüldən çıxandan sonra buğdanı samandan çıxartmaq üçün çağrılan Yel Baba idi: "Taxılımız yerdə qaldı, yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl, baba!"[345] Qırmızı paltar geyən Hal anası isə doğuş zamanı zahının başının üstündə dayanır. Gözəgörünməz olan Hal anası anaya və ya uşağa xətər yetirmək məqsədini güdür. Ondan qorunmanın müxtəlif üsulları vardır: tüfəngdən güllə atmaq, zahıya kişi paltarı geydirmək və ya adını Məryəm çağırmaq.[358]

Azərbaycan mifologiyasında insanın bedheybətə və ya əksinə çevrilmə ilə bağlı, nadir hallarda ikiləşmə (qohumlara, hətta əkizlərə) ilə bağlı süjetlərə rast gəlinir. Buna misal olaraq İsaq-Musaq quşunu, insan-qurd çevrilmələrini, Əkil və Bəkil əkiz qardaşlarının mifik bir şəkildə birləşib, daha sonra bir sayılmaqlarını göstərmək olar. İnsan-qurd çevrilmələri insanları vəhşiliyə sövq edir. Qurd dərisinə girən qadınlar hətta öz körpələrini yeyir, nəslin kökünü kəsirlər.[345][346]

İnanclar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mifik quş Simurq. Sitarə Rəhimova

Azərbaycan xalqının inanclarında qurda, marala, inəyə, ağ quşa, ilana, aslana, qaba ağaca totem kimi yanaşıldığı müşahidə olunur. "Qurdun oğlu" mifində dişi qurd tərəfindən bəslənilən oğlan böyük güc əldə edir və öz xalqının xilaskarına çevrilir. "Xilaskar qurd" mifində müqəddəs qurd türkləri xilas edir, onlara qurtuluş yolunu göstərir. İlanlar isə bəzi mif və inanclarda insanlara heyvanların dilin öyrədir, xəzinələrin insanlarla paylaşır, digərlərində mənfi obraza sahibdir, zəhərli varlıqlar kimi tanınır.[352]

Azərbaycan inanclarında təbiətdəki hər şeyin ruha sahib olması görüşləri vardır. Məsələn, əncir ağacını kəsəndə "Ruhu səni tutacaq" qənaətinə gəlirlər. Yerə qaynar su atanda "Torpağın ruhunu incitdin" deyirlər. Quşa daş atanda "Onun ruhundan qorx!.." xəbərdarlığını edirlər.[345]

Azərbaycan mifologiyasında insanın, xüsusilə ölünün ruhunun əbədilik mövcudluğu ön plana çəkilir və zənn edilir ki, cismən bədən fəaliyyətini dayandırsa da, ruh real dünyada yaşamaqda davam edir, təkcə məhsuldarlığını itirmiş olur. Azərbaycanda qəbir üstünə gedənlər özləri ilə ölünün ruhuna çalınmış halva, Novruz bayramında isə səməni aparıb qəbirin üstünə qoyurlar. Qəbir qohum-əqrəba və ailə üzvləri tərəfindən ziyarət ediləndə onlar qəbirin üstünü yuyur, su çiləyirlər. Daşla 3 dəfə qəbirin aşağısını döyürlər. Bununla, ölüyə gəldiklərini xəbər verirlər. Qəbirin üzərinə onu ziyarətə gəldiklərini bildirmək üçün müəyyən işarələr qoyurlar.[359]

Həmçinin inanclarda insana xas xüsusiyyətlərin əşyalara, təbiət hadisələri və qüvvələrinə, cansız varlıqlara, göy cisimlərinə, heyvan və quşlara aidliyi mövcuddur. Daş beşikdən tutmuş, göy cisimlərinə — günəşə, aya, ulduzlaradək bütün canlı-cansız varlıqlar insanlar kimi düşünə, danışa, yarada, şüurlu fəaliyyətdə ola bilir.[345]

Keçmişdə azərbaycanlılar tərəfindən müqəddəs hesab edilən Qoşqar dağı

Magiya, yəni fövqəltəbii qüvvələrin gücü ilə dünyaya (təbiət hadisələrinə, ruhlara, adamların əhval-ruhiyyəsinə, sağlamlığına) təsir etməyin yolunun tapılması əfsun, cadu, sehr, tilsim, fal və duaların toplusu şəklində anılır. Əski azərbaycanlılar qorxunu götürməkdən ötrü (bəzi kəndlərdə indi də icra olunur) cəftə suyu verirdilər. Onun çəkicini adi suya salır, alınan yaxalantını magik gücə malik hesab edirdilər. Keçi piyini bədəninə sürtməklə xəstənin sağalacağına ümid bəsləyirdilər. Şər işlərin baş tutması üçün isə qurd yağından və ilan qabığından istifadə edirdilər. Kolu, tikanlı ağacların budaqlarını və üzərlik bitkisini evlərin astanasından asırdılar ki, pis nəzərləri içəri buraxmasın. Bağbağata ziyan dəyməsin deyə itin kəllə sümüyünü çəpərin üstünə sancırdılar.[345]

Azərbaycan inanclarında kiçik məişət əşyalarından tutmuş silahlara, bulaqlara, təpələrə, qayalara kimi hamısı ilahiləşdirilib tarixin müxtəlif dönəmlərində insanların ümid yerinə çevrilmişdir. Müxtəlif nağıl və dastan nümunələrində bir silsilə sehrli əşyalar və vasitələr təsvir edilir ki, qeyri-adi işləri yerinə yetirir, möcüzələr törədir. Bu inanclara müxtəlif yerlərin müqəddəsləşdirilməsində də qarşılaşılır. Məsələn, Azərbaycan bayatılarında dağlardan böyüklər olaraq söz açılır.[345] Qoşqar dağı keçmişdə azərbaycanlılar tərəfindən müqəddəs olaraq görülürdü.[360]

Azərbaycan mifoloji sistemində və inanclarında ağac (ağac pirlərinə bu gün də paltarlarından bir hissə qoparıb asanlar var), dağ, qaya, su, bulaq, ilan (ilan pirləri), öküz, inək, at, ocaq, ata, ana, baba (Şəkidə Babaratma piri, Ağdaşda Gündoğdu baba ziyarətgahı) kultlarının izlərinə rast gəlinir.[345] Ağac kultu geniş yayılıb. Hətta müasir dövrdə də ip və ya parçaların ağaclara bağlanmasına rast gəlinir. İlisu kəndindəki "Qoz piri"ndə şəfa tapmaq üçün gələn xəstələr, övlad istəyən qadınlar bu piri ən müqəddəs bir qüvvə kimi qəbul edirlər. Qaxla İlisu arasında Qarabulaq adlı yerdə "Zoğal pir" var. Ziyarətçilər zoğalın budaqlarına ip, sap, əsgi parçası, yun qırığı, kağız pul və s. bağlayırlar.[352]

Musiqi[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan musiqisi
Cəlairilər dövrü musiqiçisi Əbdülqadir Marağai

Azərbaycandakı musiqi formaları cənubda Kürdistan, şərqdə ZəncanQəzvinə qədər uzanan ərazidə mövcuddur. Mərkəzi Asiya musiqisindən sürətli ritmi ilə fərqlənən Azərbaycan şəhər musiqisi Xivəyə (Xarəzm) qədər yayılmış, BuxaraDaşkəndə qədərə çatmışdır.[361]

Cəlairilər dövrü musiqiçisi Əbdülqadir Marağainin azərbaycan dilində yazdığı şeirlər türk dilinin musiqi məclislərində əhəmiyyətini göstərir.[168] Marağai türk dilindəki[qeyd 2] musiqi əsərini Teymurilər hökmdarı Əmir Teymura təqdim etmişdir, əsər əmir Teymur tərəfindən çox bəyənilmişdir.[362] Şirvanşahlar şairi Hamidinin ədəbi baxımdan dövrünün siyasi və ictimai tarixini özündə əks etdirən divanı Şirvanşahlarda XV əsrdə türk xalq ədəbiyyatının və musiqisinin saraylarda da əhəmiyyətini itirmədiyini göstərir. Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın kitabxana müdiri Sadiqi "Məcmə əlhəvas" adlı təzkirəsində xalq musiqiləri ilə məşğul olan Məhəmməd bəy Şəmsidən bəhs edir.[168] Qacarlar öz Təbriz saraylarında (vəliəhdin qaldığı yer) Azərbaycan dilində, rədif-dəstgah ənənəsinə bənzər musiqi ənənəsinə himayəlik edirdilər. Bu saray musiqisi Azərbaycan muğamının əsasını təşkil etmişdir.[363]

Azərbaycanın simli musiqi alətlərinə qopuz, çoğur, çəqanə, bərbət, çəng, rud, səntur, tar, kamança, qanun, saz, Şirvan tənburu daxildir. Azərbaycan mədəni kimliyinin formalaşmasında önəmli rol oynayan və Azərbaycan musiqisinin simvolu olan tar Azərbaycanda XVIII əsrdən məşhur olub.[364] XIX əsrdə Mirzə Sadıq tərəfindən təkmilləşdirilən Azərbaycan tarı çox sürətli şəkildə İran Azərbaycanında, Ermənistanda, Gürcüstanda, bir müddət sonra isə Dağıstanda, Türkmənistanda, Özbəkistanda, Tacikistanda və Türkiyədə populyar olmuşdur.[365] Azərbaycan aşıqlarının öz ifalarında istifadə etdiyi saz isə qopuzun yerinə istifadə edilməyə başlayıb və Azərbaycan sazı son formasını Şah İsmayıl Xətainin dövründə (XVI əsr) alıb.[366]

Azərbaycanın zərb musiqi alətlərinə nağara, qaval, dəf, dümbək, laqqutu daxildir. Nağaranın ölçülərinə görə fərqləndirilən növləri mövcuddur: qoşanağara, böyük nağara, qoltuq nağara, cürə nağara. Qaval isə tar və kamança ilə birlikdə muğam üçlüyündə istifadə edilən alətlərdən biridir. Laqqutu Azərbaycanda Lerik, Astara, Masallı, Lənkəran, Cəlilabad rayonlarında daha çox istifadə edilən, iki dördbucaq ağac qutudan ibarət zərb alətidir.[367]

Azərbaycanın nəfəsli musiqi alətlərinə tulum, ney, zurna, balaban, tütək daxildir. Azərbaycan xalqının milli musiqi aləti olan balaban həm İranın Şərqi Azərbaycan ostanında, həm də Azərbaycan Respublikasında düdük adlanır.[367][368][369][370][371][372]

Azərbaycan elementləri İran musiqisində, xüsusilə rəqs ritmlərində (rənglər) özünü göstərir. İranika ensiklopediyasına görə Azərbaycan musiqi sənəti Qafqazın digər regionlarında, xüsusilə muğam sistemini və tar və kamança kimi simli musiqi alətlərini mənimsəyən ermənilər arasında ifa edilirdi.[373]

Xalq musiqisi[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan xalq musiqisi
XVI əsr Azərbaycan aşığı Qurbani

Azərbaycan xalq nəğmələrinə əmək ("Zəhmətin işığı", "Biçinçi nəğməsu" və s), tarixi ("Qaçaq Nəbi", "Piyada Koroğlu" və s), lirik ("Bu gələn yara bənzər", "Ay bəri bax", "Qalanın dibində", "Ay, Laçın", "Sarı Gəlin" və s), mərasim, məzhəkəli ("Yeri, yeri" və s) və s. daxilir. "Sarı Gəlin" mahnısınının Qarabağda yaranması və ya Şah İsmayıl Xətainin dövründə ortaya çıxması ilə bağlı fikirlər vardır. İkinci fikrə görə Şah İsmayıl mahnını sevdiyinə həsr edib.[374][375][376]

Aşıq sənəti Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin vacib tərkib hissəsidir. Aşıqlar İslamdan əvvəlki ozanların davamçıları kimi görülür.[377] Aşıqların repertuarı dastanlarla məhdudlaşmır. Janrlar fərqli olsa da, mövsu baxımından konkretdir, sosial mövzularda yazılır. Aşıqlar nağıl, sevgi mövzusunda lirik mahnılar, gözəlləmələr, ustadnamələr, satirik mahnılar bilirlər. Aşıqlar müxəmməs və dübeyt kimi poetik formalarda, həmçinin geniş surətdə dodaqdəyməz kimi şeir formalarında əsərlərini yaradırdılar. Göyçəli Aşıq Ələsgər kimi bir çox aşıqlar 50–60 dastanı, onlarca hekayə və nağılı yadda saxlaya bilirdilər.[367] Müasir Azərbaycanda peşəkar aşıqlar iki kateqoriyaya bölünür: ifaçı olan aşıqlar və şair-aşıqlar. İfaçı aşıqlar peşəkar nağıl danışanlar kimi bədii yaradıcılıqla məşhur olmurlar. Bacarıqlarına və doğma folkloru başa düşmə qabiliyyətlərinə görə onlar dastan və hekayətlərdə, xüsusilə onların nəsr hissələrində dəyişikliklər edirlər. Bədii yaradıcılıqla məşğul olan şair-aşıqlar isə Azərbaycanda ustad adlandırılır və şagirdlərinə aşıq olmağın əsaslarını öyrədirlər. Ustad aşıqlara Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Valeh, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı və başqaları daxildir. Onlar yalnız Azərbaycan aşıq sənətinə deyil, həmçinin Azərbaycan yazılı ədəbiyyatına böyük təsir ediblər.[378] Aşıq musiqisi Azərbaycan Respublikasının Gəncə, QarabağNaxçıvan, həmçinin Salyan ərazilərində, Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qaradağ, Marağa, XoyUrmiya ərazilərində yayılıb.[379] Tariyel Məmmədov isə 11 aşıq məktəbinin adını çəkirː Göyçə, Tovuz, Borçalı, Gəncə-Şəmkir, Şirvan, Qarabağ, Qaradağ, Təbriz, Urmiya, Çıldır və Dərbənd.[380]

Muğam Azərbaycan musiqi sənətinin əsas janrlarından biridir. Azərbaycanda muğam əsasən tar, kamançaqaval ifaçılarından ibarət muğam üçlüyü müşayiətində ifa edilir. Çox vaxt qaval çalan həm də xanəndəlik edir.[381] XIX əsrdə muğamın inkişafı bilavəsitə Şuşa, Bakı, Şamaxı, Gəncə şəhərlərində mövcud olmuş ədəbi və musiqi məclisləri ilə bağlıdır.[382] Hazırda Azərbaycan muğamına 7 əsas muğam (Rast, Şur, Segah, Çahargah, Bayatı-Şiraz, Şüştər, Hümayun, Kürd-Ovşarı), zərbi muğamlar (Heyratı, Arazbarı, Səmayi–Şəms, Mənsuriyyə, Mani, Ovşarı, Heydəri, Qarabağ şikəstəsi, Kəsmə şikəstə) və rast muğamları (Mahur–Hindi, Orta Mahur, Bayatı-Qacar, Dügah) daxildir. Məşhur muğam ifaçılarına Səttar, Mirzə Sadıq, Bülbülcan, Keçəçioğlu Məhəmməd, Cabbar Qaryağdıoğlu, Qurban Primov, Məcid Behbudov, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Zülfü Adıgözəlov, Şövkət Ələkbərova, Baba Mahmudoğlu, Alim Qasımov və başqaları daxildir.[383]

Təsnif Azərbaycan milli musiqisinin kiçik janrıdır, muğamdan əvvəl və ya sonra ifa edilir. Təsniflər xanəndələr tərəfindən instrumental müşayiətlə oxunur və onların ifasında zərb alətindən istifadə edilir. Təsniflərin mətnlərini, əsasən qəzəllər təşkil edir, bəzi hallarda heca vəznli şeirlərdən — bayatı, gəraylı, qoşma və s. istifadə olunur. Təsniflərin məzmununda sevgi lirikası ilə bərabər ictimai motivlər də əsas yer tutur. Xanəndələrin ifasında Azərbaycan təbiətini təsvir edən bir çox təsnif mətnlərinə də rast gəlmək mümkündür. Bəzi dəstgahlarda ifa olunan təsniflər həmin muğamın adı ilə adlanır. Məsələn, "Segah" muğamının bütün təsniflərinə şöbədən asılı olmayaraq Segah təsnifi deyilir. Müğənni Bülbül "Rast", "Segah" və "Şur" təsniflərini çox gözəl icra etdiyindən digər xanəndələr bu əsərlərdə "Bülbülün möhrü" olduğunu etiraf edirdilər.[384]

Meyxana Azərbaycan xalq musiqili-poetik yaradıcılıq nümunəsidir, xüsusi reçitativ (vokal musiqi əsərinin tərkibinə daxil olan danışıq; mahnı arasındakı danışıq) improvizasiya və ritmik poeziyadır.[385] Meyxanada iki və daha artıq meyxanaçı müşayiət şəklində bədahətən söyləyir. Meyxananın tarixi orta əsrlərə şairlər, musiqiçilər və dərvişlərin öz əsərlərini ritm tutaraq musiqi ilə oxuduqları dövrlərə gedib çıxır.[386] SSRİ dövründə Əliağa Vahid meyxananı yazılı ədəbiyyata gətirir.[387]

Müasir musiqi[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Qaya" Vokal Kvarteti

1907-ci ildə "Leyli və Məcnun"u bəstələyən Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan opera sənətinin əsasını qoydu. Bu opera nəinki Azərbaycanda, həmçinin İslam aləmində yazılan ilk opera idi.[18][388] Onun ən məşhur operettası 1913-cü ildə yazdığı "Arşın mal alan" musiqili komediyasıdır. 40-cı illərdə "Xosrov və Şirin" (Niyazi), "Vətən" (Cövdət Hacıyev) və Qara Qarayev), "Nizami" (Əfrasiyab Bədəlbəyli) və s. operalar yazıldı. 1972-ci ildə Şəfiqə Axundova "Gəlin qayası" operasını yazaraq Azərbaycanda ilk opera yazan qadın bəstəkar oldu.[389] Azərbaycan operasının müasir dövründə isə Süleyman Ələsgərov ("Bahadır və Sona", "Solğun çiçəklər"), Cahangir Cahangirov ("Xanəndənin taleyi", "Azad"), Vasif Adıgözəlov ("Ölülər", "Natəvan"), Ramiz Mustafayev ("Vaqif"), Zakir Bağırov ("Aygün"), Nazim Əliverdibəyov ("Cırtdan"), Məmməd Quliyev ("Aldanmış ulduzlar)" və başqalarının yazdığı operalar səhnələndi.

1930-cu illərdə, bəstəkar Tofiq Quliyevlə drijor Niyazi Bakıda ilk caz orkestrını qurduğu dövrdə Azərbaycan cazı ortaya çıxdı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan cazının banisi Vaqif Mustafazadədir. O, Azərbaycan milli musiqisi ilə caz elementlərini sintez edərək yeni musiqi janrı — caz-muğamı yaratmışdır.[390] Bu stilin məşhurlaşmasında Rafiq Babayev və onun "Qaya" Vokal Kvarteti də böyük rol oynamışdır.[391][392] Müasir dövrün məşhur caz ifaçılarına Əzizə Mustafazadə, Əminə Fiqarova, İsfar Sarabski, Şahin Növrəsli misal göstərilə bilər.[393][394][395]

Asəf Zeynallının 1931-ci ilə aid "Fraqmentlər" süitası Azərbaycan simfonik musiqisinin ilk nümunəsi hesab edilir.[396] Qara Qarayev 1943-cü ildə dramatik və lirik təsvirlərin iti təzadlarıyla xarakterizə edilən "1-ci simfoniya"sını yazdı. Onun 1946-cı ilə aid, faşizm üzərində qələbə münasibətilə yazılmış "2-ci simfoniyası"nda isə Azərbaycan musiqi ənənələri klassik üslubla birləşmişdir. 1948-ci ildə Fikrət Əmirov simfonik muğam janrını yaratdı. O, 3 simfonik muğamın: "Şur", "Kürd-ovşarı" və "Gülüstani Bayatı-Şiraz"ın müəllifidir. Bu janrda muğam dəstgaha xas olan bir çox xüsüsusiyyətlər istifadə olunur.[397] Fikrət Əmirovdan başqa simfonik muğam janrına Niyazi, Süleyman Ələsgərov, Asəf Zeynallı, Eldar Mansurov, Arif Məlikov, Aqşin Əlizadə, Fərəc Qarayev, Vasif Adıgözəlov, Məmməd Quliyev, Tofiq Bakıxanov müraciət etmişdir. Qara Qarayevin "Leyli ilə Məcnun" simfonik poeması isə Azərbaycanda lirik-dramatik simfoniyanın başlanğıcı olmuşdur.[398]

2011 Avroviziya Mahnı Müsabiqəsində qalib gələn Eldar & Nigar cütlüyü

Azərbaycan pop musiqisinin yaranması XX əsrin ortalarına təsadüf edir. 1956-cı ildə Azərbaycan Dövlət Estrada Orkestri, 1957-ci ildə Tofiq Əhmədovun rəhbərlik etdiyi "Biz Bakıdanıq" estrada ansamblı Azərbaycan estrada sənətinin inkişafında mühüm rol oynamışlar.[399][400] Sonralar Natəvan Şeyxova, İlhamə Quliyeva, Rauf Adıgözəlov, Mobil Əhmədov, Yalçın Rzazadə, Mübariz Tağıyev, Akif İslamzadə, Flora Kərimova, Elmira Rəhimova Tofiq Əhmədovun rəhbərlik etdiyi estrada orkestrinə qədəm qoydular.[401] 1961-ci ildə "Qaya" kvarteti Azərbaycanda və SSRİ-də böyük uğurlara imza atmışdır.[402] Bu dövrdə klassik pop-xalq musiqisi, o cümlədən Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev, Polad Bülbüloğlu, Anatollu QəniyevŞahlar Quliyevin yaradıcılığı estrada sənətini zənginləşdirmişdir.[403][404] 1970-ci illərdə Mirzə Babayev, Flora Kərimova, Şövkət Ələkbərova, Oqtay Ağayev kimi klassik pop sənətçiləri böyük uğurlar əldə etmişdi.[405][406][407] Tofiq Quliyev tərəfindən yaradılan və 1980-ci illərdə "Bakı payızı" Beynəlxalq festivalı Azərbaycan pop musiqisində yeni musiqi "dalğasının" yaranmasında böyük rol oynamışdır.[408] Festival Almaz Ələsgərova, Faiq Ağayev, Aygün Kazımova, Sərxan Sərxan, Samir Bağırov, Zülfiyyə Xanbabayeva, İlqar Xəyal kimi sənətçilərin erkən inkişafında mühüm rol oynamışdır.[409][410] 2011-ci ildə Eldar QasımovNigar Camalın ifa etdiyi "Running Scared" adlı mahnı Azərbaycanın Avroviziyada ilk qalibiyyəti olaraq yarışmanın tarixinə düşmüşdür.[411] 2017-ci ildə Firəngiz ƏlizadəAlim Qasımovun ifa etdikləri albom Qremmi mükafatına layiq görülmüşdür.[412]

Azərbaycanda rok 1960-cı illərdən yaranmağa başlamışdır. Azərbaycanın məşhur rok qruplarına "Eskulap", "Xürrəmilər", "Üç alov", "Eksperiment OK", "Aşıqlar", "Coldünya", "Unformal" misal göstərilə bilər.[413][414] Azərbaycanda metal musiqi 2000-ci illərdən fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. 2002-ci ildə yaranan 3,14…, Azərbaycan rok arenasında ilk death metaldoom metal janrlarında ifa edən qrupdur.[415]

1983-cü ildə Çingiz Mustafayev Azərbaycan dilində yazılmış ilk rep janrlı mahnını — "Dünənki keçdi"i səsləndirmişdir.[416] 1993-cü ildə Anar Nağılbazın "Kasıbların mahnısı" adlı mahnısı və kütləyə təqdim olunan albomu Azərbaycanda repə marağı artırmışdır.[417] 2000-ci illərdə "Mən də varam" kimi televiziya verilişləri və kütləvi repçilərin ortaya çıxmasına baxmayaraq, yalnız Elşad Xose, UranHüseyn Dərya kimi repçilər böyük uğur əldə etmişdir.[418][419][420][421]

Rəqs[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan rəqsləri
Azərbaycan qadın rəqsi

Azərbaycan ərazisində milli rəqs incəsənətinin ortaya çıxması və formalaşması uzun əsrlər boyu davam edib. "Qodu-qodu", "kos-kosa" və "Xızır Nəbi" kimi kütləvi icra edilən mərasimlərdəki rəqslərin tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Orta əsrlər dövründə bu mərasim rəqslərindən milli rəqslərin müxtəlif şəkilləri formalaşıb. Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş dövlətlərin saraylarında bacarıqlı rəqs ansamblları var idi. "Turacı" rəqsiylə bağlı əfsanəyə görə Qarabağ xanı Nəcəfqulunun rəqqası xanın oğlunun toyunda rəqs sənətinin çox incə, çox gözəl möcüzələrini nümayiş etdirərkən bu mənzərəyə heyran qalmış xan ucadan demişdir:"Sən lap turac kimi oynayırsan." O vaxtdan bəri həmin rəqqasın oynadığı rəqs "Turacı" adlandırılmışdır.[422] XIX əsr rus etnoqrafı İvan Şopen öz əsərində "mirzəyi" və güvəng kimi qadın rəqslərini təsvir edirdi.[423] XIX əsrin sonlarına qədər Şamaxıda əyləncə qruplarında işləyən rəqqasələr — Şamaxı rəqqasələri olmuşdur. Bu qruplar Hindistanda, xüsusilə Böyük Moğol İmperiyası dövründə Hindistan zadəganlarına xidmət etmiş təvaiflərə bənzər şəkildə işləyirdilər.[424]

1920-ci ildə respublikada Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra milli rəqslər yeni insanın mənəvi dünyası, ideologiyası və əmək fəaliyyətini əks etdirən yeni mövzular əldə etdi. "Pambıqçıların rəqsi", "məhsul rəqsi", "balıqçıların rəqsi", "kosmik rəqs" kimi yeni rəqslər ortaya çıxdı. "Mirzəyi", "Uzundərə" kimi qədim qadın rəqslərini qorumaq istəyiylə yanaşı həmçinin yeni rəqslər ortaya çıxdı.[425] "Azərbaycan milli rəqsləri" məcmuəsinə görə Dağlıq Qarabağ ərazisindəki Uzundərə adlı ərazi ilə bağlı "Uzundərə" rəqsi azərbaycanlılarla sıx qonşuluqda yaşamağın nəticəsi olaraq Qarabağ erməniləri arasında da yayıldı.[426] Bəzi Azərbaycan rəqslərinin adı Azərbaycanda mövcud olmuş tayfalar və ellərlər bağlıdır. Məsələn, "tərəkəmə" rəqsi azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələrlə, "Xançobanı" rəqsi isə Şamaxı xanlığını idarə etmiş Xançobanlı eli ilə bağlıdır.[427]

Mövzu baxımından Azərbaycan rəqsləri müxtəlifdir, əmək ("çobanı"), mərasim (dini mərasimlə bağlı, təqvimlə bağlı, toyla bağlı), məişət ("mirzəyi", "turacı"), qəhrəmanlıqla bağlı — hərbi ("cəngi"), xorovod-oyun ("yallı", "halay") və s. növləri var. Ən məşhur rəqslər "tərəkəmə" (köçərilərin rəqsi), "qıtqılıda", toylarda və yalnız qadınların iştirak etdiyi məclislərdə icra edilən "innabı", "ceyran balası", "yallı"dır. Azərbaycan xalq rəqsi, bir qayda olaraq, 3 hissədən ibarət olur. Birinci hissə sürətli, dairə üzrə olur. İkinci hissə lirikdir, rəqqas sanki yerində donub qalır ("süzür"), korpus qəti və vüqarlı tərzdə dik tutulur. Üçüncü hissədə yenə dairə üzrə rəqs, sürətli, təntənəli və böyük emosional coşğunluqla səciyyəvi olur. Rəqslər Azərbaycan milli musiqi alətlərinin müşayiətilə icra edilir: zurnaçılar triosu (iki zurna və bir nağara), sazandarlar triosu (tar, kamança, dəf) və s. Qadın və kişi rəqsləri bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir.[425][428]

Qadınlar tərəfindən təqdim edilən rəqslər yavaş, lirik ("turacı", "uzundərə" və s.) və ya sevincli-qızğın ("tərəkəmə" və s.), kişilər tərəfindən təqdim edilən rəqslər isə təntənəli-əzəmətli ("mirzəyi" — müdriklik rəqsi, yaşlılar tərəfindən icra edilir, və s.), hərarətli-sürətli ("qaytağı", "əsgərani" və s.) olur. Rəqs melodiyasının xarakterik musiqi həcmi (6/8) həm müxtəlifliyi, həm də ritmik fiqurların kəskinliyi ilə xarakterizə olunur (punktir ritmlər, sinkopalar).[429] Qadınların ifa etdiyi rəqsin inkişafı geyimdən çox asılıdır. Rəqqasənin yubkasının uzunluğu ayaz hərəkətlərinin rəvanlığını təyin edir, onun bütün diqqəti isə qolun və bədənin yuxarı hissəsinin (çiyinlər, baş, üz mimikası və s.) texnikasındadır. Kişilərin rəqsində isə ayaq texnikası önəmli rol oynayır. Çəkisi az olan rəqqas barmaqlarının üzərində dayana bilir ("qazağı" rəqsində olduğu kimi).[425]

Balet[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda balet
"Leyli və Məcnun" baleti. Məcnun rolunda Gülağası Mirzəyev

Azərbaycanda müasir peşəkar balet sənətinin mənşəyi milli opera və operettanın inkişafı ilə əlaqədardır. XX əsrin əvvəllərində Bakı teatrlarında səhnəyə qoyulan milli operalarda və musiqili komediyalarda xoreoqrafik nömrələr icra edilirdi. Bu dövrdə həmçinin Qu gölüJizel kimi klassik baletlərdən səhnələr ifa edilirdi.[425]

İlk Azərbaycan baleti 1940-cı ildə səhnələşdirilən Əfrasiyab Bədəlbəylinin "Qız qalası"dır. Süjet xətti məşhur "Qız qalası" əfsanəsinə əsaslanan balet üçün "Heyratı" və "Mənsuriyyə" muğamlarından istifadə edilmişdir.[430]

1952-ci ildə isə Qara Qarayevin "Yeddi gözəl" baletinin səhnəyə qoyulması Azərbaycan balet sənətində yeni musiqi dramaturgiyasının əsası qoyulmuşdur. Bu əsərlə birlikdə Qara Qarayevin "İldırımlı yollarla" baleti Azərbaycanın teatr sənətinin dünyada şöhrət tapması işinə xidmət etmişdir.[430] Həmin ildə Soltan Hacıbəyov müasir insanların həyatından bəhs edən "Gülşən" baletini yazmışdır.[431] Arif Məlikovun 1961-ci ildə yazdığı "Məhəbbət əfsanəsi" baleti nəinki Azərbaycanın, eləcə də dünyanın bir çox ölkələrinin opera teatrlarının repertuarında möhkəm yer tutmuşdur.[430] 1968-ci ildə Süleyman Sani Axundovun eyniadlı hekayəsi əsasında yazılmış "Qaraca qız" baleti Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur.[432] Bu balet həm də uşaqlar üçün yazılmış ilk böyük səhnə əsəridir.[432] 2000-ci illərdə balet janrı Xəyyam Mirzəzadənin "Ağlar və qaralar", Aqşin Əlizadənin "Qafqaza səyahət", Polad Bülbüloğlunun "Eşq və ölüm" və s. yeni əsərlərlə zənginləşmişdir.[431]

Teatr[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan teatrı
Kilimarası

Azərbaycan teatr incəsənətinin mənşəyi qədim xalq şənlikləri və oynamalarına gedib çıxır.[433][434] Azərbaycan xalq oyunlarında (Gizlən qaç), oyun mahnılarında (kəpənək, bənövşə), toy mərasimlərində (nişan, duvaq qapma, toy), bayramlarda (Novruz — yazın gəlməsi, kövsəc — qışa hazırlıq) teatr fəaliyyətinin müxtəlif formaları ortaya çıxır.[435] Məhərrəm ayında icra edilən Şəbih tamaşaları meydan tamaşalarının bir növü olmaqla birlikdə həm formaca, həm də mənaca dini xarakter daşıyır və bir misteriya tamaşası olaraq Yaxın və Orta Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmışdır.[436]

Kişilərin kollektiv şəkildə icra etdiyi yallı rəqsi, təlxəklərin, kəndirbazların, muxraduzd və muxrabazların performansı, dərvişlərin, ilan oynadanların tamaşası teatr tamaşalarının ilkin forması idi. "Kos-kosa", "Qaravəlli", "Şah Səlim", "Keçəl Pəhləvan", "Ceyran xanım", "Maral oyunu", "Xan-xan", "Tapdıq çoban", "Tənbəl qardaş", "Kilimarası" kimi səhnələşdirilmiş epizodların da Azərbaycan teatrının formalaşmasında mühim əhəmiyyəti var. İran Azərbaycanında isə Novruz bayramının və yazın gəlməyini müjdələmək üçün oynanılan "təkə" oyunu məşhurdur.

Milli Azərbaycan teatrı XIX əsrin ikinci yarısında ilk Azərbaycan dramaturqu Mirzə Fətəli Axundovun əsərləri əsasında yaranıb. İlk peşəkar teatr performansı 23 mart 1873-cü ildə göstərilib. Performansın təşəbbüsçüləri realnı məktəbi pedaqoqu Həsən bəy Zərdabi və həmin məktəbin şagirdi Nəcəf bəy Vəzirov idi. Məktəbin şagirdləri Axundovun 1851-ci ildə yazdığı[437] "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" pyesini oynayırdılar. 17 aprel 1873-cü ildə Axundovun digər komediyası — "Hacı Qara" nümayiş edildi.[438] 1892-ci ildən başlayaraq Şuşada Axundovun komediyalarının da daxil olduğu həvəskar tamaşalar göstərilirdi.[439]

Abbas Mirzə Şərifzadənin ifasında Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan

1892-ci ildə həmçinin Haşım bəy Vəzirovun "Evlənmək su içmək deyil" tamaşası da həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Ancaq bu tamaşa mövhumatçı düşüncədə olanlar tərəfindən dağıdıldı, aktyorlar arxa qapıdan qaçmalı oldular. Müsəlman ruhanilər ədəbiyyat və teatrı yaramaz iş hesab edir, keçirilən tamaşalara mane olmağa çalışırdılar.[440] 1896-cı ildə Şuşada Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Dağılan tifaq" tragediyası ifa edildi. 1904-cü ildə Vilyam Şekspirin "Otella" tamaşası həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Əsəri tərcümə edən və Otello rolunun ifaçısı Haşım bəy Vəzirov idi. XIX əsrin axırına qədər Nuxa, Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan kimi şəhərlərdə azərbaycanca tamaşalar ifa edilirdi. Teatr tamaşalarını təşkil edənlər Axundov məktəbinin davamçısı olan Nəcəf bəy və Haşım bəy Vəzirovlar, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Süleyman Sani Axundov idi. 1888-ci ildə Bakıda Sultan Məcid QənizadəNəriman Nərimanovun iştirakı ilə teatr truppası quruldu. 1897-ci ildə ilk peşəkar kollektiv — "Müsəlman dramatik truppası" quruldu. Bu dövrdə Nəcəf bəy Vəzirovun "Yağışdan çıxdıq yağmura düşdük", "Müsibəti-Fəxrəddin", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyovun "Bəxtsiz cavan", "Ağa Məhəmməd şah Qacar", "Pəri-cadu", Nəriman Nərimanovun "Nadir şah" pyesləri feodal cəmiyyətinin adətlərini, mülkədar-kapitalist sistemin qəddarlığını, cəhalətpərəstliyi və dini fanatizmi ifşa edirdi.[441]

Teatrın insanlar arasında populyarlığı və Azərbaycan milli musiqi alətlərinin inkişafı teatr incəsənətinin yeni növünün — musiqili teatrın yaranmasına gətirib çıxartdı. 1897–1898-ci illərdə Şuşada və 1901–1902-ci illərdə Bakıda Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" və Əlişir Nəvai "Fərhad və Şirin" poemalarının birpərdəli səhnə şəkilləri göstərilmişdir. Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operası ilə Azərbaycan peşəkar musiqi teatrının əsasını qoymuşdur. Üzeyir Hacıbəyov, Zülfüqar Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Məşədi Cəmil Əmirov, Mirmahmud Kazımovski kimi musiqiçilərin bəstələdiyi opera və musiqili komediyalar Azərbaycanın musiqili teatrının ilkin repertuarını təşkil etmişdir.[441]

1919-cu ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı[433], 1922-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Teatrı[442], 1928-ci ildə İrəvanda Azərbaycan Teatrı yaradıldı.[443] Dövlət dram teatrından SSRİ xalq artistləri olan Mirzəağa Əliyev, Sidqi Ruhulla, Adil İsgəndərov, Mərziyyə Davudova, Hökumə Qurbanova, Azərbaycan SSR-in xalq artistləri Fatma Qədri, Nəsibə Zeynalova, əməkdar artistlər Ülvi Rəcəb, Konstantin Adamov, Aleksandr Alleqrov çıxdı. Həmçinin teatr dekorativ incəsənəti inkişaf etdi (R. Mustafayev, S. Şərifzadə, N. Fətullayev, K. Kazımzadə).[444]

Kinematoqrafiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan kinosu
Azərbaycan filmlərinin afişaları

Azərbaycan kinematoqrafiyasının əsası 2 avqust 1898-ci ildə qoyulmuşdur.[445] Rus əsilli fotoqraf Aleksandr Mixayloviç Mişon Azərbaycanda "1898-ci il avqustun 4-də Balaxanıda neft fontanı" və "Bibiheybətdə neft fontanı yanğını" kimi qısametrajlı sənədli filmlər çəkmişdir. 1916-cı ildə İbrahim bəy Musabəyovun "Neft və milyonlar səltənətində" romanı əsasında eyniadlı tammetrajlı bədii filmi, 1917-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettası əsasında kinokomediyası çəkilmişdir.[446] 1923-cü ildə təsis olunan Azərbaycan Dövlət Foto-Kino İdarəsi[447] müxtəlif adlar daşısa da, 1961-ci ildən etibarən Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası adını alır.[448] 20-ci illərdə Azərbaycan kinosunun mövzuları cəhalətə qarşı mübarizə, inqilab, qadın azadlığı idi. 1929-cu il də Amo Bek-Nazarovun rejissorluğu ilə çəkilmiş "Sevil" filmi Azərbaycan qadınını real şəkildə təsvir edirdi. Bu dövrdə həmçinin Bakıdakı yaşayışı, neft sənayesini təsvir edən filmlər çəkilirdi. 30-cu illərin əvvəllərində məişət və tarixi-inqilabi mövzulu filmlər istehsal edilirdi.[449]

1935-ci ildə Boris Barnetin rejissorluğu ilə ilk Azərbaycan səsli filmi olan "Mavi dənizin sahilində" çəkilmişdir.[450] Böyük Vətən müharibəsi dövründə (1941–1945) müharibə qəhrəmanlarına aid "Vətən oğlu" və "Bəxtiyar" qısametrajlı bədii filmləri, "Sualtı qayıq T-9" və "Bir ailə" tammetrajlı bədii filmləri çəkilmişdir. "Arşın mal alan" operettasınin 1945-ci il ekranizasiyası 136 ölkədə göstərilir və 86 dilə tərcümə edilir.[451] Yalnız SSRİ-də 16 milyondan çox izləyici toplayan filmin yaradıcı kollektivi Stalin mükafatı ilə təltif edilir.[452] 1940-cı illərin sonu — 1950-ci illərin əvvəllərində "Fətəli xan" və "Bakının işıqları" kimi bədii-sənədli və publisistik filmlər çəkilmişdir.[449] 1951-ci ildə "Sovet Azərbaycanı" filmi Kann kinofestivalında "Qısa Film Münsiflər heyəti Xüsusi Mükafatı"nı qazanıb.[453]

1950-ci illərin sonu – 1960-cı illərin əvvəllərində "Qızmar günəş altında", "Onun böyük ürəyi", "Ögey ana", "Onu bağışlamaq olarmı?", "Böyük dayaq", "Telefonçu qız" kimi fərqli peşə sahiblərinin əməyini əks etdirən filmlər çoxluq təşkil etmişdir. 60-cı illərin əvvəllərində Koroğlu dastanının əsasında çəkilmiş eyniadlı filmMəhəmməd Füzulinin Leyli və Məcnun əsəri əsasında çəkilmiş "Məhəbbət dastanı" filmi ilə Azərbaycan kimetoqrafında rəngli filmlərin istehsalı genişlənir.[449]

Arşın mal alan filmindən sonra "Görüş", "O olmasın, bu olsun", "Romeo mənim qonşumdur", "Əhməd haradadır?", "Ulduz", 1965-ci il "Arşın mal alan" ekranizasiyası, "Qaynana" kimi filmlərlə musiqili komediya janrı Azərbaycan kinematoqrafiyasında üstünlük təşkil etmişdir. 1970-ci illərdə "Nəsimi", "Dədə Qorqud", "Babək" kimi tarixi mövzulu filmlər çəkilmişdir. 1970-ci illərin sonu — 1980-ci illərdə İkinci Dünya müharibəsi ilə bağlı "Bizim Cəbiş müəllim", "Şərikli çörək" kimi filmlər çəkilmişdir. 1980-ci illərdə Azərbaycan kinosunda mənəviyyat və əxlaq mövzusu önə çıxmışdır. Bu dövrdə "Park", "Özgə ömür", "Ölsəm, bağışla", "Gümüşü furqon", "Babamızın babasının babası", "Bağ mövsümü", "Gümüşgöl əfsanəsi", "Burulğan", "Təxribat" kimi filmlər işıq üzü görmüşdür.[449]

Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etdikdən sonra, 1990-cı illərdə Azərbaycan filmlərinin sayı digər dövrlərlə müqayisədə azalır. Ancaq bu dövrdə "Yarasa" və "Özgə vaxt" kimi önəmli mövzulara həsr edilmiş filmlər də çəkilmişdir. Müstəqillik dövründə Heydər Əliyevin həyatından bəhs edən sənədli filmlər çəkilmişdir. Bunlardan biri də Vaqif Mustafayevin çoxseriyalı "Heydər Əliyev" filmidir.[449] Bu dövrdə üstünlük verilən digər bir mövzu isə vətənpərvərlik olmuşdur. "Ağ atlı oğlan", "Ümid", "Fəryad", "Arxada qalmış gələcək", "Yalan" kimi filmlər bu mövzud çəkilmiş örnəklərdir.[454]

2007-ci ildən başlayaraq "Qafqaz", "Qala", "Sahə", "Buta", "Çölçü", "Nabat", "Nar bağı", "Daxildəki Ada" filmləri ən yaxşı xarici film üzrə Oskar mükafatına təqdim edilmişdir.[455][456][457][458] 2011-ci ildə Rüstəm İbrahimbəyovun "Kabusun gözüylə" filmi "MDB və Baltik ölkələrinin ən yaxşı xarici filmi" üzrə Nika mükafatını qazanmışdır.[459][460][461][462][463][464] 2020-ci ildə Hilal Baydarovun "Səpələnmiş ölümlər arasında" filmi 77-ci Venesiya Film Festivalında nümayiş etdirilərək Qızıl Şir mükafatına namizəd olan ilk Azərbaycan istehsalı film olmuşdur.[465]

Animasiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan animasiyası
Azərbaycan animasiya qəhrəmanları

1933-cü ildə "Azərbaycanfilm" studiosu "Lökbatan" və "Neft simfoniyası" filmlərində texniki animasiyadan istifadə etməsi ilə Azərbaycanda animasıyanın əsası qoyuldu. 1935-ci ildə "Abbasın bədbəxtliyi" adlı ilk Azərbaycan cizgi film çəkildi.[466] 28 fevral 1969-cu ildə eyniadlı Azərbaycan xalq nağılına əsaslanmış "Cırtdan" cizgi filmi istehsal edildi. 1970-ci illərdə "Ayı və siçan", "Tülkü həccə gedir", "Bulud niyə ağlayır?", "Göyçək Fatma", "Pıspısa xanım və Siçan bəy", "Cücələrim", "Kirpi balası və alma" kimi 20-dən çox animasiya filmi çəkildi.[467]

1980-ci illərdə "Yaz oyunları", "Sən belə cımbılısan", "Nar ağacının nağılı", "Xrizantema yarpağı", "Çətin məsələ" kimi animasiya filmləri istehsal edildi. Ancaq cizgi filmlərinin keyfiyyəti əvvəlki kimi deyildi. Şəxsi profesionallığın aşağı olması və texniki avadanlığın, xüsusi boyaların çatışmazlığı bunun əsas səbəblərindən idi.[467]

1990-cı illərdə "Bir dəfə", "İthaf", "Oda", "Kitabi Dədə Qorqud. Səkrəyin dastanı", "Karvan", "Dəniz səyahəti" kimi cizgi filmləri "Azanfilm" tərəfindən çəkilmişdir. 2008-ci ildə Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi qeyd edilmişdir.[467]

Yumor[redaktə | mənbəni redaktə et]

Molla Nəsrəddinin miniatür rəsmi. Topqapı sarayı

Səfəvilər dövründə yaşamış şair Tərzi Əfşar farsca və Azərbaycan türkcəsindəki yumoristik şeirlərdən ibarət kiçik divan müəlifi idi. Tərziçilik adlanan bu növ poeziya İsfahan sarayında məşhur idi.[239] Qarabağ xanı Pənahəlinin təlxəyi, tarixən mövcudluğu sübut edilən şəxsiyyətlərdən biri olan Lotu Qulu Pənahəli xan tərəfindən insanları, hətta onun özünü yamsılamaq bacarığına görə bəyənilirdi.[468]

Yumor Azərbaycan folklorunun demək olar ki, bütün sahələrində özünü göstərir. Azərbaycan nağıllarında döyüşdən çox məzəli oyunlarla maraqlanan "sərkərdə" Kəlniyyət, axmaq ər-arvad "Hillilimnən Güllülüm" kimi komik xarakterlərə rast gəlinir.[468] Ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlər, onların fəaliyyətləri, mübarizələri barədə söz açan Azərbaycan rəvayətləri bəzən şifahi gələnəkdə dolaşa-dolaşa satirik-yumoristik boyalara bürünmüş, beləliklə də qismən gülməcələrə doğru istiqamət götürmüşdülər.[297] Azərbaycanda toy və məclislərdə sağlıq deyilərkən lətifələrdən və keçmişdə baş vermiş gülməli hadisələrdən geniş istifadə olunur.[469]

Azərbaycanda lətifə janrı çox geniş yayılmışdır. Lətifədə gülüşü yaradan əsas xüsusiyyətlər zarafat, məzəlilik, sadəlövhlük və mehribanlıqdır. Bu gülüşü yaradan əsas lətifə qəhrəmanları Bəhlul Danəndə, Molla Nəsrəddin və regional xarakterli obrazlardır. Lətifələrin regionallıq xüsusiyyəti onların yayıldığı ərazilərlə bağlıdır. Regional lətifələr də özlüyündə bir neçə qrupa bölünür: Şəki lətifələri (qəhrəmanları Hacı dayı, Məşədi Abdulcabbar, İsfəndiyar, Tühü Tahir və başqaları), Qarabağ lətifələri (qəhrəmanları Abdal Qasım, Tağı-Nağı qardaşları), Cəlilabad-Masallı lətifələri (qəhrəmanı Lotu Salman), ayrım lətifələri, Şirvan lətifələri, ləzgi lətifələri və digər müxtəlif məzmunlu lətifələr.[297] Azərbaycan folklorşünaslığında lətifələr təsnif edilərkən, siyasi məzmunda olanlar, demək olar ki, nəzərə alınmamışdır, yalnız professor Azad Nəbiyev "xalq arasında sovet işçiləri, orta və yüksək çinli məmurlar, hökumət adamları" və s. ilə bağlı lətifələr olduğunu qeyd etmişdir.[470]

Azərbaycan qaravəlli tamaşalarında daha çox kiçik, məzəli, gülməli məişət əhvalatları, lətifələr, "Oğru molla", "Keçəl və şeyx", "Beş-on şahıya gedərəm", "Bəhlulun yuxusu", "Molla və cavan", "Yüz arşın uzunluğunda ağac" kimi qaravəllilər istifadə olunur. Meydan aktyorları gülüşlərlə, kinayəli kəlmələr, ibarəli ifadələr, eyni kəlməni müxtəlif məna çalarlarında deməklə öz fikirlərini hədəfə dəqiq çatdıra bilirlər.[471] Digər bir növ olan məsxərə tamaşalarında isə məsxərəçi: "boyu bir çərək, saqqalı üç çərək; gözü donbalan, danışığı yalan, geydiyi palan", — tipli baməzə sözlərlə ayrı-ayrı adamları məsxərəyə qoyub camaatı güldürür. Masxarabazı (məsxərəçini) hədələmək, döymək qadağan idi. Bu o deməkdir ki, məsxərə tamaşalarında tənqid edənlə tənqid olunan bir-birinə qaynayıb-qarışmalı və onlar arasında düşmənçilik münasibəti olmamalı idi. Kəndirbaz oyunlarında yer alan təlxəyi isə Hüseynqulu Sarabski belə təsvir edirdi: "Keçə papaq (yalançı pəhləvan) meydan sulayaraq öz ustasının hərəkətlərini gülməli bir şəkildə təqlid edir və bununla da bəd gözləri kəndirbazdan uzaqlaşdırır… Təlxək hərdən yuxarıya xitabən deyərdi: can qardaş, hünər kimin üçündür? Hünər sənin üçündür. Əgər sən ip üstündə bir qaytağı oynasan, bura yığılan ağalar bizə cibxərcliyi verərlər. Usta, balabanı kök elə!"[468]

XX əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan satirik jurnallar geniş populyarlıq qazanmışdır. Bunlardan ilki olan "Molla Nəsrəddin" jurnalının təsiri altında "Bəhlul" (1907), "Zənbur" (1909–1910, 1919), "Mirat" (1910), "Arı" (1910–1911), "Kəlniyyət" (1912–1913), "Lək-lək" (1914), "Tuti" (1914–1917), "Məzəli" (1914–1915), "Babayi-Əmir" (1915–1916), "Tartan-Partan" (1918), "Şeypur" (1918–1919), "Məşəl" (1919–1920) kimi Azərbaycan dilində nəşr olunan satirik jurnallarla yanaşı, bu dövr Bakıda rus dilində "Cigit" (1907–1918), "Vay-vay" (1908), "Bakinskoe qore" (1908–1909), "Biç" (1909–1915), "Adskaya poçta" (1909–1910), "Bakinskiye strelı" (1910), "Baraban" (1912–1913) kimi satirik jurnallar da dərc olunurdu.[472]

Azərbaycan teatr və kinosunda Mirzəağa Əliyev, Ələkbər Hüseynzadə, Mustafa Mərdanov, Əliağa Ağayev, Lütfəli Abdullayev, Nəsibə Zeynalova, Bəşir Səfəroğlu, Hacıbaba Bağırov, Yaşar Nuri, Səyavuş Aslan, Münəvvər Kələntərli, Eldəniz Zeynalov kimi görkəmli gülüş ustaları fəaliyyət göstərmişdir.[473] 1971-ci ildən buraxılışları yayımlanan "Mozalan" Satirik Kinojurnalının məqsədi ölkədəki neqativ halları satira diliylə xalqa çatdırmaq idi.[474]

Sovet dövründə Yuli Qusman "Parni iz Baku" ("Bakılı oğlanlar") adlı Şən və Hazırcavablar Klubu komandasını yaratmışdır. 1988-ci ildə yaradılmış eyniadlı Azərbaycan komandası 1992-ci il, 1993-cü il, 1995-ci illərdə MDB çempionu, 2000-ci ildə isə ən yaxşı 10 komanda arasından XX əsr çempionu olmuşdur.[475]

Əyləncə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kəndirbazlar. Arif Ələsgərov

Azərbaycanda musiqi (Qızıl Payız, Bakı Beynəlxalq Caz Festivalı, Qəbələ Beynəlxalq Musiqi Festivalı) və film (DokuBaku Beynəlxalq Sənədli Film Festivalı, Animafilm Bakı Beynəlxalq Animasiya Festivalı) festivalları, Beynəlxalq Tərəkəmə Çərşənbəsi folklor festivalı, “Qız qalası” Beynəlxalq İncəsənət Festivalı keçirilmişdir. Əlavə olaraq, Göyçay Nar bayramı, Quba Alma bayramı, Xarıbülbül Musiqi Festivalı, Gəncə Beynəlxalq Şərab Festivalı keçirilir. 1996-cı ildən etibarən Miss Azərbaycan Gözəllik yarışması, 2014-cü ildən anime konvensiyası keçirilir. Festivallar və bayramlar, həmçinin yerli və beynəlxalq tədbirlərdə mütəlif səhnəciklər, konsertlər, atəşfəşanlıq təşkil edilir.

Azərbaycanda hərbi paradların keçirilməsi Xalq Cümhuriyyəti dövründə başlamışdır. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakının işğaldan azad olunması münasibətilə keçirilən parada tam formalaşmamış Azərbaycan Ordu birləşmələri ilə yanaşı Qafqaz İslam Ordusunun əsgərləri qatılmışdır. Sovet dövründə hərbi məktəbin kursantlarının, ya da Qırmızı Ordunun Bakı qarnizonundakı birləşmələrinin iştirakı ilə müntəzəm olaraq paradlar keçirilirdi. 1992-ci ilin 9 oktyabrında müstəqil Azərbaycan ordusunun ilk paradı keçirilmişdir. Daha sonrakı illərdə keçirilən paradlarda silahlı qüvvələrin müxtəlif texnikası təqdim edilmiş, hərbi təyyarələr uçuşlar həyata keçirmişdilər.[476]

Azərbaycanda ilk peşəkar sirk-heyvanxana XIX əsrin 90-cı illərində məşhur Nikitin qardaşları tərəfindən tikilmişdir. 1905-ci ildə yeni, şəhərin başqa ərazisində sirk binası tikilərək istifadəyə verilmişdir. 1945-ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanın milli sirk truppası yaradılmışdır. Truppa yalnız sirk nömrələrindən ibarət olmayıb, tərkibinə estrada və balet artistlərinin çıxışları salınmışdı. Ənvər Quliyev, "Ulduz bacıları", kəndirbaz Əlixan və digər artistlərin nömrələrin çıxışlarından ibarət olan truppa fəaliyyəti dövründə "Zirvədən işıq" adlı proqramla keçmiş Sovet İttifaqının ərazisində və Afrika, Asiya, Amerika və Avropada daimi qastrollarda olmuşdur.

Azərbaycan əsas konsert zalları Bakı Kristal Zalı, Heydər Əliyev adına İdman Arenası, Heydər Əliyev Sarayı, Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyası, Gəncə Dövlət Filarmoniyasıdır. Azərbaycanın ən böyük futbol arenaları Bakı Olimpiya Stadionu, Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu, Gəncə şəhər stadionudur. Əyləncə mərkəzlərinə Bakı"Qəbələnd" əyləncə mərkəzi misal göstərilə bilər. Bundan başqa Bakı Zooloji ParkıŞamaxı Safari Parkı fəaliyyət göstərir. Xizəkçilik üçün Qəbələdə Tufandağ dağ-xizək kompleksiQusarda Şahdağ Turizm Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Paraşüt, paraplanalpinizm kimi idman növləri Azərbaycan Hava və Ekstremal İdman Növləri Federasiyası tərəfindən inkişaf etdirilir.[477][478]

Adət-ənənə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ailə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan ailəsi. XX əsrin əvvəlləri

XX əsrin əvvəllərinə qədər azərbaycanlılar arasında patriarxal ailə quruluşu xarakterik idi. Ailənin başçısı arvadın cehizi istisna olmaqla ailənin bütün daşınar və daşınmaz əmlakının sahibi idi. Ailə başçısının vəziyyəti olmayanda mülk şəriətə uyğun bölünürdü. Məsələn, oğlan övladı qız övladına çatan mülkün iki qatını alırdı. Ailə başçısının dul arvadı bütün mülkün səkkizdə birini və şəxsi əşyalarını alırdı.[479]

İnqilabdan əvvəl Azərbaycanda ağsaqqallar kənd həyatında və ayrı-ayrı ailələrin həyatında məsləhətçi və vasitəçi kimi önəmli rol oynayırdı. Gənclərin və uşaqların, həmçinin qadınların (ağbirçəklər istisna olmaqla) bu və ya digər məsələnin müzakirəsində iştirak etmək hüququ yox idi. Ailə münasibətlərində kiçik həmişə böyüyə tabe olurdu. Hal-hazırda da yaşlılara hörmət azərbaycanlıların ailəvi və ictimai həyatının bir elementidir.[479]

İnqiliabdan əvvəl Azərbaycan ailəsində kişinin rolu qadınınkından daha üstün idi. Qız ata evində öz anasına və ya nənəsinə tabe idi. Gəlin isə evdəki yaşca daha böyük ev sahibəsinə (qayınana və ya böyük qayının arvadı) tabe idi. Təzə evlənəndə ərin ailəsinin evində yaşayanda gəlin ailədəki kişilərdən çəkinməli, ailənin yaşlı üzvlərinin oturduğu otağa daxil olmamalı idi. Ucadan danışmaq və ya gülmək ədəbsizlik sayılırdı.[479]

Uşaqlara baxmaq tamamilə ananın məsuliyyətində idi. Ailədə oğlan uşağının yeri qızınkından fərqli idi. 6–7 yaşına çatan oğlan uşağının tərbiyəsi ilə baba, ata və böyük qardaş məşğul olurdu. Uşaqların dini tərbiyəsi də eyni yaşdan başlayırdı.[479]

Sovet dövründə Azərbaycan ailəsində böyük dəyişiklər baş verdi. Yeni həyat şəraiti ailə həyatında dəyişikliklərə səbəb oldu. Patriarxal qalıqlar demək olar ki, tamamilə yox edildi. Qadınlar kənd təsərrüfatında, sənayedə, inşaatda, mədəniyyət idarələrində və başqa yerlərdə kişilərlər bərəbər işləyirdilər. Uşaqların tərbiyəsi də bu dövrdə dəyişdi. Oğlan və qız uşaqları eyni şərtlərlə yetişdirilirdi. Uşaqların tərbiyəsində ailə ilə bərabər uşaq bağçaları, məktəblər və internatlar vasitəsilə cəmiyyət də iştirak edirdi.[479]

Toy adətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xınayaxdı

Azərbaycanda nikah bağlanması aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 1) ilkin razılıq — bəlgə, valideynlərin razılaşmasından sonra elçilərin ipək şal və şirni verməsi; 2) nişan, bəyin ailəsinin gəlinə bəzək, geyim üçün parça, gəlinin ailəsinin isə şirniyyat verməsi; 3) toyun özü, evlilik hədiyyələrinin — toy xonçasının gətirilməsi. Adaxlanmağa yaxın oğlan qıza bahalı ipək parçalar, mərmər, qızıl döş və başa taxılan bəzək əşyaları verir. Bəyin qohumları hədiyyələri qırmızı örtüklə örtünmüş məcməyilərə yığırlar.[479]

Keçmişdə evlilik üçün cavanların fikri çox nadir hallarda soruşulurdu (hətta qız qaçırmaq adəti var idi). Oğlanın evlənəcəyi qızı anası və bacısı seçirdi: əgər ailənin digər üzvləri də razılaşsa, oğlanın qohumları əvvəl qızın anası ilə, daha sonra elçilər qızın atası ilə görüşürdü. Elçilər özləri ilə bir və ya iki hörmətli ağsaqqal gətirirdilər. Razılıq əldə ediləndən sonra gəlin üçün nə qədər mehr və başlıq ödəniləcəyi müzakirə edilirdi. Mehr və başlıq nişan günü gətirilirdi. Bundan başqa bəy toydan əvvəl gəlini görə bilməzdi. Ancaq daha sonra bu adət yoxa çıxdı.[479]

Toydan bir gün əvvəl kəbin kəsilir. Kəbinkəsdirmə mərasimində molla və hər iki tərəfdən bir şahid iştirak edir. Toyun ilk günündə bəyin evində toy qonaqlığı verilir. Toyun ikinci günündə qonaqlara bozbaşplov verilir. Musiqi və şənlik günboyu davam edir. Üçüncü gün toy şənliyində demək olar ki, bütün kənd sakinləri iştirak edir. Eyni gün bəyi məşəllərlə, musiqi və atəş açmaqla gəlini gətirməyə yola salırlar. Gəlini bəy evinə gətirməzdən bir neçə saat əvvəl gəlinin qohumları cehizin tamamlanmasında iştirak edir. Şənlik və rəqsdən sonra gəlin bəy evinə aparılır. Gəlinin cehizi də bəy evinə aparılır. Toydan bir neçə gün sonra bəyin ailəsi qonaqlıq keçirir. Bundan sonra gəlin öz otağından çıxa bilir.[479]

Toy şənliklərinin ənənələrinin bir çoxu bu gün də icra edilir: nişan, gəlinə münasibət, gəlinin geydirilməsi adəti. Toy geyimlərinin çoxu ənənələrdən kənara çıxır, toya hazırlıq müddəti qısalır, toy adətlərində yeni elementlər ortaya çıxır.[479]

Milli geyim[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanda geyim ənənəsi təbii-coğrafi vəziyyətin müxtəlifliyi və sosial-iqtisadi həyat və mədəniyyətin inkişafında tarixi dövrlərlə bağlı qeyri-müntəzəmlik nəticəsində öz orijinallığını qoruyub saxlamışdır. Geyim ölkənin müəyyən ərazisindəki iqtisadi-mədəni inkişafın xüsusiyyətlərini əks etdirir.[165] XX əsrdə iqtisadi-mədəni həyatda baş verən dəyişikliklərə görə Azərbaycanın milli qadın, kişi və uşaq geyimləri fabrik geyimləri ilə əvəz olunmuşdur. XIX əsrdə geniş yayılmış geyim üslubları, uşaq paltarları və bəzəklərilə əlaqədar inamlar da əhəmiyyətini itirmişdir.[480]

Azərbaycan kişi geyimləri altda köynək və dizlik, üstdə şalvar və arxalıqdır. Arxalıq kəmər və ya qurşaqla bağlanır. Arxalığın üzərindən çuxa, soyuq dağətəyi rayonlarda isə qoyun dərisindən kürk və yapıncı geyilir. Gen şalvarlar evdə hazırlanmış yun materialdan tikilirdi. Arxalığın üzərindən cavanlar piləklərlə bəzənmiş, gümüşdən və ya dəridən düzəldilmiş kəmər geyirdi. Çuxanın üç növü var idi: büzmələrlə, büküşlərlə və büzmə və büküşlərin kombinasiyası ilə. Çuxanın sinəsi açıq idi; bəzən sinənin tərəflərində patronlar üçün yuvalar — vəznələr yerləşirdi. Kənd yerlərində çox uzun (yerə qədər), yalançı qolların sonuna doğru daralan kürklər geyilirdi. Sakinlər burun hissəsi yuxarı qalxan, dəridən tikilmiş başmaqlar — çarıqlar geyirdilər, boğaz hissəsi uzun və qısa olan çəkmələr — məst yayılmışdı. Demək olar ki, bütün kişilərin bığı və saqqalı var idi. Kişilər papağın altında ağ parçadan, naxışlı araxçın geyərdilər.[165]

XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəlində Azərbaycan qadın paltarı alt və üst paltardan və həmçinin çadradan ibarət olurdu. Geyimdə ərazilərlə bağlı fərqlər ümumi milli geyim görünüşündə heç bir dəyişiklik olmadan ayrı-ayrı detallardan ibarət idi. Alt qadın paltarları dar köynəklər, müxtəlif fasonlu yubkalar (şəltə, cüt tuman) və tumanlar idi (darbalaq və cütbalaq). Üst qadın paltarları üst köynəklər, qısa paltarlar — əsasən Azərbaycanın cənub-qərbi rayonlarında yayılmış və qərb rayonlarında güləcə kimi bilinən arxalıq, Abşeronda isə don idi.[165] Gəncəbasar, Şirvan, Bakı, Qərb bölgəsi və Şəki rayonu ərazilərində iki qabaq (döş), bir arxa (kürək) və iki qoldan ibarət ləbbadə tikilirdi.[481] Arxalığının üzərində dəri və ya mərmərdən tikilmiş kəmər geyilirdi. Varlı ailədən olan qadınlar qızıl və ya gümüş kəmər geyirdilər. Ayağa üzərində xalça ornamentlərinə bənzər naxış ornamentləri olan, açıq müxtəlifrəngli corab geyilirdi. Evdən çıxanda corabın üzərindən çarıq geyilirdi. Varlı ailədən olan qadınların boynunda arpa formasında uzunsov muncuqlardan boyunbağı olurdu. Hörüklərin arxadakı ləçəklərini gizlətmək üçün qadınlar zərxaradan tikilmiş ensiz örtükdən — çutqudan istifadə edirdilər. Qadın baş geyimi dairəvi yastı hissədən və halqadan ibarət alçaq papaq idi. Papağın üzərindən kiçik ipəkdən düzəldilmiş yaylıq — kəlağayı bağlayırdılar. Saçlara, ovuclara və dırnaqlara xına çəkilirdi.[165]

Azyaşlı qız uşaqlarının geyimi qadınların geyiminin təkrarı olsa da, oğlan uşaqlarının geyimi kişilərinkindən fərqlənirdi. Oğlan uşağı şalvarları "bağlı", "aşırmalı" və "finka" kimi üç növü var idi.[482] Qız uşaqlarının geyimləri parlaq rəngli olurdu. Həmçinin uşaqları bədnəzərdən, şər qüvvələrdən, sehrbaz tilsimindən qorumaq üçün muncuqlar, üçkünc dualar, tısbağa kürəyi və dağadağan çiliyi kimi bəzəklərdən istifadə edilirdi.[483]

Kulinariya[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan kulinariyası

Azərbaycan kulinariyası qonşu müsəlman və xristian sivilizasiyalarının təsirinə məruz qalıb. Burada vacib faktor İpək Yolu vasitəsilə müxtəlif kulinariya mədəniyyətləri ilə əlaqə olub. Sovet dövrünün təsiri ilə Avropa kulinariya stili daha geniş yayılıb.[484]

Əsas ingredientlərin süd, ət, un, tərəvəz olduğu Azərbaycan milli yeməkləri və onların hazırlanma və yeyilmə üsulları müxtəlifdir. Keçmişdə qida coğrafi şəraitə və sosial statusa görə də fərqlənirdi. Azərbaycanlıların qidasında çörək önəmli rol oynayır. Kənd ərazilərində dəmirdən düzəldilmiş, azca qabarıq olan sac üzərində bişirilir. Çörəyi təndirdə bişirmək rayonlarda, həmçinin Azərbaycanın mərkəzi şəhərlərində geniş yayılıb. Təndirlərdə çörəkdən başqa lavaş da pişirilir. Azərbaycanda lülə kabab lavaşla birlikdə təqdim edilir.[485] Həmçinin Azərbaycan plovu hazırlanarkan lavaşdan istifadə edilir.[486] Sabirabad rayonunda toydan sonra gəlin evə gələndə qaynana gəlinin çiyninə lavaş atır: "Səninlə bu evə ruzu gəlin, ayağın düşərli olsun." Novxanıda yasdan sonra bəzən "külçə", içinə halva qoyulmuş lavaş verilir.[487] Yaz və yay aylarında içərisinə ət və göyərti qoyularaq qatlanan xəmir xörəyi — qutab hazırlanır. Digər xəmir xörəklərinə xəşil, xəngəl, sülfüllü, əriştə aşı, börə, müərssə, umac, qovut, qındı, düşbərə, gürzə, qaşıqxingəlini misal çəkmək olar.[488][489]

Azərbaycanda Mərci plov, Paxla plov, Südlü plov, Kükü plov kimi 50-yə yaxın plov növü var. Quş ətindən hazırlanan ən çox yayılmış yemək çığırtmadır.[489] Azərbaycan mətbəxində plovu dənə şəklində (plov, çəkmə, südlü sıyıq, şilə və s.) və kirkirədə üyüdərək işlədilir. Şorba, küftə, dovğa içərisinə də qatılan düyü Lənkəranda çörəyin yerinə istifadə edilirdi. Burada düyünün unundan və yarmasından "çanquru" və "lökü" adlı çörəklər hazırlanırdı.[490]

Badambura

Ət yeməkləri müxtəlifdir. Ən çox sevilən ət qoyun ətidir. Təzə qoyun və mal ətindən basdırma, ondan isə tikə kabab hazırlanır. Ən çox yayılmış ət yeməkləri pitibozbaşdır. İranika ensiklopediyasına görə bozbaş İran yeməyi abgustə səbzinin Azərbaycan türk dilindəki adıdır və bu türk mənşəli ad yemək bişiriləndə aldığı rəngə görə verilib.[491] Düyü və ədviyyat əlavə edilmiş çəkilmiş ət kələmin (kələm dolması) və ya şor və təmiz üzüm yarpağının (yarpaq dolması) içərisində bükülür və ya badımcan, bibər və pomidorun içərisinə doldurulur (badımcan dolması, pomidor dolması, bibər dolması). Xırda doğranmış qoyun əti soğan və ədviyyatla qarışdırılaraq lülə kabab hazırlanır.[489]

Üzüm şirəsi, tut və qarpızdan doşab, zoğal, alça, gavalıdan turş kütlə — turşlavaş hazırlanır. Qızardılmış ət və balığın sousunda nar şirəsi — narşərab istifadə olunur. Şirniyyatlara 10 növü olan halva, şəkərbura, şorqoğalı, paxlava, şəkərçörəyi, dürmə, külçə, tıxma, qurbiy, bamiyə, nişasta-tərək, təndir çöçəsi, mütəkkə və s. daxildir. Şəki halvası, Şamaxı mütəkkəsi, Zaqatala və Bakı qurabiyəsi, Qarabağ kətəsi, Bakı, Gəncə, Naxçıvanın təndir çöçəsi, Lənkəran külçəsi, Quba-Xaçmaz qozçörəyi, Ordubad qozlu dürməsi, Lənkəran çanqurisi, Quba tıxması, Muğan qəliti kimi şirniyyatlar isə Azərbaycanın müxtəlif ərazilərinə aid şirniyyat növləridir.[489][488]

İçki mədəniyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çayxana. Bakı, 1888

Azərbaycanda çay içmək geniş yayılıb[492] və çay qonaqpərvərliyin və qonağa göstərilən hörmətin rəmzi hesab edilir.[493] Əsas yeməkdən qabaq süfrəyə çayın gətirilməsi ənənədir. Azərbaycanda istifadə edilən çay uzun dövrlər boyunca Çindən gəlib. Azərbaycanda istehsal edilən çay əsasən yaşıldır, ancaq qara çay (Çin klasifikasiyasına görə qırmızı çay) da kifayət qədər geniş yayılıb.[494] Azərbaycanda istənilən yaşayış yerində çayxana var. Ancaq Orta Asiyadan fərqli olaraq çayxanalarda nahar etmək olmur, çayın yanında yalnız konfet və şirniyyat verilir. Çayxanalar ancaq kişilər tərəfindən işlədilir. Burada onlar baş verən hadisələri müzakirə edir, qəzet oxuyur, nərd oynayırlar.[495][496] XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan və Gürcüstan vasitəsilə qara çay Osmanlı imperiyasının mərkəzi vilayətlərində məşhurlaşmışdır.[497]

Tarixən Azərbaycan süfrəsində istifadə olunan digər alkoqolsuz içkilər səhləb, qəhvə, meyvə şərbətləri, ayran, atlama, körəməz, ovduxdur. Vaxtilə Azərbaycanda olmuş rus hərbi tarixçilərindən biri yazırdı ki, azərbaycanlılar "içki məqsədilə, əsasən, su, ən isti vaxtlarda isə ayran (suda qarışdırılmış qatıq) qəbul edirlər, varlılar isə şərbət içirlər." Keçmişdə Azərbaycanda qəndab, xoşab, ovşala, heyva şərbəti, əzgil suyu, üzüm şirəsi, iskəncəbi, gülab şərbəti, araqnanə, bədmüşk və s. olmaqla, süfrəyə müxtəlif şərbət növləri qoyulurdu. Kakao, qəhvə və s. kimi Şərq süfrəsinə məxsus içkilər keçmişdə kəndli ailələrinin məişətinə sirayət etməmişdir. İstisna kimi, şəhərin kübar ailələrində ziyafət süfrəsində qəhvə içilirdi.[498]

Tarixən Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində tut arağı istehsal edilmişdir.[499] Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan sonra da əhəmiyyətini saxlayan tut arağının müalicəvi əhəmiyyəti Azərbaycan əhalisi tərəfindən irəli sürülürdü.[500] Sovet dövründə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının Ali Soveti evdə spirtli içki düzəldilməsini qadağan etdi. XX əsrin sonu — XXI əsrin əvvəllərində tut arağının sənaye istehsalının artması ilə bu içki əvvəllər istehlak edildiyi ölkələrdən başqa yerlərə də ixrac edildi.[501]

İdman[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan idman ənənəsində atla oynanılan oyunlar xüsusilə populyardır. Bunlara papaq oyunu, qız-qov, sür-papaqçovqanı misal çəkmək olar.[502] Qız-qov oyununda 400 metr məsafə boyunca atlı oğlan öz rəqibi ilə yarışır. Əgər oğlan qıza çata bilsə onu qucaqlamaq və öpmək şansı əldə edir. Geri qayıdanda isə qız oğlana çata bilsə, onu qamçının ağır zərbələrilə cəzalandırır. Papaq oyununun isə məzəli xarakteri var: biri qadın olan beş iştirakçı digər iştirakçıların başından papağı götürməyə çalışır. Ancaq qızın papağını götürməyə icazə verilmir. Sür-papaq oyunu isə basketbola oxşayır: iki komanda xəz papaqla oynayırlar və meydançanın uclarında halqası olan iki uzun ağac var. Oyunun məqsədi papağı rəqibin halqasından daha çox keçirməkdir. Yerə düşən papaq isə yalnız atdan düşmədən götürülməlidir.[503] Azərbaycanda geniş yayılmış oyunlardan biri olan çovqanda iki komanda atüstündə ağac vasitəsilə topu qarşı komandanın qapısından keçirməyə çalışır. Azərbaycanlı atlıların ağacı çobanların yarlığını xatırladır. Azərbaycan at oyunlarında Qarabağ atıDilbaz atı kimi yerli atlar xüsusilə istifadə olunub.[503] Azərbaycanda çovqan idmanın milli növü hesab edilir.[504] Nərd də Azərbaycan mədəniyyətində önəmli rol oynayır. Oyun Azərbaycanda çox populyardır və yerli camaat tərəfindən oynanılır. Azərbaycan ekspertləri tərəfindən nərdin müxtəlif növləri yaradılmışdır.[505]

Güləş Azərbaycanda qədim dövrlərdən yayılmış ənənəvi idman növü olmuşdur. Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsinin üzvü olduğundan sonra, Olimpiya oyunlarında güləş üzrə 14 medal qazanmışdır. Azərbaycanın ən uğurlu güləşçiləri Namiq Abdullayev, Toğrul Əsgərov, Rövşən Bayramov, Şərif Şərifov, Mariya Stadnik, Cəbrayıl Həsənov, Rəsul ÇunayevFərid Mansurovdur.

Futbol Azərbaycanda ən sevimli idman növüdür. Azərbaycan Futbol Federasiyaları Assosiasiyası qeydiyyatından keçən 9122 nəfərlə ölkədəki ən böyük idman assosiasiyadır.[506] Azərbaycan milli futbol yığması ölkə futbol klubları ilə müqayisədə beynəlxalq arenada nisbətən zəif cıxış nümayiş etdirir. Azərbaycanın ən uğurlu futbol klubları Neftçi Bakı, QəbələQarabağdır. 2012-ci ildə Neftçi Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə vəsiqə qazanmış ilk klub oldu.[507] 2014-cü ildə "Qarabağ" Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə ikinci vəsiqə qazanmış klub oldu.[508] Bundan əlavə, "Qarabağ" yarışın əsas mərhələsində qələbə qazanan ilk Azərbaycan klubu kimi tarixə düşüb.[509]

Azərbaycanda voleybol həmişə ən böyük rəğbət bəslənilən idman növü olmuşdur və Voleybol üzrə Azərbaycan Superliqası dünyanın ən güclü qadın liqalarından biri sayılır.[510] Son illərdə Rabitə Bakı, Azərreyl Bakı, "İqtisadçı" və Lokomotiv Bakı Avropa kuboklarında böyük uğur əldə etmişlər.[511] Azərbaycanın ən uğurlu voleybolçuları Valeriya Korotenko, Oksana Parxomenko, İnessa Qorxmaz, Natalya Məmmədova, Alla Həsənova və Polina Rəhimovadır.

Azərbaycan dünya şahmatında ənənəvi güc mərkəzlərindən biridir.[512] Ölkədə bir çox beynəlxalq şahmat turnirləri və müsabiqələr keçirilib, 2009, 2013 və 2017-ci illərdə isə Azərbaycanın kişilərdən ibarət şahmat yığması Avropa çempionu olmuşdur.[513] Ölkənin şahmat məktəblərinin görkəmli şahmatçılarından olan Şəhriyar Məmmədyarov, Teymur Rəcəbov, Vüqar Həşimov, Rauf Məmmədov, Vladimir MakoqonovHarri Kasparov dünya şahmatına böyük təsir etmiş və böyük uğurlara nail olmuşlar.

Digər tanınmış Azərbaycan idmançıları, cüdoçular Elnur Məmmədli, Elmar Qasımov, Rüstəm Orucov, Mövlud Mirəliyev, Elxan Məmmədov, karateçi Rəfael Ağayev, ağırlıqqaldıran Nizami Paşayev, boksçular Teymur Məmmədov, Məhəmmədrəsul Məcidov, Şahin İmranov, Ağası Məmmədov, paralimpiyaçı İlham Zəkiyev, kikboksçular Eduard Məmmədov, Zabit Səmədov və qaydasız döyüş üzrə güləşçi Azad Əsgərovdur.

Ölkə bədii gimnastika üzrə 25-ci Avropa çempionatı, 42-ci Şahmat Olimpiyadası, FİFA U-17 Qadınlararası Dünya Çempionatı2015 Avropa Oyunlarının ev sahibliyi etmişdir.[514] Azərbaycan Bakı Şəhər Halqasında 2017-ci ildən bəri "Formula 1" Azərbaycan Qran-prisi keçirilir.[515]

Döyüş sənətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan pəhləvanlarının çıxışları

Güləşzorxana Azərbaycanın əsas milli döyüş sənətləridir. Döyüşə əsaslanan Azərbaycan xalq oyunları mərkəzdəki oyunçunun yerini tərk etməmək üçün döyüşdüyü başqoruma, qrupla oynanılan, dairənin içindəki oyunçuların kəməri qoruduğu dirədöymə, Osmanlıların matrak oyununa bənzər dəyənək oyunudur. Növündən asılı olmayaraq döyüş Cəngi (hərbi mənasında) sədaları altında başlayardı.[516]

Milli xüsusiyyətləri ilə zəngin Azərbaycan güləşində ayaqdan və şalvardan yapışmaq geniş yayılıb, badalaq, qarmaq, dəyirman, atma fəndlərinə icazə verilir. Boğazdan tutmaq və beldən aşağı zərbələr, ardınca getmədən rəqibin xalçaya atılması, əl, ayaq və armaqları bükmək, baş sarsıntısına icazə verilmir. "Meydan gəzmək" güləşin başlanmasından əvvəl isinmə üçün ənənəvi ritualdır. Döyüşün başlanmasından əvvəl pəhləvanlar bir-birini salamlayır və rəqs addımları ilə birlikdə xalçanın əks tərəflərinə gedirlər. Eyni zamanda onlar əl hərəkətləri edirlər: bir əl əvvəl yuxarı, sonra aşağı, digəri əvvəl aşağı, sonra isə yuxarı gedir, sonra isə hərəkətlər əksinə edilir. Bundan sonra pəhləvanlar qollarını 3–4 dəfə açıb-bağlayırlar. Hakimin fitindən sonra döyüş başlayır və rəqiblər xalçanın mərkəzində salamlaşırlar. Döyüş zurna və nağara sədaları müşayiəti ilə həyata keçirilir.[517] Sambo yaradılarkən Azərbaycan güləşinin fəndlərindən də istifadə edilib.[518][519]

Zorxana oyunlarında "Miyandar"ın işarəsi ilə musiqi çalınır və oyun başlanırdı. Ənənəvi zorxana oyunları rəqs şəklində, "Cəngi" sədaları, yaxud nağaranın çox sürətli zərbələri altında müşayiət olunurdu. Buradakı oyunlar kompleks oyun silsiləsindən ("sino oyunu" və ya "qılıncsındırma", "mil oyunu", "ayaq düymə", "kəbbadə" və ya "kəmanə", "səngi-daşqaldırma", "çərxi", yaxud "təndüvrə", "güləş" və ya "qurşaqtutma") ibarət idi və biri digərinin ardınca icra edilirdi. Mil oyunu barədə Hüseynqulu Sarabski yazırdı: "…Dumbul əvvəlcə lap ahəstə, sonra get-gedə səs tempi yuxarı qalxıb yenə də enərdi. Mil oynadan adam da həmin ahənglə başının üstə milləri hərləyirdi. Oyun qurtardıqdan sonra camaat onları alqışlayardı."[520] Azərbaycandakı qədim zorxanalar Bakıdakı XV əsr İçərişəhər zorxanasıOrdubaddakı XVII əsr Qeysəriyyə abidəsidir.[521] Bakını ziyarət edən XVIII əsr erməni müəllifi Artemi Araratski Bakı zorxanalarındakı yarışmaları, buralardakı cambaz və pəhləvanları təsvir edir.[522] XIX əsrdən etibarən Gəncə, Şuşa, Şəki, Naxçıvan, Şirvan şəhərlərində zorxanalar tikilmişdir. XIX əsrdə Bakıda Şonu Abdulla zorxana məktəbi açır. Zamanla zorxana hərbi üsulların öyrədildiyi məktəb statusunu itirib, mərasimlər, Novruz bayramı və toylarda ifa edilən tamaşalara çevrildi.[516]

XVIII əsrin II yarısında bütün Azərbaycan xanlarının adi insanların bahadır adlandırdığı pəhləvanları var idi.[523] Qarabağ xanlığında pəhləvan statusu xüsusi fərmanla verilirdi.[524] Məşhur Azərbaycan pəhləvanlarına maştağalı Hüseynqulu Hacı Mürsəl oğlu və onun yetirməsi "altı aylıq" ləqəbli Əbdüləli Axundov, Hiyləli pəhləvan Əli Hümmət, Hüseynqulu Mirzə Haşim oğlu, zorba Rzaqulu, Cero Süleyman, Pəhləvan Nabat, balaxanılı Sap Pənci və s. misal göstərilə bilər. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yetişmiş Sali Süleyman və Rəşid Yusifov kimi zorxana pəhləvanları çıxışları ilə dünyada məşhurlaşmışdılar.[516]

Pəhləvanların icra etdiyi əlüstəgəzmə tamaşasına müəyyən əşyaları yerdən dişlə götürmək, onu başqa yerə aparıb qoymaq, əl üstündə yüyürmək və s. nömrələr daxildir. Sinə oyununda iki əllərinin üzərinə qalxar, yerdən bir qarış yuxarı olmaqla "yeriyər", əvvəl sağa, sonra sola gedər, sonra isə aşağı enərdilər, yerə yaxınlaşaraq dərhal təkrar yuxarı qalxardılar. Yekba oyununda isə pəhləvan oyunçu əvvəl hər əlində əvvəlcə pudluq, sonra qoşa-qoşa pudluq daşlar qaldırırdı. Sonra həmin daşları atıb-tutmaqla şou göstərir, sinəsini, çiynini, kürəyini havaya atdığı daşların qabağına verərək onları itələyir, kənara atırdı. Yekba oyununun ən maraqlı yeri isə pudluq daşları dişlə oynatmaq idi. Bunlardan başqa sim pəhləvanlarının sim üstündə rəqs elementləri olan müxtəlif ritmik və akrobatik hərəkətlər etməsi qeyd edilə bilər. Onlar sim üstündə barmaqlarının, əllərinin üstündə gəzir, daş qaldırır, dişləri ilə daş atıb-tuturdular.[525]

Oxatma Azərbaycan meydan tamaşalarına daxil idi. Ox yarışlarında həm piyada, həm atlı şəkildə yüksək yerdən atılan almanı havada vurmaq, qırx oxu eyni hədəfdən keçirmək, üzük halqasından ox keçirmək və s. şərtlər yerinə yetirilirdi. Atla oxatmanın növlərinə isə qopuq və "piyalə və ox" aiddir.[525] Azərbaycan dastan qəhrəmanı Koroğlu döyüşçü yoldaşının başına almanın saplağında bir üzük taxıb oyur və qırx oxun hamısını üzüyün halqasından keçirirdi.[516] Azərbaycan inanclarında adı keçən Fatma Qarı belində oxu və yayı olan bir varlıq şəklində göstərilir, yayın göyə tutanda bolluq, yerə tutanda qıtlıq olurdu.[349] Müasir Azərbaycanda kamandan oxatma idman növü sovet dövründən etibarən inkişaf etməyə başlamışdır.[526]

Bayramlar və xüsusi günlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan Novruz bayramı qəhrəmanları: Keçəl, Kosa və Bahar qızı

Azərbaycanda Yeni il bayramı (1 və 2 yanvar), Beynəlxalq Qadınlar Günü (8 mart), Qələbə Günü (9 may), Respublika Günü (28 may), Azərbaycan xalqının milli qurtuluş günü (15 iyun), Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri günü (26 iyun), Milli müstəqillik günü (18 oktyabr), Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı Günü (9 noyabr), Konstitusiya Günü (12 noyabr), Milli Dirçəliş Günü (17 noyabr), Dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi günü (31 dekabr), Novruz bayramı (beş gün), Qurban bayramıRamazan bayramı (iki gün) qeyd edilir. Müstəqillik günü, Milli Dirçəliş Günü və Konstitusiya Günü istisna olmaqla bayram günləri iş günü hesab edilmir. 2006-cı ildən bəri bayram günləri həftəsonuna düşəndə növbəti gün iş günü hesab edilmir.[527] İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Anım Günü (27 sentyabr) və Zəfər Günü (8 noyabr) təsis edilmişdir.

Azərbaycanda ən çox sevilən bayramlardan biri Novruzdur. Bayram təqribən bir həftə çəkir. İnsanlar təbiətin oyanmasını simvolizə edən gecə-gündüzün bərabərliyini qeyd edirlər. Novruz bayramı qeyd edilməzdən əvvəl çərşənbələr keçirilir. Bayram günlərində keçirilən şənliklərdə kəndirbazlar öz hünərlərini göstərir, müxtəlif tamaşalar göstərilir. Axşamlar isə insanlar küçələrdə od qalayır və üzərindən tullanıb deyirlər: "Ağırlığım, uğurluğum tökülsün oda, odda yansın."[528] Novruz bayramının son çərşənbə axşamında uşaqlar qonşu qapılarını döyür, papaqlarının qapının qarşısına qoyub gizlənirlər; ev sahibi isə bu papaqları bayram şirniyyatlarıyla doldurmalıdır. Bayram günləri evlərdə plov, şəkərbura, paxlava, qoğal hazırlayırlar. Bayramda həmçinin yumurta döyüşdürür və səməni cücərdirlər. Süfrəyə isə şamlarla bəzədilmiş bayram xonçası qoyulur. Hər kəs bayramı mütləq öz evində, ailəsi ilə birlikdə keçirməlidir.[529]

Azərbaycanda dövlət səviyyəsində qeyd edilən dini bayramlar Qurban bayramı və otuz günlük orucdan sonra qeyd edilən Ramazan bayramıdır. Ramazan bayramı 1993-cü ildən dövlət səviyyəsində qeyd edilir.[527] Azərbaycanda ölkə əhalisinin böyük hissəsini təşkil edən şiə müsəlmanları tərəfindən qeyri-rəsmi olaraq İmam Hüseynin 680-ci ildə Kərbəlada şəhid edildiyi Aşura günü qeyd edilir. Bu zaman hüzn mərasimləri keçirilir.

20 yanvar tarixi Azərbaycanda "Ümumxalq hüzn günü" kimi qeyd edilir. Bu gündə insanlar 1990-cı il, 19 yanvardan 20-ə keçən gecədə baş vermiş Qara Yanvar faciəsində Azərbaycan Azadlıq mübarizəsini yatırtmaq üçün sovet ordusu hissələri tərəfindən öldürülən insanların xatirəsini qeyd edirlər. Bu hadisəni qeyd etmək üçün minlərlə insan qurbanların dəfn edildiyi Şəhidlər Xiyabanına gedir, qəbrlərin üzərinə qərənfil qoyurlar. Azərbaycana rəsmi səfərə gələn şəxslər həmçinin Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edirlər. Azərbaycan Milli Məclisi 26 fevral tarixini Azərbaycanda Xocalı soyqırımı günü olaraq elan edib. Hər 26 fevral, saat 17.00-da bir dəqiqəlik sükutla Azərbaycanda bu soyqırımın qurbanlarının xatirəsi qeyd edilir.[530] 1998-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda 31 mart tarixi dövlət səviyyəsində Azərbaycanlıların soyqırımı günü olaraq qeyd edilir. 1918-ci ilin bu tarixində Bakı və Bakı quberniyasında baş verən qanlı hadisələri nəticəsində bir çox azərbaycanlı həyatını itirmişdir.

Elm[redaktə | mənbəni redaktə et]

Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Göylərin sirri" (1840) əsəri

Xoca ibn Ədili İbarinin XV əsrə aid əlyazması astronomiya, astrologiya, coğrafi, fəlsəfi və etik anlayışların ifadə edilməsi üçün istifadə olunan orijinal Azərbaycan terminlərini izah edir.[531] Alim Mahmud Şirvani 1562-ci ildə ərəb dilindən "Möcüzələr mirvarisi və qəribəliklər incisi" əsərini tərcümə etmişdir. On yeddi fəsildən ibarət olan tərcümədə dünyanın müxtəlif ölkələrinin, ayrı-ayrı dəniz və okeanlarının flora və faunasından bəhs edilir.[532]

XVI əsrdə Osmanlı tarixçisi Şükri Bitlisi azərbaycan dilində, I Səlimin hakimiyyət dövrü ilə bağlı "Səlimnamə" əsərini yazmışdır.[533] Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin əmri ilə "Şühədanamə" və "Səfvət əs-səfa" fars dilindən azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.[173] XVIII əsrdə meydan çıxan tarixi əsərlər "Xudabəndi oğlu Şah Abbasın dövrünün tarixi", "Səfəviyyə padşahları", Ağa Məsih Şirvaninin "Müxəmməs"i, Şakir Şirvaninin "Şirvan hadisələri" əsəri, Molla Vəli Vidadinin "Müsibətnamə"sidir.[534] 1815–1816-cı illərdə DağıstanŞirvan tarixi haqqında "Dərbəndnamə" əsəri azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.[535] 1841-ci ildə Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığı "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə Azərbaycan tarixşünaslıq elminin əsası qoyulmuşdur.[536][537] XIX əsrdə tarixlə bağlı yazılmış digər əsərlərə "Qarabağnamələr", İsgəndər bəy Hacınskinin "Qubalı Fətəli xanın həyatı", Hacı Seyid Əbdülhəmid, Kərim ağa FatehMustafa ağa Şuxinin Şəki xanlığı tarixinə aid əsərlərini misal çəkmək olar.[538]

Orta əsrlərin sonlarında yaşamış Məhəmməd Bərgüşadın "Tibbi Nəbivi" əsəri azərbaycanca yazılmış ilk təbabət kitabıdır.[539] 1712-ci ildə isə Məhəmməd Yusif Şirvani azərbaycan dilində "Tibbnamə" əsərini yazır.[540] XVII–XVIII əsrlərdə tibb və farmakologiya ilə bağlı digər Azərbaycan alimlərinə misal olaraq Murtuza Qulu Şamlu, Əbülhəsən Marağayi, Həsən İbn Rza Şirvani, Hacı Sülеyman İrəvani misal göstərilə bilər.[539] XIX əsrdə Şuşada yaşamış Mirzə Məmmədqulu Təbib Azərbaycanda cərrahlıq elminin əsasını qoymuşdur.[541]

Aleksey ÇernyayevskiSəfərəli bəy Vəlibəyov tərəfindən hazırlanmış "Vətən dili" kitabı 1882–1920-ci illər ərzində Azərbaycan uşaqlarının baş dərs vəsaiti olmuşdur. İvan Krılovun Həsənəli xan Qaradaği tərəfindən tərcümə edilmiş şeirləri də bu kitaba daxil olmuşdur. 1901-ci ildə Bakıda Azərbaycanda və Qafqazda, həmçinin Rusiya imperiyasında və müsəlman Şərqində ilk dünyəvi qız məktəbi olan olan Aleksandra imperator rus-müsəlman qız məktəbi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təşəbbüsü və dəstəyi ilə açılmışdır.[542]

Mövsüm bəy Xanlarov 1880–1890-cı illərdə Almaniyanın Strasburq Universitetində oxuyur və Avropa təhsilinə sahib ilk azərbaycanlı kimyaçı olur.[543] 1920-ci illərin əvvəllərində AXC hökuməti təqribən 100 nəfər tələbəni Qərbi Avropa, Türkiyə və Rusiya universitetlərində təhsil almağa göndərmişdir.[544][545] AXC-in digər bir önəmli fəaliyyəti 1919-cu ildə Azərbaycanda müasir üslublu ilk universitetin, Bakı Dövlət Universitetinin qurulması idi.[546]

Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası

SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1945-ci il 23 yanvar tarixli qərarı ilə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycandakı filialının nəzdində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına çevrilmışdır. Bu vaxt akademiyanın 4 bölməsi, 16 elmi-tədqiqat institutu, elmi-tədqiqat şöbəsi, 3 muzeyi, mərkəzi elmi kitabxanası, Naxçıvan, Gəncə, XankəndiQubada elmi bazaları var idi. Həmin il Azərbaycan EA-na 15 həqiqi üzv seçilmişdir. Onun ilk heyətinə Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Yusif Məmmədəliyev, Mirəli Qaşqay, Aleksandr Qrossheym, Sadıq Dadaşov, İosif Yesman, Mirəsədulla Mirqasımov, Şamil Əzizbəyov, Ələşrəf Əlizadə, Mustafa Topçubaşov, Mikayıl Hüseynov, Heydər Hüseynovİvan Şirokoqorov daxil idi. 1945-ci il martın 31-də akademiyanın həqiqi üzvlərinin ilk ümumi iclasında Mir Əsədulla Mirqasımov prezident seçilmişdir. Sonrakı illərdə Yusif Məmmədəliyev (1947–1950, 1958–1961), Musa Əliyev (1950–1958), Zahid Xəlilov (1961–1967), Rüstəm İsmayılov (1967–1970), Həsən Abdullayev (1970–1983), Eldar Salayev (1983–1997), Fəraməz Maqsudov (1997–2000), Mahmud Kərimov (2001–2013) Akademiyanın prezidenti olmuşdur. 1960-cı ildə Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası qurulmuşdur. Rəsədxanın işçilərinin yaşaması üçün qurulan yaşayış məntəqəsi rəsədxananın qurulmasında önəmli rol oynayan Yusif Məmmədəliyevin şərəfinə adlandırılmışdır.[547]

7 fevral 2013-cü ildə Azərbaycanın ilk rabitə peyki olan Azerspace-1 Fransız Qvineyasında (Cənubi Amerika) yerləşən Kuru kosmodromundan Fransanın Arianespace şirkəti tərəfindən "Ariane-5" daşıyıcı raketi ilə buraxılmışdır.[548][549][550] Peykin əhatə dairəsinə Asiya və Afrikanın önəmli bir hissəsi və Avropa daxildir.[551][552]

Fəlsəfə[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan fəlsəfəsi
Mirzə Fətəli Axundovun "Kəmalüddövlə məktubları" (1865)

XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə qatılması ilə ölkənin qərbləşməsini istəyən maarifpərvərlik ideologiyası yarandı. Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan maarifçiliyinə aid fəlsəfi görüşlərini "Əxlaqın tərbiyələnməsi", "Nəsihətlər kitabı", "İşıqların yerləşdiyi yer" , "Camalın aynası" və s. əsərlərində təqdim edirdi. Bakıxanovun "Nəsihətlər kitabı" əsəri mesaj baxımından Qaraxanlılar dövrünə aid "Qutadqu-bilik" əsəri ilə bir çox oxşarlıq daşıyır.[553] Azərbaycan maarifçiliyində fəlsəfi fikirlərin yayılmasına töhfə verən digər şəxslər isə Mirzə Şəfi VazehSeyid Əzim Şirvanidir.[554] Maarifpərvərlər ölkənin Avropadan geri qalmasını və dini cəhalətpərəstliyi tənqid edirdi. Bunlardan biri olan Mirzə Fətəli Axundov öz fəlsəfi fikirlərini "Kəmalüddövlə məktubları", "Mollayi-Ruminin və onun təsnifinin babında", "Həkimi-ingilis Yuma cavab", "Yek kəlmə haqqında" kimi əsərlərində bəyan edirdi.[555] O, "Kəmalüddövlə məktubları" əsərində İslamın əsaslarını, despotik feodal dövləti, İranda hökm sürən aristokratik təbəqəni tənqid edir.[556] XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikrində İslam ideoloqu Cəmaləddin Əfqaninin irsi önəmli rol oynamışdır.[555]

1918–1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəlsəfəsinin yaradıcılarından biri olan Əli bəy Hüseynzadə "Milli Azərbaycan", "İslam bölgəsi miqyasında intibah" və "Turan" konsepsiyalarına görə təqiblərə məruz qalmışdır. O, türk xalqlarının inkişafında Şərq və Qərb mədəniyyətinin sintezini vacib hesab edir, türkçülüyün, islamçılığın və avropalaşmanın labüdlüyünü irəli sürürdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə milli müstəqil Azərbaycan ideyası və dövlət konsepsiyasının banilərindən biridir.[557]

1920-ci ildə Azərbaycanın Qırmızı Ordu tərəfindən işğalından sonra marksizmin tədqiqinin və tədrisinin aparıldığı dialektik və tarixi materializm kafedrası açıldı. Bu dövrdə fəlsəfənin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının himayəsində institualizasiyası baş verdi, Qərb fəlsəfəsinə aid əsərlərin azərbaycan dilinə tərcüməsi və Azərbaycan fəlsəfəsinin tədqiqi və sistemləşdirilməsi təmin edildi və Rene Dekart, Benedikt Spinoza, Tomas Hobbs, Con LokkGeorq Vilhelm Fridrix Hegelin fəlsəfi görüşləri tədqiq edildi. Əddin Şakirzadənin Qədim Yunanıstan filosofu Epikürə həsr edilmiş əsəri məşhur idi. Bu dövrdə Azərbaycanın İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli kimi görkəmli mütəfəkkirlərinin fəlsəfi görüşləri ilə bağlı tədqiqatlar aparıldı. SSRİ-in son dövlərində paniranizmlə rəqabət aparan türkçülük ideologiyası populyarlıq qazandı. Bundan başqa Zakir Məmmədovun (1936–2008) Azərbaycan fəlsəfəsinin sistemləşdirilməsi və tədqiq edilməsində böyük rolu olmuşdur.

Mətbuat, radio və televiziya[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Əkinçi" qəzeti

Azərbaycan dilində çap edilmiş ilk kitab 1780-ci ildə Rusiya imperatriçəsi II Yekaterinanın himayəsində Sankt-Peterburqda çap edilmiş "Qanun-i Cədid"dir. İkinci Azərbaycan çapı isə Kəlkətə şəhərində çap edilmiş Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" əsərinə şərhlərdir. 1817-ci ildə Təbrizə çap maşını gətirilsə də azərbaycan dilində çap edilən kitabların sayı məhdud idi. Müasir Azərbaycanda ilk kitab 1834-cü ildə Şuşada çap edilmişdir.[558]

1828-ci ildən Tiflisdə çap edilməyə başlanılan, rus dilindəki "Tiflisskiy vedomosti" qəzetinin 1832-ci ildə Azərbaycan dilində, "Tiflis əxbarı" adlı əlavəsi çıxmışdır. 1841-ci ildə işıq üzü görən "Zaqafqazskiy vestnik" qəzetinin Azərbaycan dilindəki əlavəsinin adı "Qafqazın bu tərəfinin xəbəri" idi. Bu iki qəzetlərlə Abbasqulu ağa BakıxanovMirzə Fətəli Axundovun əlaqəsi olsa da, onları Azərbaycan mətbuatının bönövrəsi hesab etmək olmaz. Azərbaycan dilində çap edilən ilk qəzet və bütün Rusiya imperiyasında türkcə çap edilən ilk qəzet "Əkinçi" qəzetidir, 22 iyul 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin baş redaktorluğuyla işıq üzü görmüşdür.[559][560] "Əkinçi" qəzetinin bağlanmasından iki il sonra Səid Ünsizadənin redaktorluğuyla "Ziya" qəzeti çıxmışdır. Firudin bəy Köçərli 1906-cı ildə yazdığı məqaləsində bu qəzetin dini motivli olduğunu qeyd edirdi. 1883-cü ildə Cəlal Ünsizadənin təsis etdiyi "Kəşkül" qəzeti İslamda fanatizmi tənqid edirdi. "Ziya" və "Kəşkül" qəzetləri Azəri şivəsini İstanbul türkçəsinə yaxınlaşdırmaq istədikləri üçün çar hökuməti tərəfindən təqiblərə məruz qalırdılar.[561]

Kəşkül qəzeti bağlandıqdan sonra 14 il ərzində Azərbaycan dilində heç bir qəzet çıxarılmasına icazə verilmədi. Bu dövrdə bir çox Azərbaycan ziyalısı Azərbaycan dilində qəzet çıxartmağa cəhd göstərmiş, ancaq nailiyyət edə bilməmişdilər. Nəriman NərimanovMəhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi şəxsləri özündə toplayan "Hümmət" təşkilatı nəşriyyatla məşğul olmuş, 1904-cü ilin oktyabrında Azərbaycan dilində gizli şəkildə "Hümmət" qəzetini nəşr etdirmişdir. Bu Azərbaycan mətbuatında ilk sosial-demokrat qəzet idi. 1906-cı ilin noyabrından Əli bəy Hüseynzadənin baş redaktorluğuyla çıxmağa başlayan "Füyuzat" isə turançılıq ideologiyasının daşıyıcısı idi.[561]

1906-cı ilin aprelin 7-də Cəlil Məmmədquluzadənin baş redaktorluğuyla "Molla Nəsrəddin" jurnalı çıxmışdır. Cəhalətə və fanatizmə qarşı mübarizə aparan bu jurnal öz fikrini oxuyucuya sadə danışıq tərzində təqdim edirdi. Müxtəlif dövrlərdə Tiflisdə, Təbrizdə və Bakıda çıxarılan jurnalda Ömər Faiq Nemanzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Məmməd Səid Ordubadi, Mirzəli Möcüz Şəbüstəri və başqa şair, yazıçı və jurnalistlər, o cümlədən, Oskar Şmerlinq, İosif Rotter, Əzim Əzimzadə kimi rəssamlar fəaliyyət göstərirdilər.[561]

Gültəkin Cabbarlı Azərbaycan Televiziyası efirində. 1956-cı il

AXC hökuməti dövründə gizli şəkildə çıxardılan "Kommunist" qəzeti Azərbaycanda sovet hökuməti qurulandan sonra leqal şəkildə fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1923-cü ildən Ayna Sultanovanın redaktorluğu ilə fəaliyyət göstərən "Şərq qadını" jurnalının məqsədi Azərbaycan qadınlarının ictimai-siyasi həyata alışdırmaq idi.[562] Daha sonra adı "Azərbaycan qadını" olaraq dəyişdirilən bu jurnal "Literaturnıy Azerbaydjan" və "Azərbaycan neft sənayesi" jurnalları ilə birlikdə Azərbaycanda yüksək tirajla buraxılan jurnallardandır.[37]

Azərbaycan radiosu 6 noyabr 1926-cı ildə yaradılmışdır. İlk azərbaycanlı diktorlar İsmayıl Əlibəyov və Raya İmanzadə idi. 1931-ci ildə Azərbaycan Radiosunda Mustafa Mərdanovun rejissorluq etdiyi "Radioteatr" yaradılır. 1932-ci ildə Bakı radiosunun musiqi rəhbəri təyin edilən Müslim Maqomayev Üzeyir Hacıbəyovla birlikdə Radio Komitəsində ilk notlu Şərq alətləri orkestrinin yaradılmasına nail olur. Azərbaycan radiosunda azərbaycan dili ilə birlikdə türk, fars, ərəb və digər dillərdə verilişlər yayımlanırdı. İlk dəfə 1956-cı ildə futbol oyunu radionun diktoru Sabutay Quliyev tərəfindən azərbaycan dilində şərh olunur.[563] 1994-cü ildə fəaliyyətə başlayan ANS ÇM radiostansiyası Azərbaycanda ilk özəl radiodur.[564][565]

Azərbaycan Televiziyası 14 fevral 1956-cı ildə yaradılmışdır. İlk veriliş günü ekrana Nəcibə Məlikova çıxmış və "Bəxtiyar" filmi göstərilmişdir. İlk diktorlar Tamara Gözəlova, Nailə Mehdibəyova, Sevda Qənizadə, Sara Manafova, Rəna Nəsirova, Rəxşan Aslanova, Sima Xasıyeva, Nizami Məmmədov idi. Televiziya tamaşalarına misal olaraq "Ötən ilin son gecəsi", "Qatarda", Səni axtarıram", "Kökdən düşmüş piano", "Evləri köndələn yar", "Ordan-burdan", "Yaşıl eynəkli adam", "Sən həmişə mənimləsən", "Bala-başa bəla!", "Yarımştat" göstərilə bilər.[566] 1991-ci ildə Vahid Mustafayev, Seyfulla MustafayevMir Şahin tərəfindən yaradılan ANS TV nəinki Azərbaycanda, bütün SSRİ-də isə ilk özəl televiziya kanalı idi.[567]

Simvollar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan Sülhməramlı Qüvvələri İraqda

Azərbaycan bayrağı üç rəng və ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduzdan ibarətdir. Bayraqda göy rəng türkçülüyü, qırmızı müasir azadlıq ideologiyasını, yaşıl rəng isə İslamçılığı tərənnüm edir. Aypara islamı simvolizə edir. Fətəli xan Xoyskiyə görə, ulduzun guşələrinin sayı əski əlifba ilə yazılan Azərbaycan sözünə işarədir.[568] Bir başqa versiyaya görə, 8 oğuz tayfasının birləşməsi (azərbaycanlılar, osmanlılar, çağataylar, tatarlar, qazaxlar, qıpçaqlar, səlcuqlulartürkmənlər) ulduzun 8 guşəsində əks edilib.[569] ABŞ veksilloloqu Vitni Smitə görə bayrağın müəllifi Əli bəy Hüseynzadədir.[570] 7 dekabr 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin açılışı zamanı Azərbaycan bayrağı Parlament binası üzərində qaldırılmışdır.[571] 1991-ci il fevralın 5-də Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti "Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında" Qanun qəbul edərək onu Dövlət bayrağı elan etmişdir.[570]

Azərbaycan gerbi palıd budaqlarından və sünbüllərdən ibarət qövsün üzərində yerləşən şərq qalxanının təsvirindən ibarətdir. Qalxanın üstündə Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağının rəngləri fonunda səkkizguşəli ulduz, ulduzun mərkəzində Odlar Yurdunu simvolizə edən alov təsviri vardır.[572] 30 yanvar 1920-ci ildə AXC gerb proyektlərinin təqdim edilməsi üçün konkurs haqqında qərar qəbul etmişdir. Azərbaycan gerbi Qızıl Ordu işğalına görə təyin oluna bilməsə də, Bakıda yaşayan gürcü knyazı Şerşavidzenin layihəsi saxlanmışdır. 1991-ci ildə müstəqilliyin qazanılmasından sonra yenidən konkurs elan edilmiş, ancaq heç bir layihə bəyənilmədiyindən orijinal proyektə düzəlişlər edilərək qəbul edilmişdir.[573][568]

1919-cu ildə Üzeyir Hacıbəyov Əhməd Cavadın sözlərinə Azərbaycan himnini yazmış, himn 27 may 1992-ci ildə rəsmən qəbul edilmişdir. Bəstələndiyi dövrdə "Azərbaycan marşı" adlandırılan bu himn Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi məktəblərində ifa edilirdi.[568][574][575]

28 may günü Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edildiyi gündür. 1918-ci ilin həmin günü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası Tiflisdə Qafqaz Canişin sarayının ikinci mərtəbəsindəki böyük salonda keçirilən ilk iclasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması elan edilmiş və Azərbaycanın 6 bənddən ibarət İstiqlal Bəyannaməsini imzalanmışdır.[576] 1990-cı ildən etibarən 28 may tarixi "Respublika günü" adı ilə dövlət bayramı kimi qeyd edilir.[577]

"Qızıl Ulduz" medalı Azərbaycanın Milli Qəhrəmanının xüsusi fərqlənmə nişanıdır. Medal üz tərəfində ikiüzlü hamar şüalar olan, səkkizguşəli ulduzdan ibarətdir, sarı qızıldan hazırlanmışdır. Arxa tərəfi hamar səthlidir, ortasında "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı" sözləri yazılmışdır. 6 fevral 1998-ci il tarixində "Qızıl Ulduz" medalı 7 iyul 1992-ci ildən Azərbaycanın Milli Qəhrəmanının xüsusi fərqlənmə nişanı olan "Ay-Ulduz" medalını əvəz etmişdir.[578] Bu mükafat Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi və ərazi bütövlüyünün müdafiəsində göstərilən qəhrəmanlıq və cəsarətə görə verilir.

"Heydər Əliyev" ordeni 28 aprel 2005-ci il tarixindən Azərbaycan Respublikasının ən yüksək dövlət təltifidir.[579] Təsis edildiyi vaxt "Heydər Əliyev" ordeni ulduzdan, orden zəncirindən və nişandan ibarət olmuşdur.[580] 3 fevral 2014-cü il tarixli dəyişikliklərdən sonra ordenə döş nişanı da əlavə edilmişdir.[581] Ordenin döşə taxılmaq üçün nəzərdə tutulan ulduzu səkkizguşəli olub gümüşdən hazırlanmışdır. Ulduzun guşələri gül ləçəkləri şəklində işlənmişdir. Qılınclı ulduzun guşələrindən dördünün üzərindən keçən iki qılınc gümüşdən hazırlanıb qızıl suyuna çəkilmişdir. Qılıncların hər birinin dəstəyinə brilyant daş bərkidilmişdir. Dalğavari çevrəli lövhənin ortasında dairəvi medalyondakı cilalanmış lövhə üzərində Heydər Əliyevin barelyefı verilmişdir. "Heydər Əliyev" ordeni Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına Azərbaycanın tərəqqisinə, əzəmətinin və şöhrətinin artmasına töhfə verən müstəsna xidmətlərinə görə və vətənin müdafiəsində, Azərbaycanın dövlət mənafelərinin qorunmasında göstərilmiş mərdlik və şücaətə görə, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə onun statusuna görə, əcnəbilərə isə Azərbaycan Respublikası qarşısında görkəmli xidmətlərinə görə, Azərbaycançılıq ideyasının həyata keçirilməsində, dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin möhkəmləndirilməsində və Azərbaycan Respublikası ilə digər dövlətlər arasında siyasi, iqtisadi, elmi və mədəni əlaqələrin qurulmasında və inkişaf etdirilməsində xüsusi xidmətlərinə görə verilir.[580]

"Şah İsmayıl" ordeni Azərbaycan Respublikasının ali hərbi ordenidir, 6 dekabr 1993-cü ildə təsis edilmişdir. Orden düzgün səkkizguşəli ulduz şəklindədir, gümüşdəndir. Ulduzun mərkəzində, üzü qızıl suyuna çəkilmiş və minalanmış, səkkiz bərabər küncü olan lövhə fonunda Şah İsmayılın əksi profildən təsvir edilmişdir. "Şah İsmayıl" ordeni Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin təşkilində və möhkəmləndirilməsində xüsusi xidmətlərə, Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün və təhlükəsizliyinin təmin edilməsində xüsusi xidmətlərə, görkəmli sərkərdəlik fəaliyyətinə, respublikada fövqəladə halların nəticələrinin araddan qaldırılmasında xüsusi xidmətlərə görə verilir.[579]

Azərbaycanda yaşayan xalqların mədəniyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türk tayfaları[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan tayfaları
Mirzə Məhəmmədhəsən bəy Hacı. Yıva boyunun Baharlı tayfasının nümayəndəsi

Azərbaycan ellərində daxili bölgü bir düstura əsaslanırdı: eldən-evə. Bu düstura görə el oymaqlara, oymaq tayfalara, tayfa tirələrə, tirə törəklərə, törək evlərə bölünürdü. Azərbaycan tarixində Qaraqoyunlu tayfalarıqızılbaşlar (rumlu, zülqədər, türkmən Varsaq, Qaramanlı, Ərəşli, Qazaxlı və s.) önəmli rol oynamışdır. Azərbaycanda hal-hazırda yaşayan, assimilyasiyaya uğrayıb azərbaycanlılaşan və ya toponimlərdə adları qalan qruplar aşağıdakılardır:

  • Aynular (Abdallar). Laçın şəhərinin əvvəlki adı olan Abdalyar bu tayfadan götürülmüşdür.[582][583]
  • Bayat tayfası. Tarixi oğuz tayfalarından biridir. Azərbaycanlıların subetnik qrupu sayılır.[584] QacarlarMarağa xanlığı hökmdarları olan Müqəddəm eli bu tayfadan çıxmışdır.
  • Əfşar boyu. Tarixi oğuz tayfalarından biridir. Bu tayfanın müasir təmsilçiləri Azərbaycan etnoqrafik qrupu hesab olunur[585][586] və onlar həm də İranın hər yerində məskundurlar. Əfşarlardan Cavanşir eli, Kəbirli eli, Şadlı eli, Şamlı tayfası çıxmışdır. Avşar xalçaları əfşarlara məxsusdur.
  • Eymür boyu (Ayrımlar). Ağdaş rayonunda Eymur kəndi vardır. Ermənistan ərazisində Ayrım — Noyemberyan və Tumanyan rayonlarında kənd adları, Böyük Ayrım — Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Ermənistanın Tumanyan rayonunda) kənd adıdır. Kiçik Qafqazda və Qazax qəzasında səpələnmiş ayrımlar Ağsaq Ayrum, Quşçu Ayrum, Baqanis Ayrum, Dadanis Ayrum, Polad Ayrum və başqa qollara bölünmüşlər.[587]
  • Alayuntlu boyu. Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmişdir. Cənubi Qafqazda azərbaycanlıların evlərində tamğaları tapılmışdır. Ermənistan və Azərbaycanda müxtəlif kəndlər onların adı ilə adlandırılmışdır.[588]
  • Bəydili boyu. Ustaclı Bəydilidən çıxmışdır. Ustaclıya daxil olan Kəngərli eli Naxçıvan xanlığını idarə etmişdir. Azərbaycanda Bəydili adında yerlər vardır.
  • Çəpni boyu. Çəpni etnonimin izləri Azərbaycanın bir çox bölgələrində qorunub saxlana bilmişdir: Cabanı (Şamaxı), Çəpni (Göyçay), Çepni (Quba qəzasının Şabran mahalında), Çəpli (Kəlbəcər). Kürdəmir rayonunun Karrar kəndinin hissələrindən biri Çəpni adlandırılır.
  • Bayandur eli. Bu elə daxil olan Mosullu oymağının bir hissəsi MuğandaQarabağda məskunlaşmışdı.[589] Azərbaycanda və Ermənistanda Bayandur kəndləri vardır.
  • Yıva boyu. Bu boyun bir hissəsi azərbaycanlılara assimilyasiya olmuşdur.[590] Vladimir Minorskiyə görə Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan[591] baharlılar bu boya daxildir. Qarabağda Baharlı adı ilə toponimlər mövcuddur.[592]
  • Qınıq boyu. Azərbaycan toponimikasında izləri qalmışdır.[593]
  • Təkə boyu. Təkəli tayfası bu boya daxildir. Azərbaycanın Xızı rayonunda Təkəli kəndi, Gürcüstanın Marneuli rayonunda Təkəli kəndi və Ermənistanın Dərəçiçək bölgəsində Təkəli kəndi buna misal ola bilər.[594][595]
  • Döyər boyu. Azərbaycanda iki Düyərli kəndi var.
  • Peçeneqlər. Azərbaycanda Biçənək kəndi var.
  • Şahsevənlər. Əsasən İranda[596] və Arazdan cənubda, Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar.[597] İnanlı, bağdadi, usanlu və başqa tayfalara bölünürlər.[598] Aleksandr Yerisyanın(ru) yazdığına görə, Qazax qəzasının (indiki Qazax, AğstafaTovuz rayonları) yaşayış yerlərinin adlarında — Qədirli və Qaralal toponimlərində, adları qalmaqda olan qədirliqaralal tayfaları da şahsevənlərin qolları hesab olunmuşlar.[599] Şahsevən xalçası onlara məxsusdur.
  • Qaradağlılar. İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskunlaşıblar. Yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan şahsevənlərə yaxındırlar.[596] Yeddi tayfaya bölünürlər.[600]
  • Qarapapaqlar. Əsasən Azərbaycanın qərbində, qismən Gürcüstanda yaşayırlar. Tərkəbün (digər adı "borçalı"dır ki, bu da "xan tayfası" mənasını daşıyır), saral, ərəbli, canəhmədli, çaxarlı, ulaclı tayfalarına bölünürlər.[600]
  • Padarlar. Oğuz tayfalarından biridir. Elxanilərin dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçüblər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar.[42] Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik yarımköçəri maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycan etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya biliblər.[596]
  • Tərəkəmələr. Azərbaycanlıların ayrıca etnoqrafik qrupudur, Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədi boyu rayonlarda yaşayırlar. "Tərəkəmə" termini ilk olaraq etnik, tayfa adı kimi işlədilmişdi. Amma XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində bu termin daha çox Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün, "köçərilər" sözünün qarşılığı olaraq istifadə edildi.[35]
  • Qaragözlülər. Azərbaycanlıların Həmədan ostanında yaşayan etnoqrafik qrupudur.[591] Azərbaycanın ZəngilanŞabran rayonlarında Qaragözlü kəndləri vardır.[601]
  • Aynallu. Azərbaycan dilinin Aynallu dialektini danışırlar.[602]
  • Alpavut oymağı. Azərbaycanda bir çox Alpaut kəndi var.

Yerli xalqlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Avar folklor ansamblı. Xarı Bülbül festivalı

XVII–XVII əslərdə axvaxlar hal-hazırkı Zaqatala rayonunda yerləşmişdilər.[603] Azərbaycandakı axvaxlar şimal axvax ləhcəsi ilə danışırlar. Avar dili ilə birlikdə, rus, azərbaycan və qumuq dilləri də danışılır, yazıda isə avar dili istifadə edilir.[604]

Avarlar öz dillərindən başqa azərbaycan dilini də doğma dil səviyyəsində danışırlar. Bakıdakı Avar mədəniyyət mərkəzi avar və azərbaycan dillərində "Avar" qəzetini çap edir.[605] Məşhur Azərbaycan avarlarına Əli AnsuxskiRəsul Çunayev misal göstərilə bilər.

Dağıstan və ya Azərbaycanda yaşamasından asılı olmayaraq saxurlar öz dillərindən başqa azərbaycan dilini də bilirlər.[606] Azərbaycanlıların mədəniyyəti saxurların musiqi mədəniyyətinə təsir edib.[607] Hal-hazırda Zaqatalada Saxur Mədəniyyət Mərkəzi fəaliyyət göstərir.[605] Saxurların ən məşhur nümayəndələri arasında Abdulla Muxtarov, Abdulla Qarayev, Əhməd İsayev və digərlərinin adları vardır.

İngiloylar gürcü dilinin xüsusi dialektini danışırlar. Əlibəyli kəndində Qax Dövlət Gürcü Dram Teatrı fəaliyyət göstərir. Həmçinin gürcü dilində "Şəlalə" qəzeti nəşr edilir.[608] Məşhur nümayəndələri rus və sovet ordusunda xidmət etmiş Anatoli Muradov və Mose Canaşvilidir.[609][610]

Azərbaycan kürdləri üçün kurmanc dilinin şimal-qərbi ləhcəsi spesifikdir[611], ancaq ailə içində belə azərbaycan dilində danışırdılar. Azərbaycanlı qadın ilə evlənən kişilər kürd dilini unudur və uşaqlar da həmişə bu dili öyrənə bilmirdi. Azərbaycanda kürdlərə məxsus məscidlər olmadığından azərbaycanlılara aid məscidlər istifadə edilirdi. 1930-cu illərdə Ağcakənd kəndində kukla xalq teatrı (kilim arası) fəaliyyət göstərirdi.[612] Hal-hazırda Azərbaycanda "Ronahi" Kürd Mədəniyyət Mərkəzi və "Kürdün səsi" qəzeti fəaliyyət göstərir.[613] Məşhur Azərbaycan kürdlərinə Müseyib AxundovŞamil Əsgərov misal göstərilə bilər.[614]

Azərbaycan qaraçıları XIX əsr rus tədqiqatçısı Kerovbe Patkanovun verdiyi məlumatlara görə öz dilləri ilə birlikdə azərbaycan və tat dillərini də danışırdılar. Əsas fəaliyyətləri kişilər tərəfindən düzəldilən və qadınlar tərəfindən satılan səbət, ələk və saqqızdır. Həmçinin Patkanov digər gəlir yerləri olaraq fala baxma və mal-qara oğurluğunu göstərir. Keçmişdə qaraçılar heyvanlarının əhliləşdirilməsi və onlarla birlikdə kütlə qarşısında çıxış etməklə məşğul olurdular. Hal-hazırda onlar rəqs və musiqi fəaliyyətlərini davam etdirirlər.[615]

Azərbaycan ləzgiləri ləzgi dilinin Quba ləhcəsini danışırlar.[616] Azərbaycanda Ləzgi dili və mədəniyyətinin inkişafının əlaqələndirilməsi üçün "Samur" Ləzgi Milli Mərkəzi yaradılıb.[617] Sovet dövründə "Qızıl Qusar" qəzetinin yalnız bir səhifəsi ləzgi dilində çıxarılsa da, indiki dövrdə ləzgi dilində bir neçə qəzet fəaliyyət göstərir.[605][618][619] 1998-ci ildə Qusar Dövlət Ləzgi Dram Teatrı yaradılıb.[613] Ləzgilərin etnoqrafik həyatı Azərbaycan mühitinin təsirinə məruz qalıb. Ləzgilər müəyyən dərəcəyə qədər Azərbaycan milli geyimləriniAzərbaycan mətbəxinə aid yeməkləri mənimsəyiblər.[620] Azərbaycanda ləzgi ədəbiyyatının nümayəndələrinə Ləzgi Nemət, Müzəffər Məlikməmmədov, Sədaqət Kərimova misal göstərilə bilər.[605][618][619]

Rutullar öz dilləri də daxil olmaqla iki dil danışırlar. Rutulların çoxu üç və ya daha çox dil bilir. Bunların arasında azərbaycan dili xüsusilə qeyd edilməlidir.[621]

Şahdağ xalqları öz dilləri ilə yanaşı azərbaycan dilini də danışırlar.[622] Hal-hazırda Azərbaycanda Buduq Mədəni Mərkəzi və Xınalıq Mədəni Mərkəzi fəaliyyət göstərir.[623]

"Nənələr" ansamblı

Talışlar öz dilləri ilə birlikdə azərbaycan dilini də danışırlar.[624] Azərbaycanda talış dilinin Lənkəran, Astara, LerikMasallı dialektləri mövcuddur.[625] Talışların mədəniyyəti və məişət həyatı azərbaycanlılara çox yaxındır.[626] Sovet dövründə azərbaycan və talış dillərində "Qırmızı Talış"[627], indi isə "Talışın səsi" çıxarılır.[613] 1970-ci illərdən fəaliyyət göstərən "Nənələr" ansamblı azərbaycan və talış dillərindən 70-ə yaxın xalq mahnısı və bayatı ifaçısıdır.[628] 1990-cı ildə yaradılan Respublika Talış Mədəniyyət Mərkəzinin məqsədi talış tarixi, mədəniyyəti, adət və ənənələrinin tədqiqi, inkişafı və intibahına töhfə verməkdir.[629] Məşhur Azərbaycan talışları 168 il yaşadığı iddia edilən Şirəli MüslümovZülfüqar Əhmədzadədir.[630][631][632]

Tatlar öz dillərindən başqa azərbaycan və rus dillərini də bilirlər.[633] Tarixən bir yerdə yaşayan tatların və azərbaycanlıların mədəniyyətində, təsərrüfat və mədəniyyət həyatında bir çox oxşar cəhətlər nəzərə çarpır.[634]

Udinlər öz dillərindən başqa azərbaycan, rus və gürcü dillərini də bilirlər. Udin dilinin NicOğuz (Vartaşen) dialektləri mövcuddur. Azərbaycanda məşhur udinlər Voroşil Qukasyan, azərbaycan yazıçısı Georgi Avetisoviç Keçari və sovet ordusunda xidmət etmiş Nikolay Paçkovdur.[635]

XIX əsrin sonlarında Bakı Rusiya imperiyasında sionizmin mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi.[636] Azərbaycan yəhudilərinin sionizm və ya mədəniyyətlə bağlı fəaliyyətlərinə AXC dövründə icazə verilsə də, sovet dövründə qadağan edildi.[637] Hal-hazırda Azərbaycanda yeddi sinaqoq və bir yəhudi məktəbi fəaliyyət göstərir.[638]

Etnik azlıqlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xilaskar kilsəsi

Azərbaycanda almanların 8 koloniyası mövcud olmuşdur: Yelenendorf, Annenfeld, Georqsfeld, Qrünfeld, Ayxenfeld, TraubenfeldYelizavetinka.[639] Yelenendorf səkkiz koloniyanın mənəvi mərkəzi idi.[640] Almanlar Azərbaycanda fəal və yaxşı integrasiya olunmuş cəmiyyət idi. Alman cəmiyyətinin bütü üzvləri azərbaycan dilində səlis danışırdılar. Dolma yeməyi Qafqaz almanları üçün ənənəvi yeməyə çevrilmişdi. Sovet dövründə almanlar da deportasiya siyasəti ilə üzləşdilər. Hal-hazırda Azərbaycanda Almanların Milli-mədəni Cəmiyyəti fəaliyyət göstərir.[623] Məşhur Azərbaycan almanlarına Lorens KunRixard Zorgeni misal göstərmək olar.[641]

Azərbaycanda erməni dilində nəşrlərə "Erməni dünyası" və "Sosial-Demokrat" jurnallarını, "Şəfəqdə" antologiyasını misal göstərmək olar.[642] 1863–1864-cü illərdə Bakıda Erməni Xeyriyyə Cəmiyyəti fəaliyyətə başlamışdır.[643] Məşhur Azərbaycan erməniləri Aleksandr Şirvanzadə, Ovanes Abelyan, Savmel Qriqoryandır.[644][645][646]

Polyaklar tərəfindən qurulan "Polyak Xeyriyyə Cəmiyyəti" 1903-cü ildə Azərbaycanda kitabxana və məktəb açıb.[647] 1909-cu ildə polyakların mədəni inkişafını təmin etmək məqsədilə "Bakı Polşa Evi" cəmiyyəti açılıb.[648] Stalin dövründə polyakların böyük bir qismi ölkəni tərk etməyə məcbur olub. 1991-ci ildə Polyak mədəniyyət mərkəzi "Polonia" yaradılıb. Məşhur Azərbaycan polyakları Vitold Zqlenitski, Stefan Skşıvan, Mstislav Rostropoviç, Mixail Abramoviç, Süleyman bəy Sulkeviç, İosif Qoslavski, İosif Ploşko, Aleksandr Makovelski, Mstislav Rostropoviçdir.[649]

Azərbaycan rusları öz dillərində fonetika, vurğulu və vurğusuz, uzun və qısa hecaların tələffüz üsulu və leksika baxımından azərbaycan dilinin təsirlərini daşıyırlar. Orta Asiya respublikalarından fərqli olaraq Azərbaycan rusları azərbaycan dilinin öyrənilməsində daha çox maraqlıdır.[650][651] Bakıda Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı və Rusiya İnformasiya-Mədəniyyət Mərkəzi fəaliyyət göstərir.[652]

Azərbaycanda hələ inqilabdan əvvəl tatar dilində qəzet və jurnallar çap edilirdi. Hal-hazırda isə "Tuqan tel" Respublika Tatar Mədəniyyəti Cəmiyyəti fəaliyyət göstərir. Məşhur Azərbaycan tatarlarına misal olaraq Xədicə Qayıbova, Mərziyyə Davudova, Zemfira Meftahətdinovanı göstərmək olar.[653]

Azərbaycan ukraynalılarının yalnız kiçik bir hissəsi ukrayna dili, ənənələri və milli kimliyinə sahib çıxır.[654] 1907-ci ildə T. Şevçenko adına "Prasvita" Ukrayna cəmiyyəti yaradılıb. Cəmiyyət Azərbaycanda Ukrayna ədəbiyyatı və musiqinin yayılmasında böyük rol oynamışdır.[655] Hal-hazırda isə Azərbaycanda T. Şevçenko adına Ukrayna cəmiyyəti və Azərbaycan Ukrayna Konqresi fəaliyyət göstərir.[656]

Azərbaycan yunanları XIX əsrdə tikinti sahəsində, xüsusilə kilsə tikintisində aktiv idilər. Sovet dövründə Bakıda yunan filantrop cəmiyyətinin səyləri nəticəsində yunan teatrı, kilsəsi, kitabxanası və məktəbi açılmışdı, həmçinin "Embros" futbol klubu fəaliyyət göstərirdi. Ancaq sovet siyasətinin dəyişməsi nəticəsində məşhur aktrisa Panfiliya Tanailidinin də daxil olduğu yunanların böyük bir hissəsi həbs, güllələnmə və sürgünə məruz qalıb. 1994-cü ildə açılan Yunan mədəniyyət mərkəzi yunan dili, musiqi və rəqs kursları, Yunanıstan haqqında səs yazıları arxivi və kitabxana, yunan radio və televiziya verilişlərinin təşkili kimi işlərlər məşğuldur. Azərbaycan yunanlarının böyük bir hissəsi pont dilini unudub.[657]

Din[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda din
Müqəddəs Varfolomeyin nəşinin qalıqlarının saxlandığı sənduqə. Müqəddəs Mürdaşıyan Zənənlər Kafedralı

Xristianlıqdan əvvəlki dövrlərdə alban tayfalari arasında müxtəlif səma cisimlərinə, yunan tanrı və tanrıçalarına, həmçinin oda sitayiş olmuşdur.[658] Strabonun verdiyi məlumata görə Qafqaz Albaniyasında Zevs, HeliosSelenayla eyniləşdirilən tanrılara ibadət edilirdi.[659] Azərbaycan ərazisindəki köhnə paqan məbədlərinə misal olaraq İberiya sərhədinə yaxın yerləşən Ay məbədini[79], İçərişəhərdəki Bazar meydanını, islamdan əvvəlki adətlərin icra edildiyi Divanxananı göstərmək olar.[660]

Azərbaycan ərazisində zərdüştlük eramızdan əvvəl birinci minillikdə yayılmağa başlamışdır.[661] Hal-hazırda zərdüştlük dini, mədəniyyəti və ənənələri Azərbaycanda hörmətlə qarşılanır. Azərbaycanda zərdüşlüyün izlərinə Azərbaycanın adını, Novruz bayramının qeyd edilməsini və tarixən Qafqazda zərdüştlüyün mərkəzi olmuş Atəşgah məbədini[662] misal göstərmək olar.[663][664][665][666]

Yerli xristian əhalisinə görə Həvari Varfolomey Bakı şəhərində, Qız qalası yaxınlığında yerləşən ərazidə b.e. 71-ci ildə çarmıxa çəkilmişdir.[667][668][669] V əsrdən 1830-cu ilə qədər Cənubi Qafqaz ərazisində Alban Həvari Kilsəsi mövcud olmuşdur, hal-hazırda isə alban-udin xristian icması mövcuddur.[670] Sasanilər dövründən başlayaraq Azərbaycan ərazisində Nestorian kilsəsinin Arran, BeyləqanAzərbaycan yepiskopluqları fəaliyyət göstərmişdir.[671][672][673] Atropatena ərazisində Süryani Pravoslav Kilsəsinin Azərbaycan yepiskopluğu da mövcud olmuşdur.[674] Səfəvilər dövründən başlayaraq Naxçıvanda Roma-Katolik Kilsəsinin arxiyepiskopluğu var idi[675], indi isə Bakıda Azərbaycan Həvari Prefekti fəaliyyət göstərir.[676] Azərbaycanda protestantlığın yayılması XIX əsrdə alman koloniyalarının yaranması ilə başlamışdır.[677] Hal-hazırda Azərbaycandakı xristianların böyük bir hissəsi rus ortodoks (Bakı yeparxiyası), gürcü ortodoks (Qax və Kürmük yeparxiyası) və erməni qriqoriandır (Qarabağ yeparxiyası).[678]

İmam Musa əl-Kazımın qızı Həkimə xanımın basdırıldığı Bibiheybət məscidi

Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Bakı yaxınlığında tapılmış yaşayış məskəni iudaizmin hələ VII əsrdən Azərbaycanda yayıldığını göstərir. Hülakülərin dövründə güclənən dini tolerantlıq nəticəsində Azərbaycan yəhudilərin köçməsi üçün cəzbedici yerə çevrilmişdi.[636] 1896-cı ildə Bakıda ilk sinaqoq təşkil edilmişdir.[679] Hal-hazırda Bakıda Aşkenazi yəhudilərinin sinaqoquDağ yəhudilərinin sinaqoqları fəaliyyət göstərir.[680][681]

VII–VIII əsrlərdə Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf edir, məscidlər, mədrəsələr, türbələr tikilir. Bunlara misal olaraq Qafqazda ən qədim məscidlərdən biri olan Şamaxı cümə məscidini və yeddinci şiə imamı Musa əl-Kazımın qızı Həkimə xanımın məzarı üzərində tikilmiş Bibiheybət məscidi misal göstərilə bilər.[682] XVI əsrdə Səfəvilər hakimiyyətə gəlməsi ilə Azərbaycan əhalisinin böyük bir hissəsi sünnilikdən şiəliyə keçməyə məcbur edilir.[683] XIX əsrin əvvəllərində Zaqafqaziyanın Rusiya imperiyasına qatılmasından sonra bölgədəki şiələrə başçılıq etmək üçün şeyxülislam vəzifəsi təsis edilmişdir.[684] Hal-hazırda Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin səlahiyyət dairəsi Azərbaycan, GürcüstanRusiya Federasiyasının Şimali Qafqazdakı bəzi subyektlərinin ərazilərini əhatə edir.[685]

Babizm tərəfdarları hələ 1850-ci ildən əvvəl Naxçıvanda formalaşmağa başlamışdır.[686] XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mərkəzi Bakı olan bəhailiyin tərəfdarları getdikcə artmış, bir neçə Bəhai Yerli Ruhani Şuraları yaradılmışdır.[687] Musa Nağıyev kimi bir çox tanınmış azərbaycanlı bu icmanın üzv olmuşdur.[686][687] Naxçıvani ailəsi, xüsusilə Əli Əkbər Naxçıvani bəhailiyin Azərbaycanda yayılmasında böyük rol oynamışdır.[687]

Sovet dövründə müxtəlif dinin nümayəndələri bu və ya digər şəkildə təzyiqlərə məruz qalmışdır. Dini etiqad azadlığı haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununa görə hər kəsin öz dinini seçmək və ona etiqad etmək hüququ var.[688] Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına görə din dövlətdən ayrıdır.[689] Azərbaycan ən az dindar olan ölkələr arasında 13-cü yerdədir.[690]

Tarixi titullar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qarabağ bəyi. Rəssam Qriqori Qaqarin

İranda uzun müddət azərbaycandilli sülalələrin hakimiyyətdə olması fars dilinə idarəçilik, titul adları və hərbi terminologiyada bir çox azərbaycanizmlərin daxil olmasına gətirib çıxarmışdır.[3] İdarəçilik sahəsində Azərbaycan mənşəli sözlərə yüzbaşı, minbaşı, bəylərbəyi misal göstərilə bilər.[691]

Xaricdə Azərbaycan mədəniyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Qaragöz və Xacivat" oyunlarında Əcəm obrazı
Dağıstanda Azərbaycan dilinin Aşağı Qatrux ləhcəsində şeir

İranda azərbaycanlılar farslardan sonra ikinci ən böyük etnik qrupdur. XVI əsrdən azərbaycanlılar İranın siyasi həyatında, XX əsrin əvvəllərində isə İran milliyətçiliyinin formalaşmasında vacib rol oynayıblar.[702] Məşrutə inqilabı dövründə İran azərbaycanlıları öz doğma dillərinin və mədəniyyətlərinin inkişafı üçün mübarizə aparacaq səviyyəyə qalxır, İranda konstitusiyanın qəbulu üçün mübarizə aparırdı.[703] Pəhləvi dövründə isə azərbaycanlılar digər xalqlar kimi mədəni dikriminasiyaya məruz qaldılar.[704] Məhəmməd Rza Pəhləvinin dövründə çıxarılan "Azərbaycan" qəzeti sayəsində ümumi dil, hislər, ənənələr və əraziyə malik xalq kimi İran azərbaycanlıları, onların müstəqillik və milli hərəkat istəyi ifadə edilmişdir.[705] 1995-ci ildə Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı yaradılmışdır.[704] İran Azərbaycanından Təbriz miniatür məktəbiTəbriz xalçaçılıq məktəbi çıxmışdır. Təbrizdə yerləşən Şüəra məqbərəsində Şirvanşahların və İran Azərbaycanının görkəmli xadimlərinin məzarları yerləşir.

Türkiyə ərazisində azərbaycanlılar böyük ehtimalla Səfəvilər dövründə yayılıblar. Türkiyənin tarixi "Qaragöz və Xacivat" oyunlarında Əcəm obrazı — Azeri aksenti ilə danışan iranlı xarakteri mövcuddur.[706] Anadolu türkcəsinin Ərzurum dialekti, həmçinin Elazığ iliƏrciş ilçəsindəki türk dialektləri azərbaycan dilinin təsirinə məruz qalıb.[707][708] XIX əsrin əvvəllərində Şirvandan Amasyaya köçmüş azərbaycanlılar hələ də Azərbaycan mədəni kimliyini və mədəniyyətini saxlayırlar. Azərbaycanlıların həm şimaldan, həm cənubdan Türkiyəyə axını XX əsrdə də davam edib. Azərbaycanlılar mədəniyyət və linqvistik cəhətdən yaxınlığa görə türk cəmiyyətinə yaxşı adaptasiya olsalar da, din, dialekt, tarixi yaddaş və milli şüur baxımından özünüdərk məsələlərinə görə fərqlər hələ də qalır.[709]

XV əsrin axırlarında artıq Dağıstanın Dərbənd şəhərində Azərbaycan əhalisi formalaşmışdır.[710] Tarixən, Cənubi Dağıstanın əhalisi Azərbaycanın mədəni və davranış normalarına yönlənib, Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti ilə əhatələnib.[711] Dağıstan antropoloqu Maqomedxan Maqomedxanovun fikrincə Azərbaycan dili bölgənin insanlarına maddi qazanc, mədəni ehtiyacların ödənilməsi, həmçinin kreativ və mənəvi ilham verib.[712] Ləzgi, tabasaran, rutul, and ağul şairləri artıq XVII əsrdə azərbaycan dilindən ədəbiyyatda istifadə edirdilər. Tabasaran aşıqları Azərbaycan dastanlarını həm azərbaycan, həm də tabasaran dilində ifa edirdilər.[713] Bundan başqa Azərbaycan musiqisi Cənubi Dağıstan xalqlarının mədəni inteqrasiyasında böyük rol oynayıb.[711] Musiqi Azərbaycan musiqi alətləri, tar və kamança vasitəsilə ifa edilirdi və muğam Cənubi Dağıstan xalqları arasında məşhurlaşmışdı.[714] Hal-hazırda Dağıstanın dövlət dillərindən biri olan Azərbaycan dilində jurnal və qəzetlər çap edilir, televiziya və radio yayımı aparılır.[715] Dərbənddə Dərbənd azərbaycanlılarının milli-mədəni muxtariyyəti və Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı fəaliyyət göstərir.

1480-ci illərdə Ağqoyunluların, eləcə də XVII əsrin əvvəllərində I Abbasın hücumları Gürcüstanda azərbaycanlı əhalinin formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Borçalıdan başqa Tiflisdə də tarixi Azərbaycan icması vardır.[716][717] Müasir Tsalka urumcasının fonetik olaraq Osmanlı türkcəsindən daha çox azərbaycan dilinə yaxın olması, onun linqvistlər tərəfindən azərbaycan dili dialekti olaraq fikirləşilməsinə gətirib çıxarır.[718] Linqvistik və dini cəhətdən öz kimliklərini saxlayan azərbaycanlılar qismən Gürcüstan mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmışdır.[719] 1989-cu ildə azərbaycanlıların paytaxtı Rustavi olan Borçalı muxtariyyəti yaradılması tələbi toqquşmalara səbəb olmuşdur.[720][721] 2010-cu ildə Gürcüstan prezidenti Mixeil Saakaşvili tərəfindən azərbaycanlıların qeyd etdiyi Novruz dövlət bayramı elan edilmişdir.[722] Bundan başqa 2009-cu ildən bəri Dmanisi azərbaycanlıları təsərrüfatçıların arandan yaylağa qayıtması münasibətilə Elat bayramı keçirir.[723] Hal-hazırda Gürcüstanda Görkəmli Azərbaycanlılar panteonu, Tbilisi Azərbaycan Teatrı, Sarvan rəqs qrupu mövcuddur. Gürcüstan azərbaycanlıları Borçalı xalçalarını istehsal edir.

XVI əsrdə qızılbaş tayfaları (ustaclı, alpavut, bayat), I Abbasın dövründə qacar, İrəvan xanı Hüseynqulu xan Sərdarın dövründə qarapapaq tayfası Ermənistanda yerləşmişdir.[594][724] 1921-ci ildə Zəngəzuru işğal edən daşnak Qaregin Njde buradan azərbaycanlıları çıxararaq erməni müəllifi Mutafyanın sözlərinə görə ərazinin yenidən erməniləşməsinə nail olmuşdur.[725] Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində azərbaycanlılar Ermənistandan köçməyə məcbur edilmişdir.[726] Azərbaycan Folklor İnstitutu tərəfindən Göyçə, Qaraqoyunlu, Ağbaba, İrəvan, Zəngəzur, Loru, Pəmbək folklarları araşdırılmışdır.[727] Hal-hazırda Bakıda İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı fəaliyyət göstərir.

Macar linqvisti L. Ligeti 1936–1937-ci illərdə Əfqanıstanda Kabul şəhəri yaxınlığında yaşayan əfşarların dilinin xüsusiyyətlərini tədqiq etmiş və bu dili Azərbaycan dialektlərindən biri adlandırmışdır.[728] Alman türkoloqu G. Dörferə görə, Kabul əfşarlarının dili mütləq şəkildə olmasa da Azərbaycan (və ya "azəroid") dialekti sayıla bilər.[3] Əfqanıstan əfşarları özünü türk və ya azəri adlandırır.[728][729][730]

Mədəni irsin qorunması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanda hal-hazırda 29 tarixi qoruq var. Bunlara tarixi-mədəniyyət, tarixi-memarlıq, tarixi-etnoqrafiya və s. tipli qoruqlar daxildir. Azərbaycandakı tarixi-memarlıq, arxeoloji, bağ-park, monumental, xatirə abidələri və dekorativ-tətbiqi sənət nümunələri dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətli olmaqla klassifikasiya edilir.[731] 2000-ci ildə Şirvanşahlar sarayıQız qalası ilə birlikdə İçərişəhər, 2007-ci ildə Qobustan qayaüstü rəsmləri, 2019-cu ildə Xan Sarayı ilə birlikdə Şəkinin tarixi mərkəzi Ümumdünya irsi olmuşdur.[732][733][734] Müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan bir çox tarixi abidələrin restavrasiyanı həyata keçirmiş, həm "Daşnaksütyun" tərəfindən dağıdılmış Şamaxı Cümə məscidi, həm sovet hakimiyyəti tərəfindən dağıdılmış Bibiheybət məscidi bərpa edilmişdir. Bununla birlikdə dağıntılar da olmuş (Cuğa nekropolu, Sovetski və s.), sovet dövrünə aid heykəllər götürülmüşdür. 2020-ci ildən etibarən Birinci və İkinci Qarabağ müharibələri zamanı dağıdılmış tarix-memarlıq abidələrinin bərpası başlanmışdır.[26] Ermənistanda isə əvvəllər azərbaycanlıların yaşadığı yerlərdəki türk və islam abidələrinin çoxu (İrəvan qalası, Sərdar sarayı, Abbas Mirzə məscidi və s.) dağıdılmış, Göy məscidPir Hüseyin türbəsi günümüzə qədər gəlib çatmışdır.

Hazırda Azərbaycanda 201 muzey və 30-dan çox rəsm qalereyası fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda Milli Elmlər Akademiyası sistemində, digər nazirlik və təşkilatların nəzdində müxtəlif profilli və şəxsi muzeylər fəaliyyət göstərir.[735] Azərbaycana aid tarixi eksponatların ölkədən çıxarılması faktları mövcuddur. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Sisərnəvəng monastırıHəmzə Sultan sarayı kimi abidələrdən bədii tərtibatlı və oyma naxışlı qəbir daşları,[736] Xudavəng monastırında saxlanılan xaçkarlar (xaç daşları) və xristian incəsənət nümunələri, ellinizm dövrü Tiqranakert şəhərinin bəzi eksponatları[737] Ermənistana aparılmışdır.[738]

Əsas kitabxanalara misal olaraq Azərbaycan Milli Kitabxanası, AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana, Prezident Kitabxanası, arxivlərə isə Dövlət Arxivi, Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi, Səs Yazıları Arxivi, Kino-Foto Sənədləri Arxivi göstərilə bilər. Müasir dövrdə köhnə Azərbaycan filmlərinin tapılması (Əvəz-əvəzə, Vulkan üzərində ev və s.) və bərpası (Əzablı yollar, Gümüşgöl əfsanəsi və s.) işi həyata keçirilir.[739]

Ərəb, fars və müxtəlif türk dillərində əlyazmaların qorunduğu AMEA Əlyazmalar İnstitutunda Azərbaycan mədəniyyət və elm xadimlərinin əlyazmaları, SəfəviQacar şahlarının fərmanları, Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"sinin 20-dən çox əlyazması saxlanılır. Ən qədim əlyazma 861-ci ilə aid Quran,[740] azərbaycan dilində ən qədim əlyazmalardan biri isə XIV əsrə aid "Vərqa və Gülşa" nümunəsidir.[741] İnstitutda saxlanılan təbabət və əczaçılıq işi üzrə orta əsr əlyazmaları 2005-ci ildə, Füzulinin Azərbaycan dilində divanı isə 2017-ci ildə UNESCO-un Dünya Sənəd İrsi "Dünyanın yaddaşı" siyahısına daxil edilib.[742][743][744] Hal-hazırda AMEA Əlyazmalar İnstitutu tərəfindən dünyanın bir çox muzey və kitabxanalarından Azərbaycan əlyazmalarının nüsxələrinin alınması ilə bağlı işlər aparılır.[745] Azərbaycan əlyazmalarının qorunması ilə bir yerdə məhv edilməsi ilə bağlı da faktlar vardır. 1937-ci ildə bir çox Azərbaycan ədəbiyyat əlyazmalarını ("Kitabi-Dədə Qorqud" eposu, Məhəmməd Füzulinin əsərləri, Şah İsmayıl Xətainin "Dəhnamə" və "Nəsihətnamə"si və s.) elmə qazandıran Salman Mümtazın kitabxanası Azərbaycan SSR NKVD tərəfindən yandırılmışdır.[746]

İrəvan quberniyasının türk toponimləri ilə zəngin şərq hissəsi. 1896-cı il

Azərbaycanda toponim adları dəyişdirilərək tarixi adların bərpasına (Gəncə (1989), Şabran (2010)) və ya adların türkləşdirilməsinə (Oğuz (1991), Suqovuşan (2020)) nail olunmuşdur. Əks proses isə işğal edilmiş Dağlıq Qarabağ, Ermənistan, Gürcüstan və İranda baş vermişdir. Dağlıq Qarabağ hökumətinin 2009-cu ildə açıqladığı məlumata görə 151 yer adından 84-ü yenidən adlandırılmışdır.[747] XX–XXI əsrlərdə Ermənistan hökuməti Ermənistandakı türk toponimlərini dəyişdirmə siyasəti aparmışdır.[748] Bunun sübutu da XX əsrin əvvəllərində Ermənistanda 2310 coğrafi addan 2000-inin türk mənşəli olmasıdır.[749] Həmçinin XX–XXI əsrlərdə Ermənistanda 107 hidronimdən 71-i, 315 oronimdən 164-ü adını dəyişib.[750] Azərbaycan tərəfi Ermənistanda türk toponimlərinin dəyişdirilməsini "mədəniyyət terorizmi" və "linqvistik soyqırım" adlandırır.[751] Gürcüstanda isə ilk olaraq azərbaycan mənşəli rayon mərkəzlərinin adları dəyişdirilmiş, 1989–1992-ci illərdə isə əsasən Bolnisi rayonunu əhatə edən kənd, dağ və çay adları gürcüləşdirilmişdir.[752] İrandakı hallara nümunə olaraq Qoşaçay şəhərinin Miyandoab, şəhərin arasında yerləşdiyi Zarrinehçay və Tatavu çaylarının Zərrinərud və Siminərud, XVII əsr azərbaycanlı aşıq Abbas Tufarqanlının vətəninin Azərşəhr adlandırılması göstərilə bilər.[753]

Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən yaradılmış "Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin Dövlət Reyestri"ndə nümunələr diyarşünaslıq (adət-ənənə, bayram-mərasim, rəmz-bilik), folklor (musiqi-rəqs, oyun-tamaşa, şifahi xalq yaradıcılığı) və sənətkarlıq (dekorativ, təsviri və tətbiqi sənət) olmaqla üç kateqoriyada toplanır. UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına isə Azərbaycandan 19 nümunə salınmışdır, bunlardan ikisi (çovqan və Naxçıvanın qrup rəqsləri olan yallı, köçəritənzərə) təcili qorunmağa ehtiyacı olan qeyri-maddi mədəni irs nümunələri sayılır.[754] Buna əlavə olaraq, UNESCO-nun yaradıcı şəhərlərinə 3 Azərbaycan şəhəri — Şəki ("Sənətkarlıq və Xalq yaradıcılığı" şəhəri), Bakı ("Dizayn" şəhəri) və Lənkəran ("Mətbəx mədəniyyəti" şəhəri) daxil edilmişdir.[755][756]

Azərbaycanın bir çox siyasi və mədəni xadiminin qəbirləri Azərbaycandan kənarda (Şüəra məqbərəsi, Görkəmli Azərbaycanlılar panteonu və s.) yerləşir. Onların bəzilərinin Azərbaycana gətirilməsi üçün təkliflər edilmişdir. Azərbaycan hökuməti bir çox mədəni xadimin yubileylərinin UNESCO səviyyəsində keçirilməsinə nail olmuşdur. Türkiyə Azərbaycanla birlikdə əxi təşkilatının qurucusu Əxi Evrənin ilinin UNESCO səviyyəsində keçirilməsi üçün müraciət etmişdir.[757]

Azərbaycan müstəqil olduqdan sonra soyadların azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılması siyasəti irəli sürülmüşdür. 1993-cü ildə Milli Məclisin qəbul etdiyi qərara görə "-ov" "-yev", sonluqlu soyadlarını "-lı" (sözün kökündən asılı olaraq "-li", "-lu", "-lü"), "-zadə", "-oğlu", "-qızı" sonluqlu və ya sonluqsuz ifadə formaları ilə əvəz edə bilərlər.[758] Gürcüstanın azərbaycanlı aktivistləri də rus soyadlarından imtina etmək üçün kampaniya başlatmışdır.[759]

YUNESCO-nun təhlükə altındakı dillər atlasında qeyd edilən Azərbaycan dilləri ləzgi, talış, cuhuri, rutul, saxur, buduq, xınalıq, qrız, tat, udin, kilitdir. Talış dilinə yaxın kilit dili Ordubadın Kilit kəndində 1950-ci illərdə ikinci dil olaraq istifadə edilsə də, artıq ölü dildir.[760]

Xəritə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qalereya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şərhlər

  1. Rəsmin adı: Tombeau tatar. Tatar deyildikdə azərbaycanlılar nəzərdə tutulur.[211]
  2. Qacar dövləti (1796-1925) nəzərdə tutulur.

Qeydlər

  1. azərb-kiril. Азәрбајҹан мәдәнијјәти
  2. Əbdülqadir Marağainin ana dili azərbaycancadır.[170]

İstinadlar

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 "История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века". 2013-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  2. 2,0 2,1 Field Listing :: Ethnic groups Arxivləşdirilib 2019-01-06 at the Wayback Machine (англ.). The World Factbook. ЦРУ. Проверено 23 мая 2012.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 G. Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish". Iranica. December 15, 1988. 2019-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-20.
  4. 4,0 4,1 Encyclopædia Iranica: Iran V. Peoples Of Iran. A General Survey Arxivləşdirilib 2011-08-10 at the Wayback Machine

    The Azeri Turks are Shiʿites and were founders of the Safavid dynasty.

  5. 5,0 5,1 Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. ISBN 978-0-521-52291-5.
  6. 6,0 6,1 Keith Brown, Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world Arxivləşdirilib 2022-03-27 at the Wayback Machine. — Elsevier, 2009. — С. 110–113. — ISBN 978-0-08-087774-7.
  7. 7,0 7,1 Sakina Berengian. Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan. — Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1988. — С. 20. — 238 с. — ISBN 978-3-922968-69-6.
  8. 8,0 8,1 Sayat Nova [Mətn] /tərt. ed. H. Araslı ; [tərc. ed. Ə. Cəmil [və b.]].
  9. 9,0 9,1 Carpets are still made today in Daghestan, Georgia and Armenia, but the real home of Russian Caucasian carpets remains Azerbaijan and the skills and ideas of Azerbaijanian weavers are felt throughout the Caucasus. P. R. J. Ford. The oriental carpet: a history and guide to traditional motifs, patterns, and symbols. Abrams, 1981. ISBN 0-8109-1405-0, 9780810914056, стр. 225.
  10. 10,0 10,1 Suny, Ronald (1996). Armenia, Azerbaijan, and Georgia. DIANE Publishing. p. 108. ISBN 0-7881-2813-2.
  11. 11,0 11,1 11,2 11,3 Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 139. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  12. 12,0 12,1 12,2 Curtis, Glenn E. (1995). Armenia, Azerbaijan, and Georgia : country studies (1st ed.). Washington, D. C.: Federal Research Division. pp. 99–101. ISBN 0-8444-0848-4. OCLC 31709972.
  13. Rice, Kelsey, "Forging The Progressive Path: Literary Assemblies And Enlightenment Societies In Azerbaijan, 1850–1928" (2018). Publicly Accessible Penn Dissertations. 2913. page 2.
  14. Lummus, Wesley. (2021). One Nation, Two Languages: Latinization and Language Reform in Turkey and Azerbaijan, 1905–1938. Retrieved from the University of Minnesota Digital Conservancy, https://hdl.handle.net/11299/223150 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. page 16.
  15. Svante Kornel. "The Politicization of Islam in Azerbaijan" (PDF). 2013-04-18 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 aprel 2016.
  16. 16,0 16,1 Оранский И. М. Введение в иранскую филологию. — М.: Изд-во Восточной литературы, 1960. — С. 292, прим. 5.
  17. 17,0 17,1 Michael Knüppel. Turkic languages of Persia: An overview // Encyclopædia Iranica.
  18. 18,0 18,1 18,2 18,3 Mattew O'Brien. Uzeir Hajibeyov and His Role in the Development of Musical Life in Azerbaijan. — Routledge, 2004. — С. 211. — ISBN 0-415-30219-6, 9780415302197
  19. Barbara A. West. Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. Infobase Publishing. 1 January 2009. səh. 68. ISBN 978-1-4381-1913-7. 24 June 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 December 2015.
  20. Svante E. Cornell. Azerbaijan Since Independence. Routledge. 20 May 2015. 5–7. ISBN 978-1-317-47621-4. 17 May 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 December 2015. "If native Caucasian, Iranian, and Turkic populations – among others – dominated Azerbaijan from the fourth century CE onwards, the Turkic element would grow increasingly dominant in linguistic terms,5 while the Persian element retained strong cultural and religious influence." "Following the Seljuk great power period, the Turkic element in Azerbaijan was further strengthened by migrations during the Mongol onslaught of the thirteenth century and the subsequent domination by the Turkmen Qaraqoyunlu and Aq-qoyunlu dynasties."
  21. Roy, Olivier (2007). The new Central Asia. I. B. Tauris. p. 6. ISBN 978-1-84511-552-4. "The latter were to keep the name 'Turkmen' for a long time: from the 13th century onwards they 'Turkised' the Iranian populations of Azerbaijan (who spoke west Iranian languages such as Tat, which is still found in residual forms), thus creating a new identity based on Shiism and the use of Turkish. These are the people today known as Azeris."
  22. Frye, R. N. "IRAN v. PEOPLES OF IRAN (1) A General Survey". Encyclopædia Iranica. XIII. pp. 321–326, "The Turkish speakers of Azerbaijan (q.v.) are mainly descended from the earlier Iranian speakers, several pockets of whom still exist in the region."
  23. Najafizadeh, Mehrangiz. "GENDER AND IDEOLOGY: SOCIAL CHANGE AND ISLAM IN POST-SOVIET AZERBAIJAN." Journal of Third World Studies, vol. 29, no. 1, 2012, pp. 81–101. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/45194854 Arxivləşdirilib 2023-03-04 at the Wayback Machine. Accessed 4 Mar. 2023.
  24. XAVIER DE PLANHOL. "IRAN I. LANDS OF IRANn". Iranica. 2016-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-27.
  25. "Caucasus: Armenia And Azerbaijan Join Council Of Europe". RadioFreeEurope/RadioLiberty (ingilis). 4 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 September 2021.
  26. 26,0 26,1 "İşğaldan azad edilən torpaqlardakı tarix-mədəniyyət abidələri bərpa olunacaq". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-22.
  27. Riçard Tapper. AZERBAIJAN i. Geography // Encyclopædia Iranica. December 15, 1987. 205—215.
  28. MOḠĀN — статья из Encyclopædia Iranica. Ричард Таппер
  29. Тәбриз бәјләрбәјлији / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1986. — Т. IX. — С. 231–232.
  30. A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi’s Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers, 1994, ISBN 1-56859-011-3 p. XV:
  31. 31,0 31,1 Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780–1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. ISBN 0-8166-0924-1, 9780816609246.
  32. "Азербайджанская Народная Республика (Азербайджан Халг Джумхуриййети) — первая парламентская республика на Востоке (май 1918 г. — апрель 1920 г.)". 2011-05-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-08.
  33. История Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — Т. 2. — С. 272.
  34. С.А. Токарев. Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры. — Изд-во Московского университета, 1958. — С. 295–296.
  35. 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 Сакинат Шихамедовна Гаджиева. Дагестанские терекеменцы: XIX — начало XX в. — Наука, 1990. — С. 8–9. — ISBN 5020167614, 9785020167612.
  36. Азербайджанцы — статья из Большой советской энциклопедии. : В этногенезе А. участвовало древнее коренное население Атропатены и Албании Кавказской, смешавшееся с вторгавшимися сюда в 1-м тыс. до н. э. и 1-м тыс. н. э. ирано- и тюркоязычными племенами (киммерийцы, скифы, гунны, булгары, хазары, огузы, печенеги и др.)
  37. 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 "Azerbaijan Arxivləşdirilib 2015-09-05 at the Wayback Machine". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2016. Web. 24 Apr. 2016.
  38. Михаил Илларионович Артамонов. История хазар. — Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета, 2002. — С. 419. — ISBN 5846500323, 9785846500327.
  39. А.П. Новосельцев, В.Т. Пашуто, Л.В. Черепнин. Пути развития феодализма. — Наука, 1972. — С. 56–57.
  40. 40,0 40,1 Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Otto Harrasowitz. pp. 385–386. ISBN 3–447–03274-X.
  41. 41,0 41,1 41,2 Yarshater, E (18 August 2011). "The Iranian Language of Azerbaijan". Encyclopædia Iranica. Retrieved 25 January 2012.
  42. 42,0 42,1 Н. Г. Волкова. "Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX веках", Кавказский Этнографический сборник, IV часть, Институт Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР, Москва, Наука, 1969, стр. 4
  43. Э.А.Грантовский. Ранняя история иранских племён Передней Азии. — Восточная Литература, 2007. — С. 423–424.
  44. 44,0 44,1 44,2 К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании (IV в. до н. э. — VII в. н. э.), М. — Л., 1959. С. 318.
  45. Д. В. Гаджиев, М. М. Гусейнов — Первая для СССР находка ашельского человека (Азербайджан, Азыхская пещера)//Учен. зап. Азгосмединститута, 1970, т. 311
  46. Вели Алиев, член-корреспондент НАНА, доктор исторических наук, профессор. Духовный мир конных и лодочных охотников эпохи бронза Азербайджана // Журнал "IRS".
  47. Encyclopedic Dictionary of Archeology — Page 512 by Barbara Ann Kipfer
  48. "Anatolia and the Caucasus, 8000–2000 B. C." 2021-11-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-29.
  49. Kiguradze, T. 2001. Caucasian Neolithic. In: Peregrine, P. N. and Ember, M. (eds.), Encyclopedia of Prehistory. Volume 4: Europe. New York, Boston, Dordrecht, London, Moscow: Kluwer Academic / Plenum Publishers. Pp. 55–76.
  50. "Гуп "Наследие" В. Л. Ростунов". 2012-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-03.
  51. Bünyadov, Z. və Yusifov, Y. (1994) "Azərbaycan Tarixi (ən qədim zamanlardan XX əsrədək)", Azərnəşr, Bakı, I cild, səh. 59–60.
  52. Edens, Christoper (Aug-Nov 1995). "Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age". Bulletin of the American Schools of Oriental Research (The American Schools of Oriental Research). 299/300 (The Archaeology of Empire in Ancient Anatolia): 54.
  53. Jaimoukha, Amjad. The Chechens. Pages 25–6
  54. "Талиш-Муганская культура (Talish-Mugan Culture)". mapyourinfo.com.[ölü keçid]
  55. "Талиш-Муганская культура (Talish-Mugan Culture)". Большая Советская Энциклопедия. 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib.
  56. "МУГАНСКАЯ КУЛЬТУРА (Mugan Culture)". Академик. 2018-08-26 tarixində arxivləşdirilib.
  57. "Муганская культура (Mugan Culture)". archaeotourism. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib.
  58. V. H. Əliyev. Azərbaycanda tunc dövrü boyalı qablar mədəniyyəti. Bakı, 1977
  59. А л и е в В.Г. Культура эпохи средный бронзы Азербайджана. Б., 1991
  60. V. B. Bahşaliyev — Nahçıvan arkeolojisi // Archaeology of Nahchivan. I., 1997
  61. O. Belli, V. Bahşaliyev — Nahçıvan bölgesinde Orta ve Son Tunc Çağı boya bezemeli çanak çömlek kültürü. I., 2001
  62. Aidə Məmmədova — NAXÇIVANIN BOYALIQABLAR MƏDƏNlYYƏTlNlN ÖYRƏNİLMƏ TARiXİ, Azerbaijan Archeology Vol.: 4 Num. 3–4
  63. Ходжалы-кедабекская культура // БСЭ.
  64. Ходжалы-кедабекская Культура // Советская историческая энциклопедия.
  65. Аскольд И. Иванчик. Киммерийцы и скифы. Культурно-исторические и хронологические проблемы археологии восточноевропейских степей и Кавказа пред- и раннескифского времени. — М.-Берлин: Палеограф, 2001. — Т. II. — С. 155. — 324 с. — (Степные народы Евразии).
  66. И. И. Мещанинов. Ассирийская вотивная бусина в Азербайджане // Известия ООИА. — Баку, 1926. — Т. II.
  67. V. Ömərov — Qədim Azərbaycan İşquz dövlətinin yaranması və süqutu, Səs qəzeti, 2012 2 avqust, səh. 14.
  68. Погребова М. Н. Кавказ и Средняя Азия в древности и средневековье. // Памятники скифской культуры в Закавказье. — М., 1981. С. 42–58.
  69. 69,0 69,1 Дьяконов И. М. История Мидии. — М.-Л.: Академия Наук СССР, 1956.
  70. Дамдамаев М. А., Луконин В. Г. Культура и экономика древнего Ирана. — М.: Наука, 1980.
  71. "Encyclopædia Iranica. ASSYRIA". 2017-07-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-05.
  72. The Cambridge History of Iran. — Cambridge University Press, 1985. — С. 103, 105, 125.
  73. Хазанов А. М. Социальная история скифов. — М.: Наука, 1975. — С. 218–219.
  74. Пиотровский Б. Б. По следам древних культур. Урарту.. — 1951. — С. 81–112.
  75. Артамонов М. И. Киммерийцы и скифы. — Издательство Ленинградского Университета, 1974. — С. 26.
  76. Техов Б. В. Скифы и Центральный Кавказ в VII–VI вв. до н.э.. — М., 1980. — С. 11.
  77. 77,0 77,1 Azərbaycan Tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, I cild.
  78. Алиев К.Г. Античные источники по истории Азербайджана, Баку, 1986.
  79. 79,0 79,1 M. L. Chaumont, "Albania," Arxivləşdirilib 2020-05-26 at the Wayback Machine Encyclopædia Iranica, I/8, pp. 806–810 (accessed on 17 may 2014).
  80. Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VI ҹилд: КубаМисир. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1982. С. 42–43.
  81. "Ялойлутепинская культура". 2008-12-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  82. Кудрявцев О.В. Колхида, Иберия, Албания в III–I в. до н.э.//Всемирная история. М., 1956, т. 2
  83. Qafqaz Albaniyası ilk orta əsrlərdə, T. M. Məmmədov
  84. Дьяконов И.М., Старостин С.А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки // Старостин С.А. Труды по языкознанию. Москва: Языки славянских культур, 2007. Стр. 360
  85. J. Gippert, W. Schulze. Some Remarks on the Caucasian Albanian Palimpsests / Iran and the Caucasus 11 (2007)
  86. Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков / РАН. Институт языкознания. М., 2006. С. 39; Карта № 15.
  87. Климов Г. А. Языки мира: Кавказские языки. Агванский язык. — М.: Академия, 1999. — С. 459–460. — ISBN 978-5-85759-085-0
  88. Philip L. Kohl, Mara Kozelsky, Nachman Ben-Yehuda. Selective Remembrances: Archaeology in the Construction, Commemoration, and Consecration of National Pasts. University of Chicago Press, 2007. ISBN 0-226-45058-9, ISBN 978-0-226-45058-2
  89. Zaza Aleksidze — "Qafqaz Albaniyası yazının kəşfi və deşifrə olunması", Gürcüstan Elmlər Akademiyası bülleteni, səh 161, 2007
  90. Philip L. Kohl, Mara Kozelsky, Nachman Ben-Yehuda. Selective Remembrances: Archaeology in the Construction, Commemoration, and Consecration of National Pasts. University of Chicago Press, 2007. ISBN 0-226-45058-9, 9780226450582
  91. 91,0 91,1 91,2 А. П. Новосельцев. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. — М.: Наука, 1990. — С. 31.
  92. Азия на рубеже древности и средневековья. Закавказье в IV–XI вв. // "История Востока" (Восток в средние века).
  93. 93,0 93,1 М. С. Гаджиев К интерпретации сведений о создании письменности Кавказской Албании. — М.: ИВ РАН, 2015. — С. 177–188.
  94. А. К. Аликберов Кавказская Албания и лезгинские народы: актуальные проблемы, новые дискурсы. — М.: ИВ РАН, 2015. — С. 16–27.
  95. Jean-Pierre Mahé L’historiographie arménienne de la conversion des Albaniens. — 2008.
  96. А. П. Новосельцев. Генезис феодализма в странах Закавказья. — М.: Наука, 1980. — С. 31.
  97. Заза Алексидзе Обнаружена письменность Кавказской Албании
  98. М. С. Гаджиев Обычное право в текстах и комментариях. Каноны царя Албании Вачагана Благочестивого, 488 г. // Институт Востоковедения, ДНЦ, Институт истории, археологии, этнографии РАН. — М., 2009. — С. 83
  99. Hubert Kayfhold. The History of Byzantine and Eastern Canon Law to 1500 / Wilfried Hartmann, Kenneth Pennington. — The Catholic University of America Press, 2012.
  100. Майсак Т. А. К публикации кавказско-албанских палимпсестов из Синайского монастыря // Вопросы языкознания. — М., 2010. — № 6. — С. 88–107.
  101. Kamilla Trever. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э.-VII в. н. э. Москва-Ленинград: Издательство Академии наук СССР. 1959. 389.
  102. Гаибов В.А. О некоторых проблемах культа Геракла на эллинистическом Востоке (скальный комплекс Керефто в Иране). //Второй Всесоюзн. симпозиум по пробл. эллинистич. культуры на Востоке. Тез. докладов, Ереван, 1987.
  103. Акопян А.М. Связи Армении и Кавказской Албании с Парфией. СА, 1979, № 4.
  104. Н. И. Рзаев. Искусство Кавказской Албании (IV в. до н. э. — VII в. н. э.). Баку: Элм. 1976. 138.
  105. Абрамян А. Г. Албанский календарь // Материалы второй Закавказской конференции по историй науки. — Б.: Элм, 1967.
  106. 106,0 106,1 106,2 106,3 106,4 106,5 106,6 106,7 ""Популярная художественная энциклопедия." Под ред. Полевого В. М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986". 2010-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-03.
  107. Peacock, Andrew. SHADDADIDS // Encyclopædia Iranica, Online Edition. 2011. Archived from the original on 6 July 2015. İstifadə tarixi: 14 March 2015.
  108. 108,0 108,1 108,2 108,3 108,4 Бретаницкий Л. С., Веймарн Б. В. Искусство Азербайджана IV–XVIII веков / Редактор И. А. Шкирич. — Москва: Искусство, 1976. — 272 с.
  109. Sara Aşurbəyli, Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2006
  110. Пирейко Л. А. Эргативная конструкция в курдском и талышском языках // Краткие сообщения Института народов Азии. — Издательство Восточной литературы, 1961. — Т. 30. — С. 95.
  111. X. de Planhol (англ.)русск.. Azerbaijan i. Geography (англ.) // Ираника. — December 15, 1987. — Vol. III. — P. 205–215.
  112. The Ancient Language of Azarbaijan, by B. W. Henning
  113. Пчелина Е. Г. Армянские памятники на территории Азербайджанской ССР // Труды отдела [истории культуры и искусства] Востока. — Л., 1940. — Т. III. — С. 243–254
  114. Cowe S. P. Medieval Armenian Literary and Cultural Trends (Twelfth-Seventeenth Centuries) // The Armenian People From Ancient to Modern Times: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century / Edited by Richard G. Hovannisian. — St. Martin’s Press, 1997. — Vol. I. — P. 293–327.
  115. Б. Улубабян. История Арцаха от начала до наших дней. — Ер., 1994. — С. 72.
  116. Cevat Heyet. "Azerbaycan'ın Türkleşmesi ve Azerbaycan Türkçesinin Teşekkülü". Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. Noyabr, 2004. (#accessdate_missing_url)
  117. Shah Isma’il I (1500–24), the founder of the Safavid dynasty of Azeri origin, made the Shi’a branch of Islam the official religion of the kingdom of Persia, thus setting the Azéris firmly apart from the ethnically and linguistically similar Ottoman Turks, who were Sunni Muslims. Eastern Europe, Russia and Central Asia 2003. Europa Publications Staff, Europa Publications, Eur, Imogen Bell, Europa Publications Limited. Taylor & Francis, 2002. ISBN 1-85743-137-5, 9781857431377. Azerbaijan. History by Prof. Tadeusz Swietochowski. p. 104
  118. Hafez F. Farmayan, "The Beginning of Modernization in Iran: The Policies and Reforms of Shah Abbas (1587–1629)", p. 6–7
  119. Сергей Нефедов, "Война и общество. Факторный анализ исторического процесса. История Востока", с. 635
  120. Colin Paul Mitchell. "The Sword and the Pen: Diplomacy in Early Safavid Iran, 1501–1555". — С. 178.
  121. 121,0 121,1 121,2 Tadeusz Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (New York: Columbia University Press), 1995, page 27–28
  122. 122,0 122,1 Mostashari, 2006. səh. 13
  123. C. E. Bosworth, "Azerbaijan", in Encyclopedia Iranica (London and New York: Routledge and Kegan Paul, 1989)p.224
  124. "Small nations and great powers Автор: Svante E. Cornell". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-26.
  125. "Peoples of Western Asia. Marshall Cavendish Corporation". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-26.
  126. "The Washington Institute for Near East Policy. Policy Watch #1111". 2012-08-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-26.
  127. Şuşa rayonunun ərazisi və təbii sərvətləri, tarixi və memarlıq abidələri Arxivləşdirilib 2019-05-17 at the Wayback Machine, shusha.az, İstifadə tarixi:9 yanvar 2015
  128. Güntay Gəncalp, Hüseynov Nurlan. "Güntay Gəncalp: Tariximizdə sünni məscidlər ərəb, şiə məscidlər də fars dilini qoruyan səngərlər olmuşdur". kultura.az. 2016-04-22. 2021-04-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  129. Gasimov, Zaur (2021). "Observing Iran from Baku: Iranian Studies in Soviet and Post-Soviet Azerbaijan". Iranian Studies: 2. doi:10.1080/00210862.2020.1865136. S2CID 233889871.
  130. Kazemzadeh, Firuz (1951). The Struggle for Transcaucasia: 1917–1921. The New York Philosophical Library. pp. 124, 222, 229, 269–270. ISBN 0-8305-0076-6.
  131. "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti (1918-1920-ci illər)". 2018-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-04-20.
  132. М. Волхонский, В. Муханов. Указ. раб., с. 227
  133. 133,0 133,1 Ашнин Ф. Д., Алпатов В. М., Насилов Д. М. Репрессированная тюркология Arxivləşdirilib 2022-01-12 at the Wayback Machine. Москва: Издательская фирма "Восточная литература" РАН, 2002, 296 с. ISBN 5020183385
  134. Свентоховский Т. Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане // Азербайджан и Россия: общества и государства / Редактор-составитель Д. Е. Фурман. — М.: Летний сад, 2001.
  135. Вечно живые традиции. — Баку: Азернешр, 1968. — С. 167.
  136. "Azad və cəsur TÜRK QADINIna ithaf". www.azadliq.info. www.azadliq.info. 2015-11-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  137. "Ilk "avropalı" azərbaycanlı". www.mediapost-az.com. www.mediapost-az.com. 15 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  138. "«İlk»lərin müəllifi". www.anl.az. www.anl.az. 2017-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  139. "Azərbaycanın ilk aktrisası kimdir?". news.milli.az. news.milli.az. 2017-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  140. "Azərbaycanın ilk qadın opera müğənnisi..." anl.az. anl.az. 2020-02-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  141. "İlk kinoaktrisamız, kimyaçı akademikin əzablı həyatı". modern.az. modern.az. 2017-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  142. "Azərbaycanın ilk qadın reiissorunun 100 illiyi qeyd olundu". anl.az. anl.az. 2017-04-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  143. "My Life as Azerbaijan's First Ballerina". www.azer.com. www.azer.com. 2016-03-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  144. "Ayna Sultanova kimdir? – ARAŞDIRMA". deyerler.org. deyerler.org. 2017-09-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  145. "20 Yanvar: qanlı Bakı faciəsinin pərdəarxası, yaxud Naxçıvanın işğalı ssenarisi". www.anl.az. www.anl.az. 2019-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  146. The Living Age… by Eliakim Littell and Robert S. Littell. Making of America Project. Littell, Son & Company, 1934; p. 226–27
  147. Rumyantsev, Sergey. capital, a city or village. Arxivləşdirilib 2012-03-21 at the Wayback Machine Results of urbanization in a separate taken in the South Caucasus republic.
  148. Mamardashvili, Merab. "The solar plexus" of Eurasia. Arxivləşdirilib 2022-02-25 at the Wayback Machine
  149. Chertovskikh, Juliana and Lada Stativina . Azerbaijan lost Nasiba Zeynalova Arxivləşdirilib 2021-12-16 at the Wayback Machine.
  150. Yunusov, Arif. Ethnic and migration processes in the post-Soviet Azerbaijan Arxivləşdirilib 2012-04-25 at the Wayback Machine.
  151. "В Азербайджане обсуждают вопрос лишения звания "народного писателя" классика армянской литературы Ширванзаде". 2017-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-10.
  152. "AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MƏDƏNİYYƏT NAZİRLİYİ". 2016-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  153. "MƏDƏNİYYƏT TELEVİZİYA KANALI HAQQINDA". 2016-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-29.
  154. Şuşa Bəyannaməsinin TAM MƏTNİ Arxivləşdirilib 2021-06-16 at the Wayback Machine İstifadə tarixi: 16.06.2021
  155. Türkiye ve Azerbaycan arasında Şuşa Beyannamesi imzalandı! İşte beyannamenin tam metni Arxivləşdirilib 2021-06-16 at the Wayback Machine
  156. "Россия и Азербайджан укрепили "союз" перед самым вторжением в Украину". 2022-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-03.
  157. Aliyev, Jeyhun. "Azerbaijan declares city of Shusha 'cultural capital'". Anadolu Agency. 5 January 2021. 5 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 January 2021.
  158. Böyük Sovet Ensiklopediyasında Азербайджанская ССР. Архитектура и изобразительное искусство Архитектура Азербайджана Arxivləşdirilib 2007-10-31 at the Wayback Machine məqaləsi
  159. "J. Bjornar Storfjell, Ph. D. The Church in Kish. Carbon Dating Reveals its True Age. Azerbaijan International, Spring 2003". 2011-08-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-03.
  160. 160,0 160,1 The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 237
  161. А. В. Саламзаде. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Архитектура / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 175.
  162. 162,0 162,1 Ilham Aliyev. "The Soviet Period of Architecture in Azerbaijan". Azerbaijan International. Winter 1998. 2010-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-03.
  163. 163,0 163,1 163,2 163,3 163,4 163,5 Əfəndi R. Azərbaycan incəsənəti. — Б.: Şərq-Qərb, 2007. — 160 с. — ISBN 978-9952-34-116-4.
  164. Ализаде А. Лагич, историко-культурный заповедник Азербайджана // журнал : İRS. — 2005. — № 4.
  165. 165,0 165,1 165,2 165,3 165,4 З. А. Кильчевская, А. Г. Трофимова. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Одежда и украшения / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 121–127.
  166. 166,0 166,1 Mətnşünaslıq. Bakı, "Tural-Ə Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi", 2001, 15,7 ç.v.
  167. 167,0 167,1 167,2 Telman İbrahimov. Xəttatlıq sənəti. Bakı, Şərq-Qərb, 2013.
  168. 168,0 168,1 168,2 168,3 168,4 168,5 168,6 M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
  169. 169,0 169,1 169,2 169,3 169,4 The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran, Willem Floor and Hasan Javadi
  170. 170,0 170,1 TEKİN, G. (1979). Timur Devrine ait iki Türkçe Şiir [Two Turkish Poems of the Timur Period]. Harvard Ukrainian Studies, 3/4, 850–867. Retrieved may 18, 2020, from www.jstor.org/stable/41035878
  171. 171,0 171,1 ABDÜLKERİM ÖZAYDIN. "KADI BURHÂNEDDİN". https://islamansiklopedisi.org.tr/. 2020. (#accessdate_missing_url)
  172. Казиев, Адил (1964). Миниатюры рукописи "Хамсэ" Низами 1539–1543 гг. Баку: АН Азерб. ССР Ин-т Литературы и Исскусства. 82 səh.
  173. 173,0 173,1 Şeyx Səfi təzkirəsi ("Səfvətüs-səfa"nın XVI əsr türk tərcüməsi). Nəşrə hazırlayan: M. Nağısoylu, S. Cabbarlı, R. Şeyxzamanlı. Kitabın redaktoru, izahların və lüğətin müəllifi: Möhsün Nağısoylu. Bakı: Nurlan, 2006, 932 səhifə (Təkrar nəşri: 2010).
  174. MÖHSÜN NAĞISOYLU. ŞƏHLA ABDULLAYEVA. "ANONİM "ŞEYX SƏNAN" MƏNZUM HEKAYƏTİ". Elm və təhsil. 2016. (#accessdate_missing_url)
  175. Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi problemləri (AMEA-nın 70, Əlyazmalar İnstitutunun 65 illik yubileyinə həsr olunmuş) XIV Respublika elmi konfransının materialları. Bakı, 2015, 282 s
  176. "Tomayto, Tomahto: Identifying Azerbaijani Manuscripts in the British Library Collections". 2021-09-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-09-09.
  177. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (2002). Naxçıvan ensiklopediyası. Bakı. səh. 566–567.
  178. "Xəttatlıq. Yazı - elmin yarısıdır". Şərq. 2011. 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-09.
  179. 179,0 179,1 Çingizoğlu, Ənvər, Qarabağda maarif (1750-1950), Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2013, 288
  180. 180,0 180,1 Süleymanova, Nailə, AZƏRBAYCAN’DA XƏT SƏNƏTİ VƏ ONUN ÇAĞDAŞ NUMAYƏNDƏLƏRİ, Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsi
  181. Ениколопов И. К. Поэт Мирза-Шафи. — Баку: Изд-во АзФАН СССР, 1938.
  182. Topqapi Sarayi Muzesi Islam Minyaturleri
  183. 183,0 183,1 183,2 The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 241
  184. XIX əsrin ensiklopedist alimi Mir Möhsün Nəvvab Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. science.gov.az
  185. Sənətşünas Ziyadxan Əliyev. "Arif Hüseynov. Cizgilərin hikməti". Bakı. Aspoliqraf. 2013
  186. Ədalət Bayramoğlunun Atatürk mövzulu lövhələri Arxivləşdirilib 2018-10-15 at the Wayback Machinetürk.
  187. Шәки Ханларынын Сарајы / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. 10. — С. 502–503.
  188. "Great Soviet Encyclopedia — Usta Gambar Garabaghi". 2013-01-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-16.
  189. Под общ. ред. Б.В. Веймарна, Ю.Д. Колпинского (1964). General History of Art 5. М.: Искусство.
  190. "Usta Gambar Garabaghi". Личности.
  191. ""Azerbaijan Soviet Socialist Republic"". 2010-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-16.
  192. ""Usta Gambar Garabaghi". Encyclopedias & Dictionaries". 2017-10-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-16.
  193. Миклашевская Н. М. Художники XIX в. Мирза Кадым Эривани и Мир Мохсун Навваб / Под ред. Полевого В. М.. — Искусство Азербайджана. — Баку, 1954. — Т. IV.
  194. История Азербайджана. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1960. — Т. II. — С. 422.
  195. "Azerbaijan Gender Information Centre". 2017-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-26.
  196. Лятиф Керимов. Азербайджанский ковёр. Том III. VI. Тебризский тип. А) Тебризская группа. Б.: "Гянджлик", 1983.
  197. Encyclopaedia Iranica. Caucasian Carpets. Richard Wright Arxivləşdirilib 2022-05-18 at the Wayback Machine.
  198. 198,0 198,1 Siawosh AZADI; Latif KERIMOV; Werner ZOLLINGER. Azerbaijani-Caucasian Rugs. — Switzerland Ulmke Collection, 2001. — p. 135. — ISBN 3-925813-10-1 / 9783925813108 Arxivləşdirilib 2016-07-31 at the Wayback Machine
  199. Britannica Encyclopedia. Iran. Shah Abbas. Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine
  200. Britannica Encyclopedia. Tabriz school. Arxivləşdirilib 2022-03-01 at the Wayback Machine
  201. Р. Тагиева — Азербайджанский ковёр, Баку, 2003, стр. 158–163
  202. Altstadt, 1992. səh. 24
  203. "Joyce C. Ware. The Official Identification and Price Guide to Oriental Rugs. — House of Collectibles: 1992, p. 221. — ISBN 0-87637-882-3, 9780876378823". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-11.
  204. Мехди Зариф, 2006. səh. 19
  205. Мехди Зариф, 2006. səh. 18
  206. Мехди Зариф, 2006. səh. 16-19
  207. 207,0 207,1 Nərgiz Quliyeva, Ziyadxan Əliyev. Azərbaycan incəsənəti. I cild. Mənbələr. Bakı, 2006, səh.88–91.
  208. "Azərbaycanda sənətkarlıq istehsalının ən qədim sahələrindən olub bu günə qədər öz əhəmiyyətini saxlayan peşə - Dulusçuluq". www.anl.az. 3 may 2011. 25 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 June 2020.
  209. 209,0 209,1 The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 243
  210. Emin ƏLƏKBƏROV. XX əsr Azərbaycan memarlıq abidələrində monumental bədii keramika nümunələri Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. "Musiqi dünyası" № 2 (79) 2019.
  211. А. К. Лебедев. Василий Васильевич Верещагин: Жизнь и творчество. 1842–1904. Искусство, 1972. Стр. 42
  212. Basile Vereschaguine. Voyage dans les provinces du Caucase. — Le Tour du Monde. — Leipzig, 1869. — С. 309.
  213. 213,0 213,1 213,2 213,3 213,4 The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 240
  214. А. Ю. Казиев. О видах народного бытового искусства // Искусство Азербайджана. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1954. — Т. IV. — С. 31.
  215. Народный комиссариат просвещения, Академия наук СССР, Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. Советская этнография. Выпуски 4–6.. — Издательство Академии наук СССР, 1976.. — С. 40.
  216. И. М. и С. К. Джафарзаде. Азербайджанские намогильные камни. // журнал : Советская этнография. — Народный комиссариат просвещения, Академия наук СССР, Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая: Издательство Академии наук СССР, 1956. — С. 104–106.
  217. Заур Ализаде. Первый азербайджанский профессиональный скульптор — Зейнал Абдин Алиев // газета. — "Зеркало", 4. iyul 2009.
  218. Габибов Н. Д., Наджафов М. К. Искусство Советского Азербайджана. — М.: Искусство, 1960. — С. 132. — 198 с
  219. Клюева И. В. Художественно-педагогическая деятельность Степана Эрьзи. — Саранск: Издательство Мордовского университета, 2007. — 202 с.
  220. Мәммәдова (азерб.) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1982. — C. VI. — S. 508.
  221. "İran Şahlarının İki Türkçe Mektubu". 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-19.
  222. Second Opinion on Georgia Arxivləşdirilib 2016-12-20 at the Wayback Machine. Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities. Adopted on 17 June 2015.
  223. "Kurdistan: Constitution of the Iraqi Kurdistan Region". 14 April 2004. 14 April 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 August 2019.
  224. "A Reading for the Law of Protecting Components in Kurdistan" (PDF). July 2015. 23 November 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 15 September 2019.
  225. Ширалиев М. Ш. О диалектной основе азербайджанского национального литературного языка // Вопросы языкознания. — М.: Изд-во АН СССР, 1958. — № 1. — С. 78–79.
  226. Ширалиев М. Ш. Диалекты и говоры азербайджанского языка // Диалекты тюркских языков: очерки. — М.: "Восточная литература" РАН, 2010. — С. 36. — ISBN 978-5-02-036421-9.
  227. Мудрак О. А. Об уточнении классификации тюркских языков с помощью морфологической лингвостатистики // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Отв. ред. Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 2002. — С. 5–6, 729–730, 735. — ISBN 5-02-022638-6.
  228. Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin təsnifi, səh. 19 // Azərbaycan dialektologiyasının əsasları: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti. Müəllif: Məmmədağa Şirəliyev. Bakı: "Marif", 1967, 424 səh. — Təkrar nəşr. Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev. Bakı: "Şərq-Qərb", 2008, 416 səh. ISBN 9789952341836
  229. Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, стр. 79. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член-корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1970, 192 стр.
  230. Глава III. Народы и языки Советского Союза. — 2. Алтайская семья. — Тюркские языки, стр. 118. // О языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член-корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1978, 222 стр.
  231. Introduction, page XIX. // Elementary Azerbaijani Arxivləşdirilib 2015-09-19 at the Wayback Machine. Author: Kurtuluş Öztopçu. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. Santa Monica (State of California) — Istanbul: Sanat Kitabevi, 2003, XXIII+381 pages. ISBN 9789759377304  (ing.)
  232. Z. Gökalp, "Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri", s. 229–230
  233. Adnan Menderes Kaya. Avsar Turkmenleri. — 2004. — С. 242.
  234. Ahmad Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich Masson, Unesco. History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast : from the sixteenth to the mid-nineteenth century. — С. 724

    …Afshari (a variant of Azarbaijani still spoken by the Afshars in a village that is now part of northern suburb of Kabul)

  235. Hasan Kawun Kakar. Government and Society in Afghanistan: The Reign of Amir ‘Abd al-Rahman Khan

    The main Turkic-Mongolian languages are Uzbeki spoken by Uzbeks;… and Afshari (a variant of Azerbaijani), in the Afshar quarter near Kabul

  236. Lars Johanson, Éva Ágnes Csató Johanson. The Turkic languages. — С. 274.
  237. "Sultan Tulu, "Horasan Türkçesi ile İlgili Folklor Çalışmaları", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 1, 1994, s. 48-51". 2013-03-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-05.
  238. Будагова З. И. Азербайджанский язык (краткий очерк). — Баку: Элм, 1982. — С. 7.
  239. 239,00 239,01 239,02 239,03 239,04 239,05 239,06 239,07 239,08 239,09 239,10 239,11 H. Javadi and K. Burrill. "AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature". iranicaonline.org. December 15, 1988. 2013-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-10.
  240. Баку, губернский город Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  241. Шеки (историч. область в Азербайджане) — статья из Большой советской энциклопедии.
  242. [Советская историческая энциклопедия, статья: Под ред. Е. М. Жукова. Шеки // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973–1982
  243. Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке. Шеки в XV веке // Сборник статей по истории Азербайджана. — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 184.
  244. Savory, Roger (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. p. 213. ISBN 978-0-521-04251-2.
  245. Cyril Glassé (ed.), The New Encyclopedia of Islam, Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, revised ed., 2003, ISBN 0-7591-0190-6, p. 392
  246. Rudi Matthee. "SOLAYMĀN I". 2022-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-09.
  247. Reviewed Work(s): Nadir Shah by L. Lockhart, Review by: V. Minorsky, Source: Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 9, No. 4, p 1122.
  248. Н.К. Корганян, А.П. Папазян. Абраам Кретаци, Повествование. — С. 290.
  249. Tom Sinclair The Chronicle of Abraham of Crete (Patmut'iwn of Kat'oghikos Abraham Kretats'i). Annotated translation from the Critical Text with Introduction and Commentary by George A. Bournoutian. (Armenian Studies Series, 1.) 190 pp. Costa Mesa, CA: Mazda,1999. // Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 64, No. 3 (2001), pp. 413–414. — Cambridge University Press on behalf of School of Oriental and African Studies. — С. 414.
  250. Н.К. Корганяна, А.Д. Папазян. Абраам Кретаци, Краткое повествование.
  251. Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — ISBN 5-8066-0177-3.
  252. Law, Henry D. G. (1984) "Modern Persian Prose (1920s-1940s)" Ricks, Thomas M. Critical perspectives on modern Persian literature Washington, D. C.: Three Continents Press s. 132 ISBN 0-914478-95-8, 9780914478959 "cited in Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh. "Political Organization in Central Asia and Azerbaijan":
  253. Ch. E. Davies, "Qajar rule in Fars prior to 1849" "On the next day it became known at Shiraz that Muhammad Shāh’s army consisted of Āzarbaijanī Turks who did not know Persian and had a European general."
  254. Denis Wright. The English Amongst the Persians: Imperial Lives in Nineteenth-Century Iran
  255. Б. П. Балаян, "К вопросу об общности этногенеза шахсевен и кашкайцев"
  256. Ardabil Becomes a Province: Center-Periphery Relations in Iran, H. E. Chehabi, International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, No. 2 (May, 1997), 235
  257. Prof. Dr. Namiq Musalı. Kaçarlar döneminde türk kimliği ve türkçenin konumu meseleleri üzerine (тур.) // Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. — 2018. — C. 2. — S. 131–171. — ISSN 2602–2567.
  258. М. Ю. Лермонтов. Собрание сочинений / Под общей редакцией И. Л. Андроникова, Д. Д. Благого, Ю.Г. Оксмана. — М.: Государственное издательство художественной литературы, 1958. — Т. 4. — С. 450–451. — 596 с.
  259. 259,0 259,1 Charles Dowsett. Sayatʻ-Nova: an 18th-century troubadour : a biographical and literary study. Peeters Publishers, 1997. ISBN 90-6831-795-4, 9789068317954. P.422
  260. Видади, Молла Вели // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
  261. Кавказские языки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  262. Эзов Г. А. Сношения Петра Великого с армянским народом. — Типография Императорской Академии Наук, 1898.
  263. Волкова Н. Г. Материалы экономических обследований Кавказа 1880-х годов как этнографический источник // Кавказский этнографический сборник. — М.: Наука, 1984. — Т. 8. — С. 222.
  264. Pieter Muysken. Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics. — John Benjamins Publishing Company, 2008. — Т. 90. — С. 74. — ISBN 90-272-3100-1, ISBN 978-90-272-3100-0.
  265. Волкова Н. Г. Этнокультурный контакты народов Горного Кавказа в общественном быту (XIX — начало XX в.) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 169.
  266. Балаев А. Г. Таты Азербайджана: особенности этнического развития и современного положения // Этнос и его подразделения. Ч. 1: Этнические и этнографические группы. — М., 1992. — С. 41.
  267. Миллер Б. В. Таты, их расселение и говоры (материалы и вопросы). — Баку: Издание общества обследования и изучения Азербайджана, 1929.
  268. Əsgərova Q. İ. Dünya dillərində Azərbaycan mənşəli sözlər // Filologiya məsələləri. — Bakı, 2015. — No 4.
  269. Асланов Г. Н. Функционирование азербайджанских элементов в русском языке // Научные труды Азербайджанского педагогического института русского языка и литературы. — 1979. — № 1. — С. 19–27.
  270. Асланов А. М. Азербайджанский язык в орбите языкового взаимодействия: социально-лингвистическое исследование. — Б.: Элм, 1989. — 198 с.
  271. Джидалаев Н. С. Тюркизмы в дагестанских языках: опыт историко-этимологического анализа. — М.: Наука, 1990. — 251 с. — ISBN 5-02-011019-1.
  272. Исаев М. Г. Азербайджанские заимствования в Тлянандском говоре аварского языка // Материалы пятой региональной научной сессии по историко-сравнительному изучению иберийско-кавказских языков. — Орджоникидзе, 1977.
  273. Хатунцева Е. Б., Ахмедова Г. Н. Азербайджанские частицы в русской разговорной речи // Научные труды Азербайджанского педагогического института русского языка и литературы. — 1979. — № 3. — С. 11–17.
  274. Зәринәзадә Һ. Һ. Фарс дилиндә Азәрбајҹан сөзләри — Bakı, 1962.
  275. Гусейнов, 1949. səh. 126
  276. 276,0 276,1 C. E. Bosworth. Azerbaijan — Islamic history to 1941. Iranica.
  277. Гасанлы Дж. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны (1941–1946 гг). — Герои Отечества, 2006. — С. 216. — ISBN 5-91017-012-0.
  278. Конституции государств Азии: в 3 т. — Институт законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве РФ: Норма, 2010. — Т. 1: Западная Азия. — С. 244. — ISBN 978-5-91768-124-5, ISBN 978-5-91768-125-2.
  279. Гасанлы Дж. П. Хрущёвская "оттепель" и национальный вопрос в Азербайджане (1954–1959). — Флинта, 2009. — С. 175–177. — ISBN 978-5-9765-0792-0, УДК 94(5) ББК 63.3(5Азе)-4 Г22.
  280. 280,0 280,1 Johanson, L. (2021). Writing Systems. In Turkic (Cambridge Language Surveys, pp. 402–430). Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/9781139016704.019
  281. Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 48.
  282. Советский Азербайджан: мифы и действительность. — Баку: Элм, 1987. — С. 293.
  283. 283,0 283,1 Johanson, Lars. Restricted Access Isfahan – Moscow – Uppsala. On Some Middle Azeri Manuscripts and the Stations Along Their Journey to Uppsala // In Csató, Éva Á.; Gren-Eklund, Gunilla; Johanson, Lars; Karakoç, Birsel (eds.). Turcologica Upsaliensia: An Illustrated Collection of Essays. Brill. 2020. 167–179. ISBN 978–9004435704.
  284. 284,0 284,1 É. Á. Csató, B. Isaksson, C Jahani. Linguistic Convergence and Areal Diffusion: Case Studies from Iranian, Semitic and Turkic, Routledge, 2004, p. 228, ISBN 0-415-30804-6.
  285. 285,0 285,1 Илья Карпенко. Ворота Востока Arxivləşdirilib 2009-12-04 at the Wayback Machine, Журнал ЛЕХАИМ.
  286. М.З. Закиев. Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы. Москва, "Инсан", 2005
  287. Тагиев И. Мирза Фатали Ахундов и новый тюркский алфавит // Культура и письменность Востока. — Б., 1928. — С. 58–61.
  288. FƏRHAD AĞAZADƏ VƏ LATIN ƏLIFBASINA KEÇiD, İsaxan İsaxanlı
  289. История Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1963. — Т. 3, часть 1. — С. 432.
  290. Алпатов В. М. 150 языков и политика. 1917–2000. Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства. — М.: Крафт+, Институт востоковедения РАН, 2000. — С. 48.
  291. Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 47.
  292. Languages and Sociolinguistics of the Caucasus. Nina Dobrushina, Michael Daniel, and Yuri Koryakov. The Oxford Handbook of Languages of the Caucasus. Edited by Maria Polinsky. Print Publication Date: Feb 2021Subject: Linguistics, Languages by RegionOnline Publication Date: Jan 2021DOI: 10.1093/oxfordhb/9780190690694.013.30
  293. Баскаков Н. А. Тюркские языки. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 140.
  294. Lars Johanson, Éva Ágnes Csató Johanson, "The Turkic Languages", p. 248
  295. Stein, Heidi (2014). "Ajem-Turkic". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online. ISSN 1873–9830.
  296. Məmmədhüseyn Təhmasib. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. I cild. Bakı: Mütərcim, 2010. — səh. 474.
  297. 297,0 297,1 297,2 Ramil ƏLİYEV. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı (Müasir aktual problemlər). — Bakı, 2014. — 350 s.
  298. А. П. Векилов. Народная поэзия Азербайджана / Под ред. Ф. Я. Прийма. — Л.: Советский писатель., 1978. — Т. 2. — С. 31–34. — 448 с.
  299. Газ. "Хаят", 1905, № 20
  300. Мелетинский Е. М. Огузский эпос "Китаб-и дэдэм Коркут" // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1985. — Т. III. — С. 588–590.
  301. Michael E. Meeker. The Dede Korkut Ethic (англ.) // International Journal of Middle East Studies. — 1992. — August (vol. 24, no. 3). — P. 395–417.
  302. Китаби Деде Горгуд = Китаби-Дəдə Горгуд / Составители, транскрипция, упрощённый вариант и предисловие Фархада Зейналова и Самета Ализаде. — Б.: Язычы, 1988. — 265 с. — ISBN 5560002518. (азерб.)
  303. Короглы Х. Китаби деде Коркуд // Большая советская энциклопедия. — М., 1973. — Т. XII. — С. 203.
  304. Китаби-Дәдә Горгуд (азерб.) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1981. — C. V. — S. 408.
  305. İlker Evrım Bınbaş. "OḠUZ KHAN NARRATIVES". Encyclopædia Iranica. April 15, 2010. 2022-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  306. Даронян С. К. "Ашик-Кериб" Лермонтова и армянские записи сказания. — "Вестник общественных наук АН Армянской ССР", 1974. — № 4. — С. 79–92.
  307. J. M. Wilks, "Aspects of the Koroglu destan: Chodzko and beyond", p. 31–32
  308. К. Райхл, "Тюркский эпос: традиции, формы, поэтическая структура", стр. 328
  309. Flemming, 2018. səh. 73, "The Turkish poem bearing the taḫalluṣ Ḥasan oġlï, which according to general consensus belongs to Şayḫ ʿIzzed-dīn Asfarāʾinī, has been preserved in an appendix to Sayf-i Sarāyī’s Turkish translation of Saʿdī’s Gulistān, which was completed in Egypt in 1391 and has survived in a single manuscript written in that country"
  310. AHMED İBN VEYS, Gıyâseddîn Sultân Ahmed Bahâdır, Mugîseddîn Sultân Ahmed Arxivləşdirilib 2017-09-23 at the Wayback Machine, PROF. DR. BEYHAN KESİK
  311. Minorsky V. Jihan-shah Qara-Qoyunlu and his poetry.— BSOAS, XVI/2, London, 1954, p. 283, цит. по: [1] Arxivləşdirilib 2021-09-18 at the Wayback Machine
  312. Хәтаи Тәбризи / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 80.
  313. Kishwar Rizvi. The Safavid Dynastic Shrine. — I. B. Tauris & Co Ltd, 2010. — С. 4. — ISBN 978-1-84885-354-6.
  314. V. Minorsky, "The Poetry of Shah Ismail I," Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 10/4 (1942): 1006–53.
  315. Peter Rollberg. The modern encyclopedia of Russian and Soviet literature (including Non-Russian and Emigre literatures) / Edited by Harry B. Weber. — Academic International Press, 1987. — Т. 8. — С. 76.
  316. Л. И. Климович. Литература народов СССР: хрестоматия для высших учебных заведений. — 3. — Просвещение, 1971. — Т. 1. — С. 89.
  317. Bakir, Ziya Halil (2007) Türk literatürü dahileri toplamı. Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, s.239
  318. Encyclopaedia Britannica, s.v. Islamic Art Arxivləşdirilib 2009-03-18 at the Wayback Machine Islāmic literatures. The period from 1500 to 1800. Ottoman Turkey Poetry of Fuzûlî
  319. Jonathan Dewald. Europe 1450 to 1789: Encyclopedia of the Early Modern World. — Charles Scribner’s Sons, 2004 — p.83 — ISBN 0-684-31206-9, 978068431206
  320. Anthology of Ashiq Arxivləşdirilib 2013-11-05 at the Wayback Machine
  321. "Ашуг в БСЭ". 2021-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-01.
  322. Ашыкская поэзия. Пир Султан Абдал // Литература Востока в средние века / Н.И.Конрад. — Издательство Московского Университета, 1970. — Т. 2. — С. 404–405. — 464 с.
  323. "ʿās̲h̲ik̲h̲", in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Glossary and Index of Terms, Edited by: P. J. Bearman, Th. Banquis, C. E. Bowworth, E. van Donzel, W. P. Heinrichs Bowworth. Consulted online on 10 December 2023. First published online: 2012. First print edition: ISBN 97890041444484, PAGES 137–592, 20090501
  324. 325,0 325,1 325,2 АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА, ФЭБ Arxivləşdirilib 2006-10-09 at the Wayback Machine "Русская литература и фольклор".
  325. "Видади Молла Вели, БСЭ". 2015-11-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-04.
  326. Гаджиева С. Ш. Дагестанские азербайджанцы. XIX — начало XX в.: Историко-этнографическое исследование. — М.: "Восточная литература" РАН, 1999.
  327. Вагабова Ф. И. Формирование лезгинской национальной литературы. — Махачкала, 1970. — С. 155.
  328. Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов / ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы. — Махачкала, 1967. — 370 с.
  329. Azerî (Türk) – Ermeni İlişkilerinin Tarihî ve Kültürel Boyutu Üzerine. Kâmil Veli Nerimanoğlu, Nazım Muradov.
  330. Alekseĭ Leontʹevich Narochnit︠s︡kiĭ. История народов Северного Кавказа, конец XVIII в.-1917 г. Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine — Наука, 1988. — С. 376. — ISBN 5020094080, 9785020094086.
  331. Большая советская энциклопедия. Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine — 1952. — С. 287.
  332. Люциан Ипполитович Климович. Наследство и современность: очерки о нац. литературах Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. — Сов. писатель, 1975. — С. 120.
  333. Гамзатов Г. Г. Литература народов Дагестана дооктябрьского периода: типология и своеобразие художественного опыта Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. — Наука, 1982. — С. 164.
  334. Крымский А. Е. Тюркские литературы // Энциклопедический словарь Гранат. — М., 1927. — Т. 41, Ч. X. — С. 365.
  335. "АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА". ФЭБ "Русская литература и фольклор". 2007-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-18.
  336. Нариманов Нариман Кербалай Наджаф оглы // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
  337. 130 Years of the Three Centuries Arxivləşdirilib 2018-12-21 at the Wayback Machine (az.) by Ilham Rahimli
  338. АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА Arxivləşdirilib 2009-12-16 at the Wayback Machine, ФЭБ "Русская литература и фольклор".
  339. Алиш АВЕЗ. Мухаммеду Шахрияру — 100 Arxivləşdirilib 2018-12-15 at the Wayback Machine, Азербайджанский конгресс (15.12.06).
  340. Самед Вургун — Жизнь и творчество, Arxivləşdirilib 2017-09-23 at the Wayback Machine Сайт Самеда Вургуна.
  341. "Анар, ТОФИК МЕЛИКЛИ. Умер Бахтияр Вагабзаде, NIRA Aksakal". 2017-12-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-22.
  342. Тельман ДЖАФАРОВ (ВЕЛИХАНЛЫ), Рустам КАМАЛ. Поставим многоточие Arxivləşdirilib 2012-05-12 at the Wayback Machine, Сайт "Литературной газеты".
  343. Набиев А. (азерб.)русск.. Азербайджанские сказки, мифы, легенды (рус.) / Редактор Т. Рашевская. — Б.: Азербайджанское государственное издательство, 1988. — 303 с.
  344. 345,0 345,1 345,2 345,3 345,4 345,5 345,6 345,7 345,8 Qafarlı, Ramazan, AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI, ADPU, 2010
  345. 346,0 346,1 Набиев А. (азерб.)русск.. Взаимосвязи азербайджанского и узбекского фольклора (рус.) / Научный редактор доктор филологических наук А. Дж. Гаджиев. — Б.: Язычы, 1986. — 286 с.
  346. Халипаева И. А. Кумыкская мифология и ее турецко-азербайджанские параллели // Языки, духовная культура и история тюрков. Традиции и современность. — 1997. — Т. II. — С. 129.
  347. А.Caferoğlu. "AZERBAYCAN ve ANADOLU FOLKLORUNDA SAKLANAN İKİ ŞAMAN TANRISI" (PDF) (türk). 2021-02-13 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-05-07.
  348. 349,0 349,1 Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, 2003, Yurt Yayınevi (türk.).
  349. Eski Türk Dini İzleri, Yasar Kalafat, 1998, Ankara (türk.).
  350. Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.)
  351. 352,0 352,1 352,2 352,3 Әфәндијев П. (азерб.)русск.. Азәрбајҹан шифаһи халг әдәбијјаты (азерб.) / Научный редактор А. Набиев (азерб.)русск.. — Б.: Маариф, 1992. — 477 с.
  352. Басилов В. Н. Пари // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1982. — Т. II. — С. 287.
  353. SMOMPK: AZƏRBAYCAN FOLKLORU MATERİALLARI. 2-ci cild, AMEA Folklor İnstitutu, 2019
  354. Каракашлы К. Т. (азерб.)русск.. Материальная культура азербайджанцев Северо-восточной и Центральной зон Малого Кавказа: историко-этнографическое исследование. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964.
  355. В. Б. Агач-Киши // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 35.
  356. Гюль-ябани // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 342.
  357. Ələkbərova, Lətafət, SMOMPK (“QAFQAZ ƏRAZİLƏRİ VƏ XALQLARININ TƏSVİRİNƏ DAİR MATERİALLAR TOPLUSU”) MƏCMUƏSİNDƏ KİÇİK JANRLAR, Bakı: Bakı Dövlət Universiteti
  358. Ülkər ƏLƏKBƏROVA. "TÜRK XALQLARININ YAS MƏRASİMLƏRİ VƏ İNANCLARI". 2018. (#accessdate_missing_url)
  359. И. М. Джафар-заде. Экспедиция по обследованию циклопических сооружений Азербайджана // Известия АзФАН СССР. — 1938. — № 3. — С. 38.
  360. During, J. Azerbaijan. Grove Music Online. Retrieved 28 Feb. 2022, from https://www-oxfordmusiconline-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/grovemusic/view/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000053092 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine.
  361. ÜNLÜ MÜZİSYEN ABDÜLKADİR MERAGİ HAKKINDA YENİ BULGULAR. Yrd. Doç. Dr. Recep USLU
  362. Lucas, Ann E. "Ancient Music, Modern Myth." Music of a Thousand Years: A New History of Persian Musical Traditions, 1st ed., University of California Press, 2019, pp. 1–22. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/j.ctv1f884pp.8 Arxivləşdirilib 2023-03-05 at the Wayback Machine. Accessed 5 Mar. 2023.
  363. Саадет Абдуллаева (доктор искусствоведения, профессор). Музыкальный инструмент мирового звучания Arxivləşdirilib 2016-03-12 at the Wayback Machine // İRS : журнал. — 2011. — № 1 (49).
  364. Ф. И. Челебиев Морфология дастгяха Arxivləşdirilib 2022-01-15 at the Wayback Machine. — С.-Петербург, 2009.
  365. "Меджнун Керимов. Атлас традиционной азербайджанской музыки. Саз". 2011-01-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  366. 367,0 367,1 367,2 К. А. Касимов. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Народное творчество / Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 157–159 (Народная музыка). — 684 с.
  367. "Музыкальная энциклопедия. Баламан. Под ред. Ю. В. Келдыш. Т. 1. А — М.: Советская энциклопедия, 1973". 2015-01-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  368. "Толковый словарь русского языка Кузнецова. 1 е изд е: СПб.: Норинт. С. А. Кузнецов. 1998 …". 2015-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14. БАЛАБА́Н -а; м. У азербайджанцев, узбеков и некоторых народов Северного Кавказа: народный духовой язычковый инструмент.
  369. Сергей Александрович Токарев. Основы этнографии: Учеб. пособие для ист. специальностей вузов. — Высшая школа, 1968. — С. 311. — 359 с.
  370. Глоссарий. Термины, встречающиеся в тексте. Народы Азербайджанской ССР / Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая. — Народы Кавказа: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 637.
  371. Ch. Albright). "BĀLĀBĀN". Iranica. 2022-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  372. Encyclopedia Iranica. Azerbaijan. Music of Azerbaijan Arxivləşdirilib 2013-03-22 at the Wayback Machine
  373. "Sarı gəlin" "Nəlbəki" rəqsimizlə eyni quruluşdadır (азерб.) // Üç nöqtə. — 2012. — 1 avqust. — S. 13.
  374. Təhmiraz qızı S. (азерб.)русск.. Tariximizin səs yaddaşından silinməyən "Sarı gəlin" (азерб.) // Mədəniyyət (азерб.)русск.. — 2012. — 27 yanvar. — S. 4.
  375. Ахмедова Г. "Сары гелин" — генеалогия песни // TrendLife. — 2007. — 25 июля.
  376. C. F. Albright. ʿĀŠEQ (англ.) // Encyclopædia Iranica. — 2011. — Vol. II. — P. 741–742
  377. "Категории ашугов". 2013-11-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-01.
  378. Jean During. Azerbaijan 2. Musical categories. // New Grove Ditictionary of Music and Musicians / Stanley Sadie, John Tyrrell. — 2. — Oxford University Press, 2001. — 2500 с. — ISBN 0-19-517067-9, 9780195170672.
  379. "Tarıyel Məmmədov. Azərbaycan xalq-peşəkar musiqisi: Aşıq sənəti. Bakı, "Musiqi Dünyası" elektron nəşriyyatı, 2003". 2021-05-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-02.
  380. Inna Naroditskaya. Recording reviews, Ethnomusicology, Vol.44, No.3, (Autumn, 2000). — Univercity of Illinois Press on behalf of Society for Ethnomusicology, 2000. — С. 539–544.
  381. Всемирное наследие Содружества Независимых Государств. — М.: Новая Элита, 2013. — С. 480.
  382. Азербайджанская ССР — статья из Большой советской энциклопедии
  383. "Təsniflər". AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ. 2022-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-14.
  384. Margaret Kaeter. Nations in Transition. The Caucasian Republics. — Infobase Publishing, 2004. — С. 93. — 166 с. — ISBN 978-0-8160-5268-4.
  385. МЕЙХАНА — ОНА И В ИЗРАИЛЕ МЕЙХАНА Arxivləşdirilib 2017-12-01 at the Wayback Machine / Meyxana. Net
  386. "Qəzəlxan Vahidin həyat hekayəsi". hafta.az. hafta.az. 22 May 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 may 2016.
  387. Charles van der Leeuw. Azerbaijan: A Quest for Identity. — Palgrave Macmillan, 2000. — С. 102. — 256 с. — ISBN 978-0-312-21903-1. (eng.)
  388. Ахундова Шəфигə Гулам гызы / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1976. — Т. 1. — С. 501.
  389. "Ольга Юркина. Восточные удовольствия в Монтрё, Наша Газета (10. iyul 2009)". 2010-04-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-10.
  390. Esslemont, Tom. "Azerbaijan mugham music makes revival". news.bbc.co.uk. İstifadə tarixi: 29 June 2014.
  391. Blair, Betty. "Mugham Jazz: Vagif Mustafazade". www.azer.com. Azerbaijan International. 25 June 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 June 2014.
  392. Шаин Новрасли- звезда на небосклоне джазовой музыки (Russian). www.anl.az. 3 March 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 June 2014.
  393. Noble, John. Georgia, Armenia & Azerbaijan. Ediz. Inglese. Lonely Planet. 2008. 233. (#accessdate_missing_url)
  394. Fordham, John. "Shahin Novrasli: Bayati – review". www.theguardian.com. 1 May 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 June 2014.
  395. ВЫДАЮЩИЕСЯ МУЗЫКАЛЬНЫЕ ДЕЯТЕЛИ Arxivləşdirilib 2011-03-22 at the Wayback Machine, Азербайджанский Музыкальный Портал
  396. "Азербайджанская музыка. Сайт "Герои Страны"". 2020-01-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-10.
  397. А. Бретаницкая. КАРА (Абульфаз оглы) КАРАЕВ Arxivləşdirilib 2010-12-27 at the Wayback Machine, Belcanto.ru.
  398. Əliyeva, İradə. "Azərbaycan estradasının yaradıcılarından biri". anl.az. anl.az. 7 July 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  399. "AZƏRBAYCAN MUSİQİSİ". mct.gov.az. mct.gov.az. 9 November 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  400. Təhmirazqızı, Səadət. "Görkəmli bəstəkar, ifaçı və musiqi təşkilatçısı". www.anl.az. www.anl.az. 25 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  401. ""Qaya" qrupu". kayzen.az. kayzen.az. 25 September 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  402. "Azərbaycanlı gizirə Xalq artisti adı verildi". anspress.com (Azerbaijani). 27 June 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 June 2014.
  403. Karimi, Siyavush. "A Place for Mugham". www.azer.com. Azerbaijan International. 16 October 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 January 2016.
  404. "Oxumaq qarmon çalmaqdan çox-çox asandır..." www.anl.az (Azerbaijani). 10 July 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 June 2014.
  405. "Это мой мир, в котором я творю". vatan.etnosmi.ru. 4 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 June 2014.
  406. "Дивный голос "Севгилим" из Южного Азербайджана". kultura.az. 3 July 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 June 2014.
  407. "Faiq Ağayev – "Bakı payızı- 88 " haqqında..." www.youtube.com. Youtube. 25 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  408. ""Bakı payız"ı Azərbaycan estradasına kimləri bəxş edib?". publika.az. publika.az. 10 March 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  409. ""Vokal" kafedrası". www.admiu.edu.az. www.admiu.edu.az. 31 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  410. "Azerbaijan wins the Eurovision Song Contest". BBC. May 14, 2011. May 14, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 14, 2011. (#invalid_param_val)
  411. "Yo Yo Ma's Silk Route Ensemble wins Grammy for 'Sing Me Home'". 2019-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-01.
  412. "Azərbaycan roku, niyə bu vəziyyətə gəldik?". www.bbc.com. BBC. 22 July 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 January 2016. (#first_missing_last)
  413. "Azərbaycanda rokun yaranması". bakuinfo.az. APA. 14 January 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 January 2016.
  414. "3,14..." www.rockzone.az. www.rockzone.az. 11 March 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 may 2016.
  415. "Documenting the Horrors of Karabakh". 2021-11-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-01.
  416. "Rep musiqisi". Azerbaijanis.com. 5 December 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 December 2011.
  417. "Well-known Azerbaijani rapper Huseyn Darya dies". en.apa.az. 4 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 May 2014.
  418. "'Yetenek sizsiniz Türkiyə'də hamını ayağa qaldıran azərbaycanlı: 'Bizə heç kim kömək etmədi' – MÜSAHİBƏ + VİDEO". azxeber.com. 13 May 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 May 2014.
  419. "Популярные азербайджанские реперы представят совместный проект". news.mail.ru. 13 May 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 May 2014.
  420. "Запрещенную песню азербайджанского рэппера Эльшада Хосе можно услышать в Интернете". www.trend.az. 14 May 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 May 2014.
  421. "Национальные танцы на официальном сайте Нахичеванской автономной республики". 2020-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  422. И. Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху его присоединения к Российской империи. — Санкт-Петербург: Императорская Академия наук, 1852. — С. 899–900. — 1232 с.
  423. Ими восхищался Дюма Arxivləşdirilib 2014-11-13 at the Wayback Machine by Emil Karimov and Mehpara Aliyeva. Azeri.ru
  424. 425,0 425,1 425,2 425,3 Азербайджанская Советская Социалистическая Республика. XVII. Танец. Балет Arxivləşdirilib 2022-03-22 at the Wayback Machine — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание)
  425. Составители: Гамэр Алмасзаде, И. Д. Кагарлицкая, Б. А. Мамедов, и А. В. Акопов. Азербайджанские народные танцы / под ред. Афрасияба Бадалбейли. — Б.: Объединённое издательство, 1959. — С. 6.
  426. "Ханчобаны в БСЭ". 2009-06-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-07.
  427. "Azərbaycan xalq rəqsləri". 2022-01-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-09.
  428. Э. А. Абасова. Азербайджанская музыка // Музыкальная энциклопедия / Под ред. Ю. В. Келдыша. — Москва: Советская энциклопедия, 1973–1982.
  429. 430,0 430,1 430,2 "Balet haqqında". www.azerbaijans.com. www.azerbaijans.com. 10 July 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 January 2016.
  430. 431,0 431,1 "Mədəniyyət və turizm" (PDF). 31 August 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 14 January 2016.
  431. 432,0 432,1 "Azərbaycanda ilk uşaq baletinin müəllifi". www.azadliq.info. www.azadliq.info. 21 September 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 January 2016.
  432. 433,0 433,1 Театральная энциклопедия. Азербайджанский театр:
  433. Театр Азербайджана Arxivləşdirilib 2017-12-01 at the Wayback Machine
  434. БСЭ. Азерб. ССР. Театр и кино. стр. 479
  435. "Şəbih tamaşalarının dramaturgiyası və hazırlanma xüsusiyyətləri haqqında". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-09.
  436. H. Algar. Āḵūndzāda Arxivləşdirilib 2012-11-05 at the Wayback Machine (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1984. — Vol. I. — P. 735–740.
  437. Азербайджанский театр за 100 лет. А. А. Алиева. Азербайджанское государственное издательство. 1974 г.
  438. Становление и развитие азербайджанского театра. Ингилаб Керимов 1991 г.
  439. Газета "Новое обозрение" 16 августа 1894 г.
  440. 441,0 441,1 "Азербайджанский театр". 2011-03-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-08.
  441. "Тифлисский азербайджанский театр". 2015-10-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-08.
  442. Б. Арутюнян. Армянский театр / Под ред. А. Анастасьева. — История советского драматического театра: 1926–1932: Наука, 1967. — Т. 3. — С. 343. — 616 с.
  443. "Баку: Энциклопедия / Люди / Международное сообщество бакинцев". 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-08.
  444. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 812.
  445. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 13.
  446. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası. Memarlıq və İncəsənət İnstitutu. Nazim Sadıxov. Azərbaycan bədii kinosu (1920–1935-ci illər). Bakı: Elm, 1970.- səh. 19.
  447. Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirinin 1958-ci il 22 avqust tarixli 268 nömrəli əmri
  448. 449,0 449,1 449,2 449,3 449,4 azerbaijan.az. "AZƏRBAYCANDA KİNO SƏNƏTİNİN YARANMA TARİXİ. SƏSSİZ DÖVR (1920–1935), AZƏRBAYCAN KİNOSU 1935-1988-Cİ İLLƏRDƏ. SƏSLİ DÖVR, AZƏRBAYCAN KİNOSU MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜNDƏ". 2018-07-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  449. Азербайджанской ССР кинематография. Кино: Энциклопедический словарь / Гл. ред. С. И. Юткевич; Редкол.: Ю. С. Афанасьев, В. Е. Баскаков, И. В. Вайсфельд и др. — Москва: Советская энциклопедия, 1987. — стр. 12.
  450. "Мамедова М. Аршин Мал Алан, или как Сталин приказал "Голливуд переплюнуть" // Труд : газета. — 17 Апреля 2003". 2017-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-10.
  451. Культура / Аршин мал алан (рус.). Arxivləşdirilib 2017-12-01 at the Wayback Machine Газета "Аргументы и Факты". Проверено 30 июня 2010.
  452. "AZERBAIDJAN SOVIETIQUE". 2017-10-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-03.
  453. "Azərbaycan kinosunun tarixi". 2022-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  454. "Rule Thirteen: Special Rules for the Foreign Language Film Award". Academy of Motion Picture Arts and Sciences. Academy of Motion Picture Arts and Sciences. 2013-07-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-08-26.
  455. "A Record 63 Countries Vying For Best Foreign-Language Oscar Nod". Yahoo! Movies. 2007-10-17. 2008-09-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-08-22.
  456. Gaydos, Steven; McCarthy, Libby. "Oscar's foreign film race heats up". Variety (magazine). 2008-01-15. 2012-09-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-08-22.
  457. "9 Foreign Language Films Continue to Oscar® Race". oscars.org. 2011-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-19.
  458. "Nika Awards. Awards for 2007". 2017-01-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  459. Сергей Савостьянов. "Действующие лица". Российская газета. 01.04.2010. 2022-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  460. "Номинанты Национальной кинематографической премии «НИКА» за 2011 год". 2016-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  461. "Nika Awards. Awards for 2015". 2017-01-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  462. "Nika Awards. Awards for 2011". 2017-01-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  463. "Номинанты "НИКА-30"". 2022-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-04-20.
  464. Grater, Tom. "'In Between Dying': Watch Debut Trailer For Venice Competition Pic". Deadline. August 17, 2020. August 17, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 17, 2020.
  465. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 47–49.
  466. 467,0 467,1 467,2 azerbaijan.az. "AZƏRBAYCANDA CİZGİ FİLMLƏRİNİN YARANMASININ QISA TARİXİ". 2019-10-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-15.
  467. 468,0 468,1 468,2 Muxtar Kazımoğlu. Xalq gülüşünün poetikası (monoqrafiya). Bakı: "Elm" nəşriyyatı, 2006. 268 s.
  468. Rüstəm Kamal. ""Dostlar, badələri qaldırın içək!"". Ədəbiyyat qəzeti. 2019. 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-09.
  469. AZƏRBAYCAN MÜHACİRƏT FOLKLORŞÜNASLIĞINDA LƏTİFƏ. Almaz Hüseynova. Bakı Qızlar Universiteti.
  470. "Qaravəlli tamaşaları". AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ. 2019. 2020-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-09.
  471. "Azərbaycanın satira jurnalları: dünəndən bu günə". Xalq Cəbhəsi. 2014. 2022-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-09.
  472. "40 ildir hökm edən "Qayınana"". Kaspi. 2019. 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-09.
  473. Azərbaycan KP MK-da Azərbaycan KP MK "Mozalan" satirik kinojurnalının tənqidi çıxışlarına respublikanın bəzi nazirliklərinin və baş idarələrinin yanlış münasibəti haqqında qərar qəbul etmişdir. Arxivləşdirilib 2020-01-16 at the Wayback Machineanl.az saytı
  474. Валентин Крапива. Парни из Баку. В игре и вне игры. — С. 16. — 110 с.
  475. "Azərbaycanın hərbi paradları - XRONİKA". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-09.
  476. "Azərbaycanda dağ turizmi: imkanlar və perspektivlər". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-20.
  477. "Azərbaycanda aktiv turizm — paraşüt, paraplan və xizəkçilik". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-20.
  478. 479,0 479,1 479,2 479,3 479,4 479,5 479,6 479,7 479,8 И. М. Джафарзаде, Р. И. Бабаева, М. И. Атакишиева. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Семья и семейный быт / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 131–142.
  479. Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 172
  480. Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 124
  481. Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 170
  482. Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 171
  483. Serdar Oktay and Saide Sadıkoğlu, Gastronomic Cultural Impacts of Russian, Azerbaijani and Iranian Cuisines, International Journal of Gastronomy and Food Science, https://doi.org/10.1016/j.ijgfs.2018.03.003 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine
  484. "Люля-кебаб, второе блюдо. Пошаговые кулинарные рецепты с фото на Gastronom.ru". 2021-04-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-15.
  485. "Азербайджанская кулинарная книга". 2016-01-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-15.
  486. Кулиева Н. М. Современная сельская семья и семейный быт в Азербайджане / Под ред. доктора исторических наук Т. Г. Мусаевой. — Б.: "Элм", 2011. — С. 97. — ISBN 9-8066-1721-1.
  487. 488,0 488,1 Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 206
  488. 489,0 489,1 489,2 489,3 Р. И. Бабаева, М. И. Атакишиева. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Пища / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 127–131.
  489. Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 199
  490. Encyclopaedia Iranica. BOZBĀŠ. Arxivləşdirilib 2022-05-18 at the Wayback Machine
  491. Г. А. Сергеева. Цахуры: этнокультурный облик в XX веке. — Расы и народы: Наука, 2001. — Т. 26. — С. 31.
  492. Азербайджанская кухня. Шербеты. Чай. Сладости. Печенья. — DirectMEDIA. — ISBN 9785998937460.
  493. Владимир Михайлович Семёнов. Азербайджанский чай // Чайные рецепты и чайные секреты / Под ред. Е. Н. Авадяева. — М.: Олма-Пресс, 2002. — С. 110. — 351 с. — ISBN 9785224038268.
  494. Рустам Гаджиев. Отчаянные азербайджанцы // Коммерсант-Власть : журнал. — 2000. — № 35.
  495. Altstadt, 1992. səh. 244
  496. Amanat, Abbas, and Assef Ashraf. 2019. The Persianate world: rethinking a shared sphere. https://brill.com/abstract/title/39353 Arxivləşdirilib 2021-08-25 at the Wayback Machine. page 48
  497. MUSTAFAYEV, ARİF, AZƏRBAYCANIN MADDİ MƏDƏNİYYƏT TARİXİ (etnoqrafik materiallar əsasında tipoloji tədqiqat), Bakı: «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2009
  498. Похлёбкин В. Н. История водки. — М.: Центрполиграф, 2005. — 403 с. — ISBN 978-5-9524-1895-3.
  499. Кавказский календарь на 1854 год, изданный от канцелярии Наместника Кавказского. — Тифлис: Типография канцелярии Наместника Кавказского, 1853. — 776 с.
  500. Лебедева Е. С. Особенности уголовно-правового регулирования производства и оборота алкогольной продукции по Уголовному кодексу РСФСР 1961 г. // Вестник Волжского университета им. В. Н. Татищева. — 2009. — № 70. — С. 149–156.
  501. Георгий Заплетин, Гюльнара Ширинзаде. Русские в истории Азербайджана. — Ганун, 2008. — 366 с.
  502. 503,0 503,1 В. Парфенов. Кавказские национальные конные игры Arxivləşdirilib 2019-06-06 at the Wayback Machine. — HORSE. RU, 2004.
  503. David C. King. Cultures of the World. Azerbaijan. — Marshall Cavendish, 2006. — P. 108. — ISBN 0-7614-2011-8.
  504. "Azərbaycanda nərdin yeni növləri yaradıldı". 2021-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-05.
  505. "Azərbaycanda nə qədər futbolçu var?". 2014-02-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-05.
  506. "ЦСКА вылетел из еврокубков". 2019-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-05.
  507. ""Карабах" выбил "Твенте" из Лиги Европы". 2016-09-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-05.
  508. "Avrokuboklarda ilk dəftərimiz". 2020-12-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-05.
  509. "More than just Mammadova: Azerbaijan's ladies cause World Championship upset". 2018-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-05.
  510. "Turning black gold into sporting glitter: what Azerbaijan tells us about modern sport". 2022-08-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-05.
  511. "Chess with Luke McShane". Daily Express. 17 May 2009. 12 June 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 April 2014.
  512. "Azerbaijan's chess team became European champion". 2019-05-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-05.
  513. "'European Olympics' to be held in 2015". 2021-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  514. "Bakı 2016-cı ildə "Formula 1" yarışına ev sahibliyi edəcək". 2017-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-05.
  515. 516,0 516,1 516,2 516,3 İSLAM COĞRAFİYASINDA VƏ AZƏRBAYCANDA XALQ OYUNLARI VƏ MEYDAN TAMAŞALARI, Bakı: AMEA Folklor İnstitutu, 2016 (#first_missing_last)
  516. Гюлеш - национальная азербайджанская борьба, ussrwrestling.narod.ru, 2016 (#first_missing_last)
  517. "История САМБО". Официальный сайт Международной Федерации САМБО. 2016-02-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-26.
  518. "Традиции и философия самбо". Всероссийская федерация самбо. 2018-10-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-26.
  519. Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.
  520. "Baku's Old City. Memories of How it Used to Be. By Farid Alakbarli". 2010-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-03.
  521. Материалы по истории Азербайджана / Редакционная коллегия: И. А. Азизбекова (ответственный автор), А. И. Гусейнов, Ф. М. Алиев, Н. А. Таирзаде, Д. Д. Гаджинский, Р. А. Мамедов. — Элм, 1968. — Т. VII. — С. 34.
  522. Багирова М, Мамедов Э. Из истории спорта в древнем и средневековом Азербайджане // İRS. — Баку, 2015 № 1 (73). — С. 16−22.
  523. Babayev T. Şuşada i̇dman ənənələri̇ // Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Milli Azərbaycan Tarix Muzeyi. — Бакы: Elm, 2019. — С. 140−149.
  524. 525,0 525,1 Əskər, Nailə, İSLAM COĞRAFİYASI VƏ AZƏRBAYCANDA OYUNLAR, Bakı: AMEA Folklor İnstitutu, 2017
  525. "Azərbaycan Kamandan Oxatma Federasiyası". Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: [25 cilddə]. II cild (10 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. baş red. M. K. Kərimov. 2010. səh. 526. ISBN 978-9952-441-05-5.
  526. 527,0 527,1 "Статья 105. Праздничные дни. Трудовой Кодекс Азербайджанской Республики". 2011-05-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  527. "Новруз в Азербайджане". 2017-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  528. Рафаэль Гусейнов. Азербайджанский Новруз. — журнал "İRS", 2004. — № 3. — С. 16.
  529. "Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin 24 fevral 1994-cü il tarixli, 791 saylı qərarı". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-13.
  530. Здесь каждый экспонат дышит историей Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. Галия ЗИСКИНД. Азербайджанские известия. – 2010. – 3 апреля. – С. 3.
  531. Nağısoylu, Möhsün (2011), XVI ƏSR AZƏRBAYCAN TƏRCÜMƏ ƏSƏRİ "KƏVAMİLÜT-TƏBİR", Bakı
  532. ŞüKRİ-I BİTLİsİ VE SELİMNAMESI. Doç. Dr. Ahmet UGUR: Arxivləşdirilib 2018-07-19 at the Wayback Machine
  533. Сумбатзаде А. Азербайджанская историография XIX–XX вв.. — Б., 1987. — С. 18–20:.
  534. Оразаев Г-М. Р. Дербенд-наме // Дагестанские исторические сочинения. — М.: Наука, 1993. — С. 11.
  535. Гусейнов, 1949. səh. 168
  536. Ахмедов Э. М. А. К. Бакиханов: эпоха, жизнь, деятельность. — Б.: Элм, 1989.
  537. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 547
  538. 539,0 539,1 Эфендиев И. К. История медицины в Азербайджане с древнейших времён до наших дней / Под ред. проф. Э. М. Эфендиева и М. С. Султанова. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964. — 280 с.
  539. Акиф Фарзалиев, Фарид Алекперов. Средневековые азербайджанские трактаты по медицине. Мухаммед Юсиф Ширвани Тиббнаме (Медицинская книга); Мухаммед Мумин. Тухфат аль-Му‘минин (Дары Мумина). — СПб.: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2002. — С. 6. — 210 с.
  540. Геюшев Н. Документальная память истории // Литературный Азербайджан. — 1989. — С. 116.
  541. The Past Days Arxivləşdirilib 2007-03-22 at the Wayback Machine by Manaf Suleymanov. 1990
  542. Ханларов (азерб.) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1986. — C. IX. — S. 50.
  543. Джафаров М. Г. Возвращение на Родину // "Зеркало" : газета. — 1998. — № 20. — С. 26–28.
  544. Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты, 1998. səh. 145
  545. Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты, 1998. səh. 101-103
  546. Атаи А. А., Зейналов Р. А. Академическая биография Н. Б. Ибрагимова // Астрономический журнал Азербайджана — Национальная академия наук Азербайджана, 2008. — Т. 3, вып. 1–2. — С. 32–35.
  547. "Arianespace signs deal to launch Azerbaijani satellite". news.az. 8 November 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 November 2010. (#invalid_param_val)
  548. "Azerbaijan signs deal with Arianespace to launch satellite". Space-Travel.com. 6 November 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 November 2010. (#invalid_param_val)
  549. "Orbital Contracted to Build Azerbaijan's First Satellite". 2011-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-13.
  550. "Baku developing satellite to kick off national space program". 2011-10-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-13.
  551. Mohney, Doug. "New Oil Money Fueling Modest Space Dreams and Political Heartburn". 5 June 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 June 2011.
  552. NASIHATLAR OF ABBAS KULU AGHA BAKIKHANLI. Audrey L. ALTSTADT. University of Massachusetts, Amherst, USA.
  553. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 529
  554. 555,0 555,1 Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 530
  555. М. Рафили. Пушкин и Мирза-Фатали Ахундов Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. — "Пушкинский временник": Издательство Академии наук СССР, 1936. — С. 240–256.
  556. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 531
  557. Hasan Javadi. Azeri publications in Iran // Critical Middle Eastern Studies. — 1996. — P. 79–88.
  558. Тадеуш Свентоховский, Brian C. Collins. Historical dictionary of Azerbaijan. — USA: Scarecrow Press, 1999. — С. 13–14. — 145 с. — ISBN 0-8108-3550-9.
  559. "Литературная энциклопедия." В 11 т.; М.: 1929–1939.
  560. 561,0 561,1 561,2 Azərbaycan mətbuatı tarixi, Akif Aşırlı
  561. "Mətbuat tarixi". http://azerbaijans.com. 2022-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 aprel 2016.
  562. "Azərbaycan Radiosunun fəaliyyəti" (az.). aztv.az. 2011-02-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-05-15.
  563. "HAQQIMIZDA" (az.). ansradio.ws. 2014-08-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
  564. "«ANS ÇM» Radiosu" (az.). ntrc.gov.az. 2015-03-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
  565. "Azərbaycan Televiziyasının fəaliyyəti" (az.). aztv.az. 2017-07-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-05-15.
  566. "Biz kimik ?" (az.). ansgroup.ws. 2020-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-08-26.
  567. 568,0 568,1 568,2 İ. Əliyev, E. Məhərrəmov. Azərbaycan Respublikasınn Dövlət Rəmzləri. — Баку: Nurlan, 2008. — 500 экз.
  568. Flag of Azerbaijan Arxivləşdirilib 2016-10-11 at the Wayback Machine, Encyclopædia Britannica Online.
  569. 570,0 570,1 Whitney Smith. Flag Lore Of All Nations. — Millbrook Press, 2001. — С. 13. — 112 с. — ISBN 978-0-7613-1753-1.
  570. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. — Баку: Парламент (стенографический доклад), 1998. — Т. I. — С. 76.
  571. "ГОСУДАРСТВЕНЫЙ ГЕРБ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ". 2015-02-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-22.
  572. Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты, 1998. səh. 399-400
  573. Etem Üngör. Türk marşları. — Анкара: Türk Kültürünü Aras̆tırma Enstitüsü, 1965. — С. 325. — 332 с.
  574. Üzeyir bəy Hacıbəyov ensiklopediyası. — Bakı, 1996. — С. 21.
  575. Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты, 1998. səh. 316
  576. "Трудовой Кодекс Азербайджанской Республики. Статья 105. Праздничные дни". Официальный интернет сайт Президента Азербайджанской Республики. 2014-08-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-07-31.
  577. "Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarında dəyişikliklər edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 6 fevral 1998-ci il tarixli, 429-IQD nömrəli Qanunu Arxivləşdirilib 2021-05-17 at the Wayback Machine (az.)
  578. 579,0 579,1 "Azərbaycan Respublikasının orden və medallarının təsis edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 10 noyabr 1992-ci il tarixli, 370 nömrəli Qanunu. e-qanun.az Arxivləşdirilib 2012-03-30 at the Wayback Machine (az.)
  579. 580,0 580,1 ""Heydər Əliyev" ordeninin təsis edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 22 aprel 2005-ci il tarixli, 896-IIQ nömrəli Qanunu. e-qanun.az Arxivləşdirilib 2012-01-11 at the Wayback Machine (az.)
  580. "Heydər Əliyev" ordeninin təsis edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 2005-ci il 22 aprel tarixli 896-IIQ nömrəli Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının 3 fevral 2014-cü il tarixli, 896-IVQD nömrəli Qanunu Arxivləşdirilib 2021-09-29 at the Wayback Machine president.az (az.)
  581. Karapetian, Samvel. Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabagh. Yerevan: Gitutiun Publishing House, 2001, p. 169.
  582. Map of Armenia and Adjacent Countries by H. F. B. Lynch and F. Oswald in Armenia, Travels and Studies. London: Longmans, 1901.
  583. Российский этнографический музей. Глоссарий. Баяты Arxivləşdirilib 2013-10-21 at the Wayback Machine
  584. Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56
  585. Российский этнографический музей. Афшары Arxivləşdirilib 2012-05-24 at the Wayback Machine.
  586. Bünyadov Z., Məmmədov H. Irəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı, 1997
  587. Ibrahimov, T. (2019) Traces of the Oghuz Tribe Ulayundlug/Ala Yundlu (Ala Atly — with pinto horses) in Azerbaijan
  588. Ənvər Çingizoğlu. Mosullu oymağı. "Soy" dərgisi, 7 (15), 2008. səh.47–56.
  589. Ataniyazov, S. Dictionary of the Turkmen ethnonyms. Ylym; Ashgabat. 1988.
  590. 591,0 591,1 Н. А. Баскаков, "Введение в изучение тюркских языков", с. 265
  591. The History of Persia, London, 1829, I, s. 237.
  592. Мухамедова, З. Б. — Исследования по истории туркменского языка XI–XIV вв. по данным арабоязычных филологических сочинений [Текст : Автореферат дис. на соискание ученой степени кандидата филологических наук. (665) — Search RSL]. search.rsl.ru. Дата обращения: 24 июля 2021.
  593. 594,0 594,1 594,2 594,3 Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949.
  594. F. Zarinebaf-Shahr, "Tabriz under Ottoman Rule (1725–1731)", p. 19
  595. 596,0 596,1 596,2 "Азербайджанцы" (rus). Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978. 2017-07-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-17.
  596. Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. "Кавказский этнографический сборник". www.history.az. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-17.
  597. Савина В. И. Этнонимы и топонимии Ирана // Ономастика Востока. М.: Наука. 1980. 151.
  598. Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. — М.: Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 24–30. — ISBN 5-201-00825-9.
  599. 600,0 600,1 Азербайджанцы, армяне, айсоры // Народы Передней Азии. М.: Изд-во Академии наук СССР. 1957. 286.
  600. Гараҝөзлүләр // Азербайджанская советская энциклопедия/ Под ред. Дж. Кулиева. — 1979. — Т. III. — С. 62.
  601. "Azerbaijani, South: Aynallu language" (ing. ). globalrecordings.net. 7 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2020.
  602. Лугуев С. А. Ахвахцы // Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: "Наука", 2002. — С. 159. — ISBN 5-02-008808-0.
  603. Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков. — М.: Пилигрим, 2006. — С. 29.
  604. 605,0 605,1 605,2 605,3 Алексеев М., Казенин К. И., Сулейманов М. Дагестанские народы Азербайджана: политика, история, культур Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine. — М.: Европа, 2006. — ISBN 5-9739-0070-3.
  605. Народы мира : энциклопедия Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. — Olma Media Group, 2007. — С. 566. — ISBN 537301057X, 9785373010573.
  606. Исламмагомедов А. И. Цахуры // Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: "Наука", 2002. — С. 459. — ISBN 5-02-008808-0.
  607. "Международный ежемесячный бюллетень". Центр "Право и средства массовой информации". апрель 1996 г. 2011-12-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  608. Коллектив авторов. Великая Отечественная: Комдивы. Военный биографический словарь. — М.: Кучково поле, 2015. — Т. 4. — С. 913–915–330 экз. — ISBN 978-5-9950-0602-2
  609. Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая. Труды Института этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая: Новая серия. — Изд-во Академии наук СССР, 1962. — С. 197.
  610. Касимова Р. М. Антропологические исследования современного населения Азербайджанской ССР. — Баку: Элм, 1975. — С. 9.
  611. Аристова Т. Ф. Курды Закавказья (историко-этнографический очерк). — М.: Наука, 1966.
  612. 613,0 613,1 613,2 Расим МУСАБЕКОВ. "Становление независимого азербайджанского государства и этнические меньшинства". sakharov-center.ru. 2012-02-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  613. Goltz, Thomas (1999). Azerbaijan Diary, p.322. M. E. Sharpe. ISBN 978-0-7656-0244-2.
  614.  (rus.) Gypsies and Crime Arxivləşdirilib 2010-05-26 at the Wayback Machine by Oleg Kucheriavy
  615. Мейланова У. А. Лезгинский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств. Энциклопедия в 3-х томах. — М: Наука, 2001. — Т. 2. — С. 228. — ISBN 5-02-011267-4, 5-02-011268-2 (Т.2).
  616. "Этнические и национальные группы". Azeri.ru. 2012-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  617. 618,0 618,1 Асланов А. М. Азербайджанский язык в орбите языкового взаимодействия (Социально-лингвистическое исследование). — Баку: Элм, 1989.
  618. 619,0 619,1 Балаев А. Лезгины Азербайджана Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine // Международный Азербайджанский Журнал IRS-Наследие. — 2010. — № 2 (44). — С. 40–43.
  619. Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. — Махачкала: ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы, 1967. — 370 с.
  620. Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX–XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 128.
  621. "John M. Clifton, Janfer Mak, Gabriela Deckinga, Laura Lucht, and Calvin Tiessen — The Sociolinguistic Situation of the Kryz in Azerbaijan (SIL International 2005)" (PDF). 2012-10-13 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-19.
  622. 623,0 623,1 Prezident Kitabxanası. "Mədəni müxtəliflik". 2021-01-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-20.
  623. "Azerbaijani, North". 2016-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-17.
  624. Пирейко Л. А. Талышский язык // Языки народов СССР: в 5-ти томах. Индоевропейские языки. — М: Наука, 1966. — Т. 1. — С. 302.
  625. Талыши // Народы Кавказа. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1962. — С. 187.
  626. Миллер Б. В. Талышский язык. — Изд-во Академии наук СССР, 1953. — С. 11.
  627. ""Евровидение" становится конкурсом пожилых: азербайджанские "Бабушки" хотят перенять эстафету "Бурановских" в 2013 году". NEWSru.com. 28 марта 2012 г. 2012-08-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  628. Комарова Г. А. Хроника жизни национальностей в СССР Arxivləşdirilib 2022-04-07 at the Wayback Machine. — УОП Ин-та этнологии и антропологии РАН, 1996. — Т. 1. — С. 229. — ISBN 5224036607, 9785224036608.
  629. "Вугар Иманов (Молочный секрет долголетия 140-летнего азербайджанца Меднида Агаева)". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  630. "Азербайджанский конгресс (Земля долгожителей)". 2023-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  631. Аллахверди Агарзазаде. Talış poeziyasının günəşi — Zülfüqr Əhmədzadə (Pensəj) (азерб.) // Tolışi sədo : газета. — Январь 2010. — No 2(110). — S. 7.
  632. Salminen T. Europe and North Asia // Encyclopedia of the world’s endangered languages. Edited by Christopher Moseley. London & New York: Routledge, 2007. P. 211–280 Arxivləşdirilib 2017-11-24 at the Wayback Machine; [Clifton J. M. Do the Talysh and Tat Languages Have a Future in Azerbaijan?]
  633. Грюнберг А. Л. Язык североазербайджанских татов. М.-Л., 1958 г. Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine '.
  634. Коллектив авторов. Великая Отечественная: Комдивы. Военный биографический словарь. — М.: Кучково поле, 2015. — Т. 4. — С. 1133–1136–330 экз. — ISBN 978-5-9950-0602-2
  635. 636,0 636,1  (rus.) The Electronic Jewish Encyclopædia: Azerbaijan Arxivləşdirilib 2017-11-16 at the Wayback Machine
  636. "The Electronic Jewish Encyclopædia: Azerbaijan". 2017-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-10.
  637. "Sinaqoqlar". scwra.gov.az (ingilis). 13 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 March 2017.
  638. Jacqueline Grewlich-Suchet. "Wine and Wagons. Helenendorf: Azerbaijan's First German Settlement". Azerbaijan International. Summer 2004. 2010-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-27.
  639.  (rus.) Pages of History: German Settlers in Azerbaijan Arxivləşdirilib 2007-09-27 at the Wayback Machine by Jeyla Ibrahimova. Azerbaijan-IRS
  640. Рауф А. ГУСЕЙН-ЗАДЕ Немцы Азербайджана Arxivləşdirilib 2021-11-20 at the Wayback Machine : журнал. — IRS Наследие, 2007. — № 25. — ISSN1992–4836.
  641. For a full list of Armenian periodicals published in Baku, see Petrosyan, Hovhannes. Հայ պարբերական մամուլի բիբլիոգրաֆիա (Bibliography of the Armenian Periodical Press) (3 Volumes) (erməni). Yerevan: Literary Palace of the Armenian SSR. 1954–1957. 319–327. 2016-10-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2017-07-19..
  642. Wilson, Samuel Graham. "Armenian Church and the Russian Government". The North American Review. University of Northern Iowa. 180. 1905: 94. 25 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 March 2013.
  643. Ширванзаде Александр Минасович — народный писатель Азербайджана и Армении. [ölü keçid] Страница на сайте "Наш Баку"
  644. Большая Российская энциклопедия: В 30 т. / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. Отв. ред С. Л. Кравец. Т. 1. А — Анкетирование. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — 766 с.: ил.: карт.
  645. Васильков В., "Суровые подробности эпохи…", "Литературный Азербайджан", 1972, № 12.
  646. "Historical roots of public unions in Azerbaijan (up to 1870s)" (PDF). 2012-04-24 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  647. Баку и Поляки [ölü keçid]
  648. "Polonia Baku organization". 2009-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-01-13.
  649. "Новосибирская Государственная Областная Научная Библиотека". 2012-04-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  650. Би-би-си | Аналитика | Глава 7. Баку. Богатая событиями история [ölü keçid]
  651. Бакинский русский театр // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
  652. "Tatars of Azerbaijan". 2020-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-19.
  653. "УКРАЇНСЬКА ГРОМАДА АЗЕРБАЙДЖАНУ. ДІЯЛЬНІСТЬ, ПРОБЛЕМИ, ПЕРСПЕКТИВИ… ОКСАНА ГАБРУСЬКА". 2017-07-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-19.
  654. "ИСТОРИЯ И ЭТАПЫ ПОЯВЛЕНИЯ УКРАИНЦЕВ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ Александр Заречный". 2017-10-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-19.
  655. "Українці в Азербайджані - Посольство України в Азербайджанській Республіці" (ua). azerbaijan.mfa.gov.ua. 2017-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-08.
  656. Иван Пилиджев. "Греки в Азербайджане" (rus). Совет греков зарубежья. 2015-01-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-28.
  657. Карахмедова А.А. О некоторых памятниках митраизма на территории Кавказской Албании.//ИАН АзССР, серия истории, философии и права, 1975, № 1
  658. Юсифов Ю.Б., Бабаев И.А. Кавказская Албания в эллинистическую эпоху. В кн.: Причерноморье в эпоху эллинизма.//Мат-лы III Все-союзн. симпозиума по древней истории Причерноморья. Цхалтубо, 1982, Тбилиси, 1985.
  659. Ашурбейли С. Б. История города Баку. Период средневековья. — Б.: Азернешр, 1992. — 408 с. — ISBN 5-552-00479-5.
  660. Mostashari, 2006. səh. 149
  661. James R. Russell. Zoroastrianism in Armenia. — Harvard University, 1987. — P. 524.
  662. The Indian diaspora in Central Asia and its trade, 1550–1900
  663. Alakbarov, Farid (Summer 2003), "Observations from the Ancients", Azerbaijan International 11 (2)
  664. R. Khanam. Encyclopaedic ethnography of Middle-East and Central Asia: A-I, том 1. стр. 78
  665. Mary Boyce, M. Festivals. I. Zoroastrian. Encyclopaedia Iranica
  666. История одного праздника Arxivləşdirilib 2008-12-05 at the Wayback Machine, Rus Pravoslav Kilsəsi Bakı yeparxiyasının rəsmi saytı, İstifadə tarixi: 26 iyun 2015
  667. Житие и страдания святого апостола Варфоломея Arxivləşdirilib 2009-04-05 at the Wayback Machine, Церковный научный центр "Православная Энциклопедия", 13 мая 2008, İstifadə tarixi: 26 iyun 2015
  668. Проповедь Святого Апостола Варфоломея Arxivləşdirilib 2022-08-23 at the Wayback Machine, Alban-Udin Cəmiyyətinin rəsmi saytı, İstifadə tarixi: 26 iyun 2015
  669. "Председатель Албано-Удинской христианской религиозной общины: "Сотни албанских храмов были либо разрушены, либо присвоены армянами"". 2013-03-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-06.
  670. Marqalı Foma, Wallis Budge redaktəsi, Hakimlər kitabı, səh. 315–16
  671. A CONCISE HISTORY OF NESTORIAN CHRISTIANITY IN ASIA FROM THE PERSIAN SCHISM TO THE MODERN ASSYRIANS — AUBREY R. VINE, səh. 118 [ölü keçid]
  672. Jean Maurice Fiey, Pour un Oriens Christianus novus; répertoire des diocèses Syriaques orientaux et occidentaux, səh 119.
  673. Judith Pfeiffer, Politics, Patronage and theTransmission of Knowledge in 13th-15th Century Tabriz Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine, ISBN 978-90-04-25539-5
  674. "Archdiocese of Nachitschewan (Naxivan, Nakhtchevan, Nakhchivan)". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-06.
  675. "Foundation-laying Ceremony of Catholic Church Held in Baku". Today.az. September 13, 2005. 2017-08-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-08-19.
  676. Виктор Дизендорф. Историческая демография немецкого населения России и СССР (XVIII в. — начало XXI в.) Arxivləşdirilib 2022-01-22 at the Wayback Machine. — Роттенбург, 2010. — С. 42. — 241 с.
  677. "Azerbaijan". World Factbook. CIA. 2009. 10 June 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 June 2009.
  678.  (rus.) The Electronic Jewish Encyclopædia: Baku Arxivləşdirilib 2017-11-15 at the Wayback Machine
  679. ""Avropa və Gücüstan yəhudiləri"nin sinaqoqu". Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi. 2021-09-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-06.
  680. ""Dağ yəhudiləri"nin sinaqoqu". Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi. 2018-06-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-06.
  681. Шахла Нуризаде, кандидат исторических наук.. "Биби-Эйбат. Здесь возносят молитвы, здесь обретают исцеление". irs-az.com.
  682. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века Arxivləşdirilib 2010-12-27 at the Wayback Machine. — Л.: Издательство Ленинградского университета, 1958. — 390 с.
  683. Müfti Tacuddin Mustafin Arxivləşdirilib 2016-03-19 at the Wayback Machine. qafqazislam.com (az.)
  684. Qafqaz Müsəlmanlari İdarəsinin Sədri. Arxivləşdirilib 2014-07-01 at the Wayback Machine qafqazislam.com (az.)
  685. 686,0 686,1 "Balci, Bayram; Jafarov, Azer (2007-02-21), "The Baha'is of the Caucasus: From Russian Tolerance to Soviet Repression {2/3}", Caucaz.com, archived from the original on May 24, 2011". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  686. 687,0 687,1 687,2 ""Baha'i Faith History in Azerbaijan". National Spiritual Assembly of the Bahá'ís of Azerbaijan. Retrieved 2008-12-22". 2012-02-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  687. "Dini etiqad azadlığı haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU". 2022-06-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  688. "Religion in Azerbaijan" (PDF). 2011-11-23 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. (#invalid_param_val)
  689. "Mapped: The world's most (and least) religious countries". 2022-06-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-03.
  690. Зәринәзадә Һ. Һ. Фарс дилиндә Азәрбајҹан сөзләри / Под ред. А. Азери. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1962. (азерб.)
  691. И. П. Перушевский. Джаро-белоканские вольные общества в первой половине XIX века. — Махачкала, 1993. — С. 76–77.
  692. Бей // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  693. Хармандарян С. В. Ленин и становление Закавказской федерации. 1921–1923. — Ер.: Алашара, 1969. — С. 13.
  694. Бәјзадә // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. II ҹилд: Балзам—Гајдар. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1978. С. 140.
  695. Под ред. Е. М. Жукова. Малик // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973–1982.: "В некоторых завоеванных монголами странах (13–14вв.) Мелик — владетельный феодал местного происхождения. На территории Армении и Азербайджана при монголах, Сефевидах и в период существования полунезависимых княжеств мелик — владетельный феодал, потомок старинной местной мусульманской и христианской знати."
  696. Раффи. Меликства Хамсы, 1600–1827: материалы для новой армянской истории / Перевод с армянского Л. М. Казаряна, отв. ред. Б. А. Улубабян. — Ер.: Наири, 1991.
  697. Məlikaslanovların soyağacı haqqında, N. A. Cavanşir Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri, İkinci Buraxılış, Səda, Bakı, 2001, səh: 25 ISBN 5-86871-204-4
  698. Tapper, Richard. Frontier nomads of Iran, P. 14–15
  699. Ahmet Caferoğlu. Türk Tarihinde Nöker ve Nöker-zadeler Müessesesi, IV. Türk Tarih Kongresi Ankara 10–14 Kasım 1948, Kongreye Sunulan Tebliğler, TDK Yay., Ankara 1952: 251.
  700. Басилов Б.Н. Культ святых в исламе. Москва: Мысль, 1970, 142 с
  701. Touraj Atabaki, "Recasting Oneself, Rejecting the Other: Pan-Turkism and Iranian Nationalism" in Van Schendel, Willem(Editor). Identity Politics in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century. London, GBR: I. B. Tauris & Company, Limited, 2001. p.66.
  702. Алиев С. М. К национальному вопросу в современном Иране // Краткие сообщения Института народов Азии. Вып. 77. — М.: Наука, 1964. — С. 49.
  703. 704,0 704,1 Brenda Shaffer. Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity. — MIT Press, 2002. — С. 15–16, 49. — ISBN 0-262-19477-5, 0-262-69277-5.
  704. Мустафаев В. К. Некоторые аспекты концепции нации в общественной мысли Ирана (конец XIX–I половина XX в.) // Известия АН Азербайджанской ССР. Серия истории, философии и права. — 1989. — № 2. — С. 18–23.
  705. Ersin Alok, "Karagöz-Hacivat: The Turkish Shadow Play", Skylife — Şubat (Turkish Airlines inflight magazine), February 1996, p. 66–69.
  706. Ali Ertuğrul Gürtekin, Hasan Şahmaranoğlu. Necip Asım Yazıksız (Balhasanoğlu) ve Kilis ağzı üzerine incelemeler. Kilis Kültür Derneği, 1995; p. 97
  707. Muhan Bâli. Erciş'li Emrah ile Selvi Han hikâyesi varyantların tesbiti ve halk hikâyeciliği bakımından önemi. Baylan Matbaası, 1973; p. 25
  708. Azerbaijan and the Challenge of Multiple Identities Archived may 6, 2008, at the Wayback Machine. by Alireza Asgharzadeh. The Middle East Review of International Affairs
  709. Криштопа А. Е. Сведения западноевропейских путешественников XV века о Дагестане // Вопросы истории и этнографии Дагестана. Вып. 1. — 1970. — С. 119.
  710. 711,0 711,1 Magomedkhan Magomedkhanov. Building of the Tower of Babel: Ethnolinguistic Processes in Dagestan. Russian Academy of Sciences, Dagestan Science Centre.
  711. Magomedkhan Magomedkhanov. The Dagestanis:: Ethnolingustic Diversity and Cultural Identity (dissertation).
  712. Гасанов М. Р. Очерки истории Табасарана. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1994.
  713. S. Maharamov. Dagestan and Shirvan from the Sixth to Sixteenth Century: Economic, Political and Cultural Relations; Russian Academy of Sciences Dagestan Science Centre: Institute of History, Archaealogy and Ethnography, 2009; p. 164
  714. Ибрагимов М.-Р. А. Азербайджанцы // Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: "Наука", 2002. — ISBN 5-02-008808-0.
  715. "Ethnic Groups by Major Administrative-territorial Units" (PDF). National Statistics Office of Georgia. 7 April 2014 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 November 2012.
  716. "Грузинская советская энциклопедия", ст. "Борчало". Тбилиси, 1965
  717. Azerbaijanis in Georgia Arxivləşdirilib 2011-07-20 at the Wayback Machine. Retrieved 2 October 2006
  718. "mapping-the-global-muslim-population". 7 October 2009. Archived from the original on 2021-05-14. İstifadə tarixi: 2021-05-14.
  719. "АРМЯНСКОЕ И АЗЕРБАЙДЖАНСКОЕ МЕНЬШИНСТВА ГРУЗИИ". Доклад № 178 Европа. 22 ноября 2006. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib.
  720. А.КУХИАНИДЗЕ. "Национальные меньшинства Восточной и Южной Грузии" (rus). Мемориал. 2011-07-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-16.
  721. Елена Парцвания. "Саакашвили объявил Навруз общенациональным праздником Грузии" (rus). РИА Новости. 21/03/2010. 2010-03-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-16.
  722. Azeris of Georgia Marked Elat Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. News Georgia. 5 August 2014. Retrieved 5 January 2015.
  723. И. Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху его присоединения к Российской империи. — Санкт-Петербург: Императорская Академия наук, 1852. — С. 446.
  724. Claude Mutafian. Karabakh in the twentieth century // Caucasian Cnot. — 1994. — С. 134. — ISBN 1856492877.
  725. Lowell Barrington (ed.) After Independence: Making and Protecting the Nation in Postcolonial and Postcommunist States. University of Michigan Press, 2006. ISBN 0472025082; p. 230
  726. AZƏRBAYCAN FOLKLORU ANTOLOGİYASI, AMEA Folklor İnstitutu
  727. 728,0 728,1 Louis Ligeti. Sur la langue des Afchars d'Afghanistan (фр.) // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. — 1957. — Vol. 7, no 2/3. — P. 109–156.
  728. Дебец Г. Ф. Антропологические исследования в Афганистане // Советская этнография. — М.: Наука, 1967. — № 4. — С. 87.
  729. Брук С. И. Население мира. Этнодемографический справочник. — М.: Наука, 1981. — С. 381–382.
  730. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli qərarına 1 nömrəli əlavə Arxivləşdirilib 2021-07-07 at the Wayback Machine, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, İstifadə tarixi:9 yanvar 2015
  731. "Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower". UNESCO rəsmi saytı. 2000. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib.
  732. "Gobustan Rock Art Cultural Landscape". UNESCO rəsmi saytı. 2007. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib.
  733. "Historic Centre of Sheki with the Khan's Palace" (ingilis). UNESCO-nun rəsmi saytı. 2019. 2012-05-15 tarixində arxivləşdirilib.
  734. 18 may — Beynəlxalq Muzeylər Günüdür [ölü keçid]
  735. Baghirova, Nazrin. "❗️Покидая Карабах, армянская сторона разгромила и разграбила множество древних албанских памятников христианской истории, а также вывезла древние надгробные камни". 3:14 PM · 8 янв. 2021. 2021-01-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  736. "Azerbaijani leader hails handover of region ceded by Armenia". AP NEWS (ingilis). 2020-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
  737. "Father Hovhannes of Artsakh's Dadivank Monastery to bring bells and cross to Armenia". News.am. 10 November 2020. 16 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 November 2020.
  738. "Kino tariximizi qoruyan və yaşadan məkan". 18-02-2011. 2021-07-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-08-17.
  739. Султанлы М. Республиканский рукописный фонд // Труды Республиканского рукописного фонда. — Б., 1961. — Т. I.
  740. Каграманов Дж. В. Республиканский рукописный фонд АН Азерб. ССР // В сокровищнице рукописей. — Б., 1983. — Т. VI.
  741. "Ancient medical manuscripts of Azerbaijan in UNESCO's World Memory Register". İstifadə tarixi: 2015-06-22.[ölü keçid]
  742. "Средневековые рукописи по медицине и аптечному делу". unesco.org. 2012-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-30.
  743. "The copy of the manuscript of Mahammad Fuzuli's "divan"". unesco.org. 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-16.
  744. "Akademik Teymur Kərimli: "Azərbaycana aid əlyazmaları almaq üçün külli miqdarda vəsait ödəyirik" — MÜSAHİBƏ". 2021-07-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-22.
  745. Tahirzadə, Ədalət. Salman Mümtaz (tərcümeyi-hal oçerki) (PDF) (az.). Bakı: "Kür" nəşriyyatı. 2002. 16 səh. 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-07-22.
  746. Saparov, Arsène (2017). "Contested spaces: the use of place-names and symbolic landscape in the politics of identity and legitimacy in Azerbaijan". Central Asian Survey. 36 (4): 534–554. doi:10.1080/02634937.2017.1350139.
  747. "The alteration of place names and construction of national identity in Soviet Armenia. Arseny SAPAROV". 2020-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-04.
  748. Джафар Гияси и Ибрагим Бозйель. ARMENIAN ACTS OF CULTURAL TERRORISM. Анкара 1997 Arxivləşdirilib 2010-01-19 at the Wayback Machine
  749. "Arseny Saparov, International Relations Department, London School of Economics, Houghton Street, London WC2A 2AE, A. Saparov@lse.ac.uk". 2020-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-04.
  750. Джафар Гияси, Ибрагим Бозйель. Армянские акты культурного геноцида. Arxivləşdirilib 2010-01-19 at the Wayback MachineАнкара, 1997 Arxivləşdirilib 2010-01-19 at the Wayback Machine "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2010-01-19. İstifadə tarixi: 2017-02-04. (ing.)
  751. "Borcalı tarixinin qısa xülasəsi". 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-04.
  752. BBC. [hhttps://www.bbc.com/azeri/region-47000338 "İran azərbaycanlıları: "Türkcə olan qədim adlar farslaşdırılır""]. 25 Yanvar 2019 ​. 2021-05-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-06-22.
  753. "Intangible list of Azerbaijan". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-22.
  754. Baku Arxivləşdirilib 2022-08-08 at the Wayback Machine. en.unesco.org
  755. Sheki Arxivləşdirilib 2018-07-05 at the Wayback Machine. en.unesco.org
  756. "Ərdoğan: "Azərbaycan və İranla birlikdə UNESCO-ya müraciət etmişik"". report.az/. 16 September 2020. 25 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 September 2020.
  757. "Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının soyadlarının dövlət dilinə uyğunlaşdırılması haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MİLLİ MƏCLİSİNİN QƏRARI". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-22.
  758. Shota Kincha. "Azerbaijani activists in Georgia want family names 'liberated from occupation'" (ingilis). OC media. 2021-12-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-10.
  759. unesco.org. "UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger. INTERACTIVE ATLAS". 2016-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-06-22.

Ədəbiyyat

  • Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, Azərbaycan, Azərbaycan Milli Ensiklopediyası NPB, 2007
  • The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, Jonathan M. Bloom and Sheila Blair, Azerbaijan, Oxford University Press, 2009
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, ISBN ISBN 5-17-033764-7
  • Lars Johanson, Éva Ágnes Csató Johanson. The Turkic Languages. — 1998. — P. 473.
  • Мехди Зариф, Перевод с итал. И. Замойской, Ковры, 2006
  • Алекперов, А. К., Исследования по археологии и этнографии Азербайджана, 1960
  • Mostashari, Firouzeh, On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus, New York, 2006
  • Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты, Сборник документов, Баку, 1998
  • Гусейнов, Н., Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века, Баку, 1949
  • Altstadt, Audrey L., The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule, Hoover Press, 1992, 331, ISBN 0817991824, 2022-05-21 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2022-05-21
  • The World Encyclopedia of Contemporary Theatre: Europe. Don Rubin Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine
  • Мамедов З. История Азербайджанской философии. Баку, 1994.
  • История азербайджанской философии. T.1. Баку, 2002.
  • История азербайджанской философии. Т.2. Баку, 2008.
  • Амин-заде А. А. Из истории философской и общественно-политической мысли в Азербайджане. Баку, 1972.
  • Гасанов Г. И. Из истории философской мысли Азербайджана начала XX в. Баку,1972.
  • Flemming, Barbara. Essays on Turkish Literature and History (ingilis). Brill. 2018.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]