Böyük Yenisey
| Böyük Yenisey | |
|---|---|
| tıva Бии-Хем | |
 | |
| Ölkə |
 Rusiya |
| Mənbəyi | |
| • Yüksəkliyi | 1521 m |
| Mənsəbi | Yenisey |
| • Yüksəkliyi | 619 m |
| Uzunluğu | 605 km |
| Su sərfi | 584 m³/s |
| Su hövzəsi | 58700 |
| Hövzəsinin sahəsi | 56800 km² |
| DSR[rus.] | 17010100112116100000027 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Böyük Yenisey[1] (tıva Бии-Хе́м) — Yeniseyin sağ qolu olan, Tıva Respublikasından axan çay.
Tıva dilindəki Biy-Xem adı "böyük çay" mənasını verir.
Uzunluğu 605 km, hövzənin sahəsi 56.800 km²-dir[2]. Mənsəndən 285 km məsafədə gəmiçilik üçün yararlıdır. Böyük Yenisey başlanğıcını 1521 m yüksəklikdən götürür. Başlanğıcı Qara-Balıq gölündən başlayır. Çayın sululuğunun yüksək olması, relyefinin özünəməxsus tutma hövzəsini təşkil edən Toca çökəkliyini əhatə etməsi ilə izah olunur. Çay çoxlu sayda qol qəbul edir. Bunlardan ən böyükləri sağ tərfdən ona tökülür: Toora-Xem, Hamsara, Sıstıq-Xem. Böyük Yeniseyin hövzəsi, şimal və şərqdə Tuvanın Buryatiya, İrkutsk vilayəti və Krasnoyarsk diyarı ilə inzibati sərhədləri olan dağlıq bir bölgədir. Aşağı axınlarda, Tıva çökəkliyi hövzəsi boyunca axır. Çayın mənsəbinin hündürlüyü 619 metrdir. Qızıl şəhərində, Yuxarı Yeniseyin başlanğıcı olan Uluq-Xemi meydana gətirərək Kaa-Xem ilə birləşir. Çay hövzəsi, Tıva Respublikasının bütün Toju kojuunu, mərkəzi Toora-Xem ilə birlikdə, çayın Toora-Xem qaynağında yerləşir. Mənsəbdə kiçik Yeniseylə birləşən çay yenisey çayını meydana gətirir.
Çayın yuxarı axarı demək olar ki, toxunmamış bakirə torpaqlardan ibarətdir. Bənzərsiz geoloji xüsusiyyətlərə malik olan doqquz sönmüş vulkanın sahəsi xüsusi ilə unikaldır. Toora-Xem çayının kənarında respublikanın ən maraqlı turizm yerlərindən biri olan gözəl Azas gölü (başqa adı Toju) var. Demək olar ki, bütün göl və çay ərazisi Azas Federal Qoruğunun bir hissəsidir[3]. Çay boyunca yerləşən yaşayış məntəqələri:Xara-Xaak, Sevi, Irban, İy, Saldam, Dora-Xem, Adır-Xeziq. Çay boyunca yerləşən ada və astanalar:Xara-Xaak, Nijnıye Qusinıye, Verxnıye Qusinıye adaları və Podqorojitsa, Xutınski astanaları. Çayın yuxarı axınları boyunca Tozağacı, Sidr, Küknar ağaclarından ibarət olan meşələrlə örtülmüşdür. Böyük yenisey və onun qollarında yayılmış balıq növləri:Lota lota, siqi, xanı, adi durnabalığı, Thymallus, adi taymen və s.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 16. Ангаро-Енисейский район. Вып. 1. Енисей / под ред. Г. С. Карабаева. — Л.: Гидрометеоиздат, 1967. — 823 с.
- ↑ Большой Енисей // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ "Озеро Азас - Protected areas of Russia". 2020-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-01.