Büt

Büt — insanlar tərəfindən ibadət və ya sehrbazlıq üçün işlənilən fiziki obyekt.
Etimologiya
[redaktə | vikimətni redaktə et]Büt sözü Azərbaycan dilinə fars dilindən (fars. بت) gəlib.[1] Pəhləvi dilində o, but şəkildə mövcud idi. Pəhləvi dilinə isə bu söz Soğd dilindəki bud və ya put sözündən gəlib. Orda bu söz həm Budda, həm də büt mənasında işlənilirdi. Beləliklə, bu sözün sanskrit mənşəyi var.[2][3]
Tarix
[redaktə | vikimətni redaktə et]
Hesab olunur ki, ən erkən bütlər daşlar, ağaclar və çaylar kimi təbii obyektlər idi.[4]
Venera heykəlciklərinin ən erkən nümunələri Üst Paleolit dövrünə aiddir.[5] Lakin, onların nə üçün istifadə olduğunu və əslində dini ibadətlə bağlı olub-olmadığlarını müəyyən etmək mümkün deyil.[6]
Günümüzə qədər çatan bir sıra qədim büt "muzey effekti" adlanın fenomenin qurbanıdır. Yəni, bu dini artefaktlar orijinal kontekstlərindən çıxardılıb, ilk öncə üslubi baxımdan müzakirə olunur. Məsələn, Qədim Roma dinində bütlər, müasir Hinduizmdə kimi çiçəklərlə bəzələnə bilərdi və ritual rolları baxımdan müşahidə olunurdu. Lakin bu gün bu baş vermir.[7]
İbrahimi dinlərin yayılması ilə bütlər məhv olunurdu. Məsələn, Nortumbriya Kralı Edvin Xristianlığı qəbul etdiyi zamanı həmçinin bütlərdən imtina etmişdi. Roma Papası V Bonifas məktubunda ona bütləri nifrət etməyə tapşırıb və Edvinin öz paqan keşişi Koifi anql paqan bütlərini yandırmışdır.[8]
Qərbi Sibirdə yaşayan Baraba tatarları XVIII əsrin sonunda İslamı qəbul etdilər. Onların ruhlarını təmsil edən taxta heykəlcikləri var idi. Həmin heykəlciklər şamanın qayğısında olan dəyədə saxlanılırdı. Həmin dəyələr çətin tapılan yerlərdə tikilirdi. Bəzən, onlara gedən yol ağaclara asılan parça ilə işarə olunurdu. Qadınlara ora giriş qadağan idi. Müəyyən günlərdə, böyüklər ilə şamanlar ora ibadət üçün gedirdilər.[9]
Dinlərə görə
[redaktə | vikimətni redaktə et]İbrahimi dinlər
[redaktə | vikimətni redaktə et]Yəhudilikdə bütpərəstlik (ivr. עבודה זרה) ən böyük günahlardan biridir. Ancaq bütün (ivr. אליל) özünə ibadət yox, həmçinin Tanrının hər hansı bir təsvirinin iştrakı ilə ibadət bütpərəstlik sayılır.[10] Ümumiyyətlə, Yəhudilik anikonist dindir, yəni Tanrının təsvirləri qadağandır. Bundan artıq, iudaistlər üçün bütlərə verilən yeməkləri yemək və bütpərəstlərlə bütpərəst mərasimlər zamanı ünsiyyət qurmaq qadağandır.[11]
Xristianlıqda ibadət olunan təsvirlər ikona (yun. eikṓn - təsvir) adlanır. Onlara yanaşma təriqətdən-təriqətə və dövrdən-dövrə dəyişir. Məsələn, Pravoslav kilsələrində ikonalar geniş şəkildə işlənilir. Lakin, VIII-IX əsrlərində, Pravoslav olan Bizans İmperiyası ikonoborçuluq dövrünü (yəni, ikonalara qarşı mübarizə dövrünü) yaşamışdı.
İslamda şirk anlayışı etimoloji baxımdan bütpərəstlik demək deyil, lakin bu günah bütlərin qadağası ilə bağlıdır. Şirkin bir nümunəsi, keçmişdə Kəbə ətrafında yerləşən bütlərdir. Məhəmməd bu bütləri yox edib.[12]
Şərqi Asiya dinləri
[redaktə | vikimətni redaktə et]Şintoizmdə bütlər şintai (yap. 神体 - kaminin bədəni) adlanır.[13] Həm insan yaratdığı obyekt şintai ola bilər, məsələn, güzgü, qılınc, kaminin heykəli və s.; həm də təbii obyekt, məsələn, daş, dağ, çay, ağac, şəlalə və s..[14]

Həm Şintoizmdə (yap. 神幸式 və ya 神幸祭 - şinko şiki və ya şinto sai adı altında), həm də Çin xalq dinidə[15] bu cür ilahi obyektlərin paradları təşkil olunur.
Cənubi Asiya dinləri
[redaktə | vikimətni redaktə et]Hinduizmdə bütlər murti (sanskr. मूर्ति - təcəssüm) adlanır.[16] Murti ilahiliyin və ya müqəddəsin təsviri şəkildə ola bilər.[17] Hinduistlər də, Şərqi Asiyada kimi öz bütləri ilə paradlar təşkil edir.[18][19]
Caynizmdə bütlər adətən yoqanın oturma pozasında (padmasana) və ya ayaq üstə pozasında (kayotsqara) olur.[20]
Güman ki, erkən Buddizm b.e. I əsrinə qədər anikonik idi. Budda taxtın üstündə boşluqla, Bodi ağacı ilə, sürənin olduğu məkanın üstündə kiçik çətirli sürənsiz at ilə, Buddanın ayaq izləri ilə və darma təkəri ilə işarə olunurdu.[21] Bu məsələ mübahisəlindir, amma hesab olunur ki, Buddanın ilk antropomorf təsvirləri yunan-buddist qarşılıqlı əlaqələrin nəticəsi idi.[22] Araşdırmaçılar arasında bunnan bağlı debat 1990-cı illərdə Syuzan Hantinqton tərəfindən başladılmışdı və hələ də davam etməkdədir.[23]
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ [1]
- ↑ [2]
- ↑ [3]
- ↑ Культуралогія: Энцыклапедычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2003. ISBN 985-11-0277-6 Укладальнік: Эдуард Дубянецкі
- ↑ "The Cave Art Debate". Smithsonian Magazine. March 2012. 2025-01-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-06.
- ↑ Peter Roger Stuart Moorey. Idols of the People: Miniature Images of Clay in the Ancient Near East. Oxford University Press. 2003. 1–15. ISBN 978-0-19-726280-1.
- ↑ [4]
- ↑ [5]
- ↑ [6]
- ↑ Kohler, Kaufmann; Blau, Ludwig. Idol-Worship // Jewish Encyclopedia. Kopelman Foundation. 1906. 4 May 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 July 2021.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2024-12-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-07.
- ↑ [7]
- ↑ [8]
- ↑ Shintai, Encyclopedia of Shinto
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2024-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-08.
- ↑ p. 17
- ↑ PK Acharya, An Encyclopedia of Hindu Architecture, Oxford University Press, page 426
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2024-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-09.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2024-09-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-09.
- ↑ Zimmer, Heinrich, Joseph Campbell (redaktor), Philosophies of India, London: Routledge & Kegan Paul Ltd, 1953, ISBN 978-81-208-0739-6
- ↑ S. L. Huntington, Early Buddhist art and the theory of aniconism Arxiv surəti 6 dekabr 2010 tarixindən Wayback Machine saytında, Art Journal, 49:4 (1990): 401–8. ]
- ↑ Krishan, Yuvraj, The Buddha image: its origin and development, 1996, Bharatiya Vidya Bhavan, ISBN 81-215-0565-8, ISBN 978-81-215-0565-9. - a clear and well-illustrated account of the traditional view
- ↑ See note 7 here for an update on the controversy as of 2007, and here for another from 2001.