Bahadır və Sona (roman)

Bu məqalə Nəriman Nərimanovun "Bahadır və Sona" romanı haqqındadır. Digər mənalar üçün Bahadır və Sona səhifəsinə baxın.

Bahadır və Sona (roman)
azərb. Bahadır və Sona‎
1913-cü il nəşri
Janr	Roman
Müəllif	Nəriman Nərimanov
Orijinal dili	azərbaycan
Yazılma ili	1896
Nəşr ili	1896
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bahadır və Sona — Nəriman Nərimanov tərəfindən 1896-1898-ci illərdə yazılmış roman. Azərbaycan ədəbiyyatında ilk roman.

Məzmunu

Roman öz millətini istəyən müsəlman tələbə Bahadır ilə təhsil görmüş, ağıllı, öz xalqını sevən erməni Sonanın sevgisi haqqındadır. Yazıçı romanda din, millət, mədəniyyət, mətbuat, ailə və s. məsələlərə münasibət bildirmişdir. Sevgi əhvalatı faciədə bir ədəbi vasitə olsa da, yazıçının əsas ideyası millət, vətən qayğısı, ictimai tələblər, mövhumatçılıq, müsəlman qadınlarının savadsızlığı kimi məsələlər idi. Bahadır və Sonanın bədbəxt taleyi ictimai həyatın faciəsi idi. Burada iki gəncin nakam məhəbbəti ictimai fəlakətlərin mənbəyi olan burjua-mülkədar qayda-qanunları, ruhani cəhaləti fonunda qələmə alınmışdır. Məhz bu cəhətdən yazıçının faciədə verdiyi hadisələr uydurma və ya sadəcə təxəyyülün məhsulu deyil, tarixi bir həqiqət idi.

Qalereya

"Bahadır və Sona" əsərinin müəllifi Nəriman Nərimanov

"Bahadır və Sona" kitabı Nəriman Nərimanovun ev-muzyində

"Bahadır və Sona" kitabı 1971

"Bahadır və Sona" kitabı Nəriman Nərimanovun ev-muzyində

"Bahadır və Sona" kitabı 1985

Müstəqillik dövründə çap olunmuş "Bahadır və Sona" kitabı

"Bahadır və Sona" kitabı 1957

Romana dair fikirlər

Məmməd Əmin Rəsulzadə

Məmməd Əmin Rəsulzadənin roman haqqında fikirləri:

" "Bahadır və Sona" məşhur bir ədibimizin qələmilə yazıimış kiçik bir romandır. Böyük qardaşımız Nəriman cənablarının bu kiçik romanının iki əvvəlinci hissəsini daha məktəbdə ikən oxumuşdum. Əgər o çağdan bu çağadək məzkur əsərin mabədinə müntəzir olduğumu söylərsəm, mübaliğəyə həml etməyə bilərsiniz. İntizarıma nail oldum. Dünən "Bahadır və Sona"nın üçüncü hissəsi təkmil olunmuş ikinci təbini oxudum. İntizarlarımda çox kərə aldanmışdım, fəqət bunda aldanmadım. Gözlədiyimi gördüm.

Məncə ədəbiyyat, hələ onun hekayənəvislik qismi, həyati eynilə təsvir etməklə mükəlləfdir. Binaən əleyh öylə bir surətdə yaradılmalıdır ki, oxucularını alçaq hissiyyat və dəni rəftarlardan iyrəndirsin, yüksək fikirlər və ali hissiyyatlara, biləks imrəndirsin. Bunu bir ədib kamilən ifa edə bilmək üçün iki vergiyə malik olmalıdır: biri vüsəti-qərihə, o biri cəsarəti-mədəniyyə.

Allah Nərimana bunların ikisini də vermişdir.

Ehtimal ki, bəzilərincə ikinci bir az da artıq hesab olunur. Fəqət məncə kaşki, pulları artıq düşənlər əvəzinə Allah bizə cəsarəti-mədəniyyələri çox olanlardan bollu-bollu ehsan edəydi.

Roman ədəbiyyatın öylə bir şəklidir ki, cəmaətin ruhunu və mənəvi həyatını mükis olar, onu idarə edə bilər.

Hər bir camaatın arasında ənənə, tarix və adətcə möhkəmləşmiş, kök salmış məsələlər vardır ki, onlardan əfkari-ümumiyyə xilafına bəhs etmək və onu hazırdakı ictimai qayda və müəssisəlerin nöqsanları haqqında düşündürə bilmək üçün roman yazan adətən bəzi roman qəhrəmanları (hero-heço) qədər mətanətli və cəsarətli olmalıdır. Şərqin, ələlxüsus islam Şərqinin gördüyümüz, "Bahadır və Sona"nın da göstərdiyi bu günkü gərəkliyinin səbəblərindən birisi dəxi bu cəsarət-sizlik, bu səciyyəsizlikdir (caractere).

Möhtərəm müəllifin iti gözlüyü sayəsində münəvvər qismimizi məşğul edən (əqəllən məşğul etməsi lazım gələn) məsələlərin bir çoxu bu romanda bəhs edilmişdir. Bittəb böylə kiçik bir romanda o qədər (arvad, yazı, dil və aləmi-islamın dalda qalmasının səbəbləri kimi) böyük-böyük məsələlər tamamilə həll və fəsl edilə bilməzdi. Nəriman cənabları bunları tamamilə qət və teyy etmək fikrinə də düşməmişlərdir. Bəlkə də öz yanlarında bu məsələlər az-çox həll olunmuş bir şəkildədir və təfsilatını istərlərsə, daha mükəmməl və daha müfəssəl surətdə qələmə almaqla qarelərini müstəfid edərlər. Fəqət bu qədər var ki, hərəsi bir kitaba mövzu ola biləcək qədər əsaslı fikirləri "Bahadır və Sona"da zikr etməklə müəllif cənabları istəmişlər ki, bu gün həllinə çalışmaq lazım gələn məsələləri təlxis edərək müzakirəyə, ədəbiyyat müzakirəsinə qoysunlar. Bu məsələlər haqqında aşağıda biz də öz mütaliəmizi yazacağız.

"Bahadır və Sona" müsəlmanlığa və türkliyə aid məsələləri tizkar etdiyi halda əsasən milliyyət fövqündə, beynəlmiləl və insani bir fikrə istinadən yazılmışdır. Burada milliyyət və məzhəb ixtilafının nəticəsində ən səmimi, ən biqərəz və ən müqəddəs eşq və məhəbbətlərin necə pamal olduğu və "cəhətsiz", "səbəbsiz" ayrılıqların Bahadırın təbirincə: "uçurum dərələr"in nə yıxıcı və nə xarabedici bir qüwət olduğu şairanə bir surətdə göstəriliyor.

Bahadır bir müsəlman tələbəsidir. Ürəyi millət eşqilə yanıyor. Yaxınlarına mənfəət gətirmək müntəhayi-amalıdır.

Yaz vaxtı Məngilisə gəliyor, orada gözəl bir meşədə gözəl bir qıza rast düşüyor. Aralarında bir iti və mənidar baxış rəddü bədəl oluyor. Sonra Bahadır Yusif adında erməni bəzzaza təsadüf ediyor. Bu bəzzaz da qızına farsca oxutmaq üçün müəllim arıyormuş. Bahadır qıza müəllim oluyor. Təsadüfən şagirdi olan Sona xanım meşədə gördüyü qız çıxıyor. Qız da Bahadır kimi millətini sevənlərdəndir. İki gün sonra Bahadır Sonagilə köçüyor. Cavan oğlan ilə cavan qız biri-birini seviyorlar. Sevdiklərini bir-birlərinə hiss etdiriyorlar. Sonra Bahadır Peterburqa dərsə gediyor. Qız Məngilisdə, oğlan Peterburqda ayrılıqdan mütəəssir oluyorlar. Bir münasibətlə qızın ata-anası işdən xəbər tutuyorlar. Bu aralıq Bahadırdan bir kağız gəliyor. Burada açıq-açığına izhari-eşq olunuyor. Qız ata-anasına etirafi-eşq ediyor. Ata-anası eli nəzərə gətiriyorlar. Xalq nə diyər, nə danışar — deyə düşünüyorlar. Din ayrılığı vüsalə mane olacaq. Bahadır xristian olsun — deyə atası məxsus bir mülahizə üzərinə rəy veriyor. Qız böylə təklifi rəva görmüyor. Axırda çarə buna müncər oluyor ki, atası qızı götürsün, bərabər Peterburqa getsinlər. Orada Bahadırla bərabər dərdlərinə bir çarə tapsınlar. Bu əsnalarda Bahadır yazdığı eşqnaməsindən peşiman oluyor. Bu onları incidəcək — deyə düşünüyor. Özünü öldürmək qəsdinə düşüyor. Hətta öldürməkdə ikən qızın atası daxil oluyor. Bir müqəddimə ilə sözə başlıyor. Kağızın gəldi — diyor. Eşqinizi təqdir edərim. Fəqət arada din ayrılığı var. Buraya gəldik ki, bərabər bir çarə edək. Baha-dır öz eşqilə onların rahətini pozduğu üçün əfv istiyor. Yusif erməni günortadan sonra təkrar görüşmək üzrə getdikdən sonra artıq Bahadır müzakirənin bəqiyyəsini gözləməyərək özünü öldürüyor. Sona isə nəticənin böylə fəci çıxması ücbində dəli oluyor.

Görüyorsunuz ki, nəticə olduqca fəcidir. Bu, insani fikirlərin, böyük niyyətlərin və ülvi əməllərin zamanımızda əksərən düçar olduqları nəticədir. Fəqət bu məğlubiyyət müvəqqətidir. Bahadır da ölərkən bu imanla ölüyor. İntihardan əvvəl yazıb qoyduğu kağızda diyor ki:"- Ah, insanları bir-birindən ayıran uçurum dərələr! Mən sizi məhv etmək is-tərkən siz məni məhv etdiniz... Fəqət əmin olunuz siz axırda məhv olunacaqsmız..."

Bu əsaslı xətdən müəllif bittəb haşiyələr çıxıyor. Erməni qızı Sona maarifmənddir, bir çox dillər bilir. Türkcə yazar, oxur, bir fazilə təsvir ediyor ki, indi də farscaya maraq ediyor. Özü də elmdən, fəlsəfədən, ictimaiyyətdən bəhs ediyor, millətinin aşiqi, dərdiməndidir. Buna müvazi Bahadır Tiflisə gəldikdə oradakı yoldaşından Tiflisdəki müsəlman xanımları haqqında məlumat istiyor. O da "obrazovannı" bir müsəlman qızının hissiyyatını nəql edirkən diyor ki: "Mənim sualıma: elmlərdən hansı xoşunuza gəlir, qız "firəng dili" — deyib məndən sordu: "Siz firəngcə bilirsinizmi?" Cavab verdim ki, bəli. Qız başladı söhbəti firəngcə: bir az söhbətdən sonra zarafatca firəng dilində sordum ki, ərə getmək istiyormu və nə mənsəb sahibinə getmək istiyor. Cavab verdi ki, hamıdan artıq əfsərə...

"Türkcə yazmaq, oxumaq bilirsinizmi?" Qız cavab verdi ki, türk dili nədir ki, ona görə vaxtımı çürüdüm və nəyə lazımdır..."

Oxumuş qızlarımızdan bir çox müəllimələrimiz, doktorlarımız vardır. Bundan əlavə daha çox keçmədi bu yazda idi ki, milli bir işdən ötrü giriftar olan Kiyev tələbə ictimainin həbs olunan üzvləri arasında bir "müsəlman Sonası" da vardı. İş bu halda ikən yuxarıda təsvir olunan müvazinə müvafiqmidir?

"Bahadır və Sona"nın möhtərəm müəllifi böylə bir suala məruz qala bilərdi. Əgər romanın cərəyanı təqribən 30 il bundan əvvəlisinə aid olmayaydı. Bu da bilmünasibə "Kəşkül" qəzetindən bəhs olunmaqla təyin olunuyor. O vaxtlar ehtimal ki Tiflis qızları mütləq "əfsərə" getmək üçün də oxuyurlarmış, axtarsan indi də türkcədən acığı gələn xanımçıqlar tapılar. Gördüyümüz bu qədər. Türkcə danışa bilməyən bəyciklərin əlbəttə bir o qədər türklükdən, müsəlmanlıqdan və bu milli hissiyyatdan məhrum zavallı, gülünc bacıları və rəfiqələri də vardır ki, sən onlara salam verəndə onlar sənə rusca "zdrasti" deyərlər.

Aristokrat qızlarımızdan birisi, yoldaşlarımızdan birisinə nəql edirdi ki, öz musiqişünaslığından bəhslə, rusca: "Mən yaxşı havalar çalıram, istəyirsən sənin üçün də çalım, fəqət güman eyləmə ki, müsəlman havaları da çalıram, yox, Allah məni bundan saxlasın heç tatar havası çalmağa tənəzzül edərmiyəm?" — diyormuş.

• "Bahadır və Sona" məşhur bir ədibimizin qələmilə yazıimış kiçik bir romandır. Böyük qardaşımız Nəriman cənablarının bu kiçik romanının iki əvvəlinci hissəsini daha məktəbdə ikən oxumuşdum. Əgər o çağdan bu çağadək məzkur əsərin mabədinə müntəzir olduğumu söylərsəm, mübaliğəyə həml etməyə bilərsiniz. İntizarıma nail oldum. Dünən "Bahadır və Sona"nın üçüncü hissəsi təkmil olunmuş ikinci təbini oxudum. İntizarlarımda çox kərə aldanmışdım, fəqət bunda aldanmadım. Gözlədiyimi gördüm.

Məncə ədəbiyyat, hələ onun hekayənəvislik qismi, həyati eynilə təsvir etməklə mükəlləfdir. Binaən əleyh öylə bir surətdə yaradılmalıdır ki, oxucularını alçaq hissiyyat və dəni rəftarlardan iyrəndirsin, yüksək fikirlər və ali hissiyyatlara, biləks imrəndirsin. Bunu bir ədib kamilən ifa edə bilmək üçün iki vergiyə malik olmalıdır: biri vüsəti-qərihə, o biri cəsarəti-mədəniyyə.

Allah Nərimana bunların ikisini də vermişdir.

Ehtimal ki, bəzilərincə ikinci bir az da artıq hesab olunur. Fəqət məncə kaşki, pulları artıq düşənlər əvəzinə Allah bizə cəsarəti-mədəniyyələri çox olanlardan bollu-bollu ehsan edəydi.

Roman ədəbiyyatın öylə bir şəklidir ki, cəmaətin ruhunu və mənəvi həyatını mükis olar, onu idarə edə bilər.

Hər bir camaatın arasında ənənə, tarix və adətcə möhkəmləşmiş, kök salmış məsələlər vardır ki, onlardan əfkari-ümumiyyə xilafına bəhs etmək və onu hazırdakı ictimai qayda və müəssisəlerin nöqsanları haqqında düşündürə bilmək üçün roman yazan adətən bəzi roman qəhrəmanları (hero-heço) qədər mətanətli və cəsarətli olmalıdır. Şərqin, ələlxüsus islam Şərqinin gördüyümüz, "Bahadır və Sona"nın da göstərdiyi bu günkü gərəkliyinin səbəblərindən birisi dəxi bu cəsarət-sizlik, bu səciyyəsizlikdir (caractere).

Möhtərəm müəllifin iti gözlüyü sayəsində münəvvər qismimizi məşğul edən (əqəllən məşğul etməsi lazım gələn) məsələlərin bir çoxu bu romanda bəhs edilmişdir. Bittəb böylə kiçik bir romanda o qədər (arvad, yazı, dil və aləmi-islamın dalda qalmasının səbəbləri kimi) böyük-böyük məsələlər tamamilə həll və fəsl edilə bilməzdi. Nəriman cənabları bunları tamamilə qət və teyy etmək fikrinə də düşməmişlərdir. Bəlkə də öz yanlarında bu məsələlər az-çox həll olunmuş bir şəkildədir və təfsilatını istərlərsə, daha mükəmməl və daha müfəssəl surətdə qələmə almaqla qarelərini müstəfid edərlər. Fəqət bu qədər var ki, hərəsi bir kitaba mövzu ola biləcək qədər əsaslı fikirləri "Bahadır və Sona"da zikr etməklə müəllif cənabları istəmişlər ki, bu gün həllinə çalışmaq lazım gələn məsələləri təlxis edərək müzakirəyə, ədəbiyyat müzakirəsinə qoysunlar. Bu məsələlər haqqında aşağıda biz də öz mütaliəmizi yazacağız.

"Bahadır və Sona" müsəlmanlığa və türkliyə aid məsələləri tizkar etdiyi halda əsasən milliyyət fövqündə, beynəlmiləl və insani bir fikrə istinadən yazılmışdır. Burada milliyyət və məzhəb ixtilafının nəticəsində ən səmimi, ən biqərəz və ən müqəddəs eşq və məhəbbətlərin necə pamal olduğu və "cəhətsiz", "səbəbsiz" ayrılıqların Bahadırın təbirincə: "uçurum dərələr"in nə yıxıcı və nə xarabedici bir qüwət olduğu şairanə bir surətdə göstəriliyor.

Bahadır bir müsəlman tələbəsidir. Ürəyi millət eşqilə yanıyor. Yaxınlarına mənfəət gətirmək müntəhayi-amalıdır.

Yaz vaxtı Məngilisə gəliyor, orada gözəl bir meşədə gözəl bir qıza rast düşüyor. Aralarında bir iti və mənidar baxış rəddü bədəl oluyor. Sonra Bahadır Yusif adında erməni bəzzaza təsadüf ediyor. Bu bəzzaz da qızına farsca oxutmaq üçün müəllim arıyormuş. Bahadır qıza müəllim oluyor. Təsadüfən şagirdi olan Sona xanım meşədə gördüyü qız çıxıyor. Qız da Bahadır kimi millətini sevənlərdəndir. İki gün sonra Bahadır Sonagilə köçüyor. Cavan oğlan ilə cavan qız biri-birini seviyorlar. Sevdiklərini bir-birlərinə hiss etdiriyorlar. Sonra Bahadır Peterburqa dərsə gediyor. Qız Məngilisdə, oğlan Peterburqda ayrılıqdan mütəəssir oluyorlar. Bir münasibətlə qızın ata-anası işdən xəbər tutuyorlar. Bu aralıq Bahadırdan bir kağız gəliyor. Burada açıq-açığına izhari-eşq olunuyor. Qız ata-anasına etirafi-eşq ediyor. Ata-anası eli nəzərə gətiriyorlar. Xalq nə diyər, nə danışar — deyə düşünüyorlar. Din ayrılığı vüsalə mane olacaq. Bahadır xristian olsun — deyə atası məxsus bir mülahizə üzərinə rəy veriyor. Qız böylə təklifi rəva görmüyor. Axırda çarə buna müncər oluyor ki, atası qızı götürsün, bərabər Peterburqa getsinlər. Orada Bahadırla bərabər dərdlərinə bir çarə tapsınlar. Bu əsnalarda Bahadır yazdığı eşqnaməsindən peşiman oluyor. Bu onları incidəcək — deyə düşünüyor. Özünü öldürmək qəsdinə düşüyor. Hətta öldürməkdə ikən qızın atası daxil oluyor. Bir müqəddimə ilə sözə başlıyor. Kağızın gəldi — diyor. Eşqinizi təqdir edərim. Fəqət arada din ayrılığı var. Buraya gəldik ki, bərabər bir çarə edək. Baha-dır öz eşqilə onların rahətini pozduğu üçün əfv istiyor. Yusif erməni günortadan sonra təkrar görüşmək üzrə getdikdən sonra artıq Bahadır müzakirənin bəqiyyəsini gözləməyərək özünü öldürüyor. Sona isə nəticənin böylə fəci çıxması ücbində dəli oluyor.

Görüyorsunuz ki, nəticə olduqca fəcidir. Bu, insani fikirlərin, böyük niyyətlərin və ülvi əməllərin zamanımızda əksərən düçar olduqları nəticədir. Fəqət bu məğlubiyyət müvəqqətidir. Bahadır da ölərkən bu imanla ölüyor. İntihardan əvvəl yazıb qoyduğu kağızda diyor ki:"- Ah, insanları bir-birindən ayıran uçurum dərələr! Mən sizi məhv etmək is-tərkən siz məni məhv etdiniz... Fəqət əmin olunuz siz axırda məhv olunacaqsmız..."

Bu əsaslı xətdən müəllif bittəb haşiyələr çıxıyor. Erməni qızı Sona maarifmənddir, bir çox dillər bilir. Türkcə yazar, oxur, bir fazilə təsvir ediyor ki, indi də farscaya maraq ediyor. Özü də elmdən, fəlsəfədən, ictimaiyyətdən bəhs ediyor, millətinin aşiqi, dərdiməndidir. Buna müvazi Bahadır Tiflisə gəldikdə oradakı yoldaşından Tiflisdəki müsəlman xanımları haqqında məlumat istiyor. O da "obrazovannı" bir müsəlman qızının hissiyyatını nəql edirkən diyor ki: "Mənim sualıma: elmlərdən hansı xoşunuza gəlir, qız "firəng dili" — deyib məndən sordu: "Siz firəngcə bilirsinizmi?" Cavab verdim ki, bəli. Qız başladı söhbəti firəngcə: bir az söhbətdən sonra zarafatca firəng dilində sordum ki, ərə getmək istiyormu və nə mənsəb sahibinə getmək istiyor. Cavab verdi ki, hamıdan artıq əfsərə...

"Türkcə yazmaq, oxumaq bilirsinizmi?" Qız cavab verdi ki, türk dili nədir ki, ona görə vaxtımı çürüdüm və nəyə lazımdır..."

Oxumuş qızlarımızdan bir çox müəllimələrimiz, doktorlarımız vardır. Bundan əlavə daha çox keçmədi bu yazda idi ki, milli bir işdən ötrü giriftar olan Kiyev tələbə ictimainin həbs olunan üzvləri arasında bir "müsəlman Sonası" da vardı. İş bu halda ikən yuxarıda təsvir olunan müvazinə müvafiqmidir?

"Bahadır və Sona"nın möhtərəm müəllifi böylə bir suala məruz qala bilərdi. Əgər romanın cərəyanı təqribən 30 il bundan əvvəlisinə aid olmayaydı. Bu da bilmünasibə "Kəşkül" qəzetindən bəhs olunmaqla təyin olunuyor. O vaxtlar ehtimal ki Tiflis qızları mütləq "əfsərə" getmək üçün də oxuyurlarmış, axtarsan indi də türkcədən acığı gələn xanımçıqlar tapılar. Gördüyümüz bu qədər. Türkcə danışa bilməyən bəyciklərin əlbəttə bir o qədər türklükdən, müsəlmanlıqdan və bu milli hissiyyatdan məhrum zavallı, gülünc bacıları və rəfiqələri də vardır ki, sən onlara salam verəndə onlar sənə rusca "zdrasti" deyərlər.

Aristokrat qızlarımızdan birisi, yoldaşlarımızdan birisinə nəql edirdi ki, öz musiqişünaslığından bəhslə, rusca: "Mən yaxşı havalar çalıram, istəyirsən sənin üçün də çalım, fəqət güman eyləmə ki, müsəlman havaları da çalıram, yox, Allah məni bundan saxlasın heç tatar havası çalmağa tənəzzül edərmiyəm?" — diyormuş.

• "Bahadır və Sona"dakı fikirlərdən bəhs edəcəyik. Birinci məqaləmizdə dediyimiz kimi Nəriman bəy maarifmənd müsəlmanları düşündürməsi lazım gələn ictimai məsələləri "Bahadır və Sona"larmda təxsis edərək ədəbiyyat müzakirəsinə qoymuşlardır. Bu müzakirəyə qoyulan fikirləri təsnif edərsək aşağıdakı məsələlər təşxis edilmiş olur:

1) dil məsələsi, 2) tərbiyə məsələsi, 3) islahati-diniyyə məsələsi.

Dil məsələsində müəllif təmtəraqlı üslubun, ərəbi və farsi lüğətlər işlətməyin əleyhinədir. Buna binaən də Bahadmn dililə osmanlı ədəbi şivəsini bəyənmiyor və “Tərcüman" qəzetəsinin osmanlı dilinin çətinliyi xüsusunda yazmış olduğu məqaləsinə də müvafiqət ediyor. Dil haqqında "Bahadır və Sona"da ancaq dilin sadəliyi lüzumundan bəhs edilmişdir. Sadəlik, fars və ərəb sözlərinin qovulması ilə tə'min olunur kimi bir fikrin müəllifdə rasix olduğu da zimnən anlaşılıyor.

Bu xüsusda bəyani - mütaliə etmək və bu sadəliyi nə mə'nada anladığımı söyləməyi faydasız görmüyoram.

Dilimiz türkcədir. Əlbəttə, türkcə də qalmalıdır. Ədəbi dil, xalqın anlayacağı bir dildir. Yazı dili xaiqın danışdığı dildən çox uzaq olmamalıdır. Yazı dilinin anlaşıimaz bir halda olduğunu ədəbi hesab eyləyən dövr çoxdan keçmişdir. İndi bir əsrdəyik ki, hər bir şey ümumiləşdiyi kimi ədəbiyyat da ümumiləşir. Böylə bir əsrdə məhdud şəxslərə məxsus bir dil ilə yazı yazrnaq, əlbəttə, ədəbi hesab olunmaz. Yalqız bununla bərabər bir şeydə vardır ki, o da budur: heç bir dil bütün mə'naları, elmi və fənni istilahları yalqız öz lüğətlərilə ifadə edə bilmiyor, başqa dillərdən lüğətlər alıyor. Bu, hər dildə vardır. Binaən əleyh türkcədə də farsi və ərəbidən lüğət almaq qeyri-təbii deyildir. Və bu lüğətlərin məhzən farsi və ərəbi olmaqları səbəbinə əleyhilərində olmaq da səhih olmaz. Çünki, hər dilin bir milliyyəti, bir də beynəlmiləliyyəti vardır. Milliyyət cəhəti hissiyyata, beynəlmiləliyyət cəhəti isə fənniyyata aiddir. Bir millət özünə məxsus olan hissiyyatını ifadə etmək üçün mütləq öz ana dilində istədiyi qədər lüğətlər tapa bilər, bu şərtlə ki, bu hisslər milli vətəbii olsun, əcnəbi birtə'siriə peyvənd olunmuş özgə hisslər olmasın. Halbuki, elmi və fənni mə'naları ifadə üçün ana dili lüğətləri bəstlik etməyir. Çünki elm və fənn bir millətin deyildir, millətlərindir. Çünki, fənniyyat təbii deyil: sün'idir ixtiraidir! Sonradan icad olunan məfhumun bittəb' ixtirai bir lüğəti olmaq da icabatındandır. Dil milliyyət, din isə beynəlmiləliyyət təşkil ediyor. Biz türk olmaq hesabilə dilimizin milliyyəti türkcədir. Müsəlman olduğumuz üçün beynəlmiləliyyətimiz islamdır. Binaən əieyh fənni istilahlarımızı ərəbcədən almaq olduqca təbiidir. Farsinin də mühüm digər bir müsəlman dili olduğundan, həm də mə'lum olan ədəbi bir nüfuza malik bulunduğundan bu xüsusda bir az mədxəliyyəti vardır. Binaən əleyh bunlara qarşı bilaşərt və qeyd inad etmək işimizə gəlməz. Onlardan istər-istəməz istifadə etmək məcburiyyətindəyik. Bu məcburiyyətdə əlim bir şey görmək də doğru deyildir. Xristian aləmi necə və nə dərəcə latın dilinə möhtac isə islam aləmi də ərəbcəyə o cür və o dərəcədə möhtacdır. Bu ehtiyac təbiidir. Təbii olduğu üçün də məqbuldur. Ancaq burada ərəb və fars lüğətləri haqqında bir şey söyləmək mümkün və vacibdir, İstilah olmaq üzrə ərəbcə, farsca lüğətlər buyursunlar, dilimizə daxil olsunlar. Gözümüz üstə yerləri vardır. Fəqət gəlirkən bütün qaidə və qanunlar ilə gəlməsinlər, türk dilinə daxil olduqdan sonra da bir ərəb kəlməsinin ərəb qaidələrinə tabe olması Türkiyədə bir fransızın Fransa qanunlarından istifadəsinə bənzər, Bugün gənc türk-lər var qüwətlərilə sələflərinin əcnəbilərə bağışladıqları bu kapitulyasion imtiyazlarını qaldırmaq fikrindədirlər, Türk dilində mövcud olan bu ədəbi kapitulyasionu qaldırmaq istəyəniər də yenə o cavan türklər arasında çoxdur. Bu məqsədlə yeni müəssisələr və xüsusi qəzetələr təsis olunmuşdur. Bu cərəyana tabe olan yazıçılara Türkiyədə “yeni lisançılar” deyilir. Bunlar haqqında daha ziyadə təfsilat almaq istəyənlər “Şəlalə”də yazdığım məqalələri mütaliə buyursunlar.

Əlbəttə, ərəbcədən və farscadan gəlmə lüzumsuz lüğətlər atılmalıdır. Bundan sonra alınacaq istilahlar da məzbut bir qaidəyə rəbt olunmalıdır. Tainki, hər bir mühərririn bugün köhnə bir kitabda tapdığı lüğət sabah sələmeyissəlam ədəbiyyata daxil olmasın.

Dilimizi işkala salan əcnəbi lüğətlərdən artıq əcnəbi qayda və tərkiblərdir. Hər dilin özünün bir xüsusiyyəti vardır. O xüsusiyyət dilə hakim olmalı və bu hakimiyyətə rəxnə toxundurmamalıdır. Bütün əcnəbi kəlmələr bu nüfuzun altında olub təməssül etməlidir.

Binaən əleyh osmanlı türkcəsini guya gözəlləndirmiş olan lüzumsuz tərkiblərlə ərəbcə qaidələri qalxmalıdır. “Elm” sözünə lüzum görülübdə alınırsa, artıq ərəbcə cəmi olan “ülum” yazılmasın, “lər” ədati – cəmi haman elmin üzərinə qonsun, onu türkləşdirərək “elmlər” etsin.

Dil haqqındakı mütaliəmin xülasəsi bundan ibarətdir: İstilahları ərəbcə və farscadan almaqla bərabər türkcənin milliyyətini gözləmək və əcnəbi gəlmələri türkləşdirmək.

Bu əsası məsələni güdməkdən ziyadə osmanlı təsirindən dəhşətlənərək onunla mübarizə edən mühərrirlərimizin bayraqdarlarından möhtərəm Firidunbəy Köçərlinski cənabları hətta o qədər orəli getdi ki, istilahlar xüsusunda yazımıza dəyərli xidmətlər ifa etmiş olan möhtərəm ədibimiz Əlibəy Hüseynzadənin Qafqasiyaya gəlməsini belə təəssüflərlə yad etdi. Mən bu təəssüfümü Əlibəyin dilinə və onun şəxsinə deyil, dilimizin giriftar olduğu əcnəbi qanunlara qarşı bəyan edərəm. Firidunbəyçilər “İştə, şu, şimdi” kəlmələrindən ziyadə türkçü olmayan qaidə və tərkiblərlə davaya çıxarlarsa, məqsədə daha ziyadə yaxınlaşar, müvəffəq də olarlar.

Nərimanbəyin tərbiyənin milliləşdirilməsi xüsusundakı əsaslı fikirlərinə iştirak ölər və indiki firəngləşmək və ruslaşmağımıza qarşı yazdığı tənqid və istehzaları da bütün varlığımla təqdir edirəm.

“Bahadır və Sona”dakı fikirlər dediyimdə ən ümdə məqsədim Bahadırın müsəlman millətlərinin geri qalması haqqında bəyan elədiyi səbəb və islam aləminin “Luter”i haqqındakı nəzəri olmuşdur. Bu isə özlüyündə böyük bir bəhs olduğundan o xüsusda ayrıca bəhs etməyi bu məqaləni uzatmamağa tərcih veriyoram.

• “Bahadır və Sona”dakı fikirləri xülasə etmiş, bunlardan üçüncüsü olan “İslahatı-diniyyə məsələsi”nin təhlilini özlüyündə mühüm bir məsələ olduğundan ayrı bir məqaləyə təviq eləmişdik.

Nərimanbəy hekayəsinin qəhrəmanı Bahadırın dililə müsəlmanların geridə qalmasını islam hökümətlərində ruhani qüvvət ilə cismani qüvvətin bir əldə olmasından görüyor. Xristian tarixi ruhanilərlə hökumətlər arasında vaqe olan mübarizələrdən ibarət ikən, islam aləmi bu mübarizədən fariğ olmuş: hər zaman tərəqqi və təğyirə möhtac olan dünya qanunları din qüvvəti alaraq sabit və qeyri-mütəhərrik qalmışlar. Binaən əleyh daima hərəkət və tərəqqidə olan həyatı öz seyrindən saxlamış, tərəqqisinə əngəl çıxmış və geridə qalmasına səbəb olmuşlardır.

Bu islam məmləkətlərinin fikirlərini olduqca işğal edən bir fikirdir. Indi hansı bir cərəyana tabe olmuş bir islam mütəfəkkiri olursa-olsun əlbəttə kötü mütəəssibləri çıxdıqdan sonra bu gün müsəlmanların bir hali-tədənnidə olduqlarını görməyə bilməz.

Bu əsasən mütəfəkkirinin əksəriyyətincə bəlkə də cümləsincə müslim olduğu halda, əlbəttə bunun səbəblərini arayanlar tapılar və bu xüsusda fikir yürüdənlər az olmaz. Müsəlman tədənnisinin, yəni geridə qalmasının son və bahir bir dəlili olan bu axırıncı illərin vaqələri Mərakeşin, Trablusun, İranın biləxərə Türkiyənin başına gələnlər, artıq kimsə üçün şəkk və şübhə yeri qoymadı ki, biz müsəlmanlar ümumi bir dərd ilə dərdməndik.

Bu dərd nədir? İştə mütəfəkkirlərin ixtilaf elədikləri bir nöqtə.

Qayət mübtəzil bir məntiqə görə bu dərd elmsizlikdir. Fəqət elmsizlik bir nəticədir. Özü başqa bir təbirlə “geridə qalmaq” deməkdir. Bunun səbəbi nə ola bilər? Niyə başqalar elmlidirlər də biz deyilik?

Bir çoxlarımızın düşüncəsinə görə qüsur mollalarımızdadır. Bu dərd onlardan gəliyor. Fəqət bütün bir millətin geridə qalmasını yalnız bir sinifə yüklətmək də doğru deyildir. Cahil və mütəəssib mollalarla müsaid bir zəmin təşkil edən millətin özündə də az qüsur yoxdur. Binaən əleyh bəzi bir para tələqqilərə görə yalnız müstəbidləri günahkar hesab etməklə də işin içindən çıxmaq olmaz.

Müsəlman mütəfəkkirləri arasında son zamanlarda bir tərəqqi fikri oyanandan bəri bəzi müstssna mütəfəkkirlər olmuşlar ki, məsələyə yaxın gəlmişlərdir.

Mərhum şeyx Cəmaləddin Əfğani həzrətlərindən müsəlmanlarm fəlahı nəyə bağlıdır - deyə sormuşlar. O, "bir intibahi-diniyyəyə" - deyə cavab vermişdir. İntibahi - dini iüzumuna qail olan bu böyük siyasi avropalının məbdə'i-tərəqqisini "l_üter"in zühurunda görüyor və islam aləmini tədənnidən qurtarmaq üçün də mütləq islahi - dini yolunda bir hərəkətə lüzum vardır - diyormuş. Şeyxin bu mütaliəsini köçən sənə Misirdə nəşr olunan ərəbcə qəzetlərdən birində görmüş, mərhumun nüfuzi - nəzərinə heyran qalmışdım.

Həqiqətən böylədir. "Lüter"dən qabaqkı, Avropa nə idi? Papaların bütün xristianlıq aləminə hökmran olan dəmləri xatirə gətiriniz, inkivizision məhkəmələri insanın ağlını heçə endiriyor, onun üçün bir növ hürriyyət təsəvvür etmiyordu. Din əsaslarına istinad etməyə ağlın, bil-cümlə ixtiraları "küfı" idi. Kafirlərin yeganə cəzası isə "oda yandırılmaq" idi. Bizim mollalar təəqqül edənləri yaxşıdır ki, cəhənnəmdə yandırıyorlar. Roma papaları bu əzabi-əlimi heç də nisiyə qoymazlardı, onların cəhənnəmləri nağd idi. Nisiyə satdıqları şey yalnız behişt idi.

Bəli, ərbabi - dinin, daha doğrusu, əhli-din keçənlərin ağıla hakim olduğu dəmlərdə Avropa Şərqin indiki halından da betər bir hal keçiriyordu. Zatən "Lüter"in zühuru dəmləri deyilmi ki, müsəlman olan türklər ən böyük xristian dövləti olan bizansı yıxdılar.

Xristianlığın ağıl üzərinə necə hakim olduğunu bir az düşünə bilmək üçün hər coğrafiya oxumuş və hər tarix görmüş şəxsin bildiyi Qaliley vəqəəsini zikr etmək kafidir. Qaliley kimi cəsur və fədakar alimlərin səbat və qəhrəmanlıqları sayəsində katoliklik əleyhinə əfkari-ümumiyyədə bir cərəyan hasil oldu. Bu cərəyan nəticəsində təəssübdən uzaqlaşaraq ağıla öz mövqe və iqtidarmı tə'min edən protestanlıq müəssisəsi "Lüter" meydana çıxdı. Bir çox xunrizliklərdən sonra katolikliyin sovləti sındı. Avropanın dövri-tərəqqi və təkamülü başladı.

İslamda ağılın mühüm bir mövqei vardır. Fəqət bugünki dini tələq-qiyatımızda isə məəttəəssüf o mövqe bir çox alçaqlanmış, köçülmüş, dairəsi məhdud olmuşdur. Doğru, bizdəkilər Roma papaları qədər təhəkkümə çıxmamışlarsa da hər halda məaşə aid olan hər bir məsələni haman şər'ə tətbiq etmək istəməkdən də geri qalmamışlardır.

İslamiyyətin indiki halı islah olunmaq üçün bir "Lüter"ə ehtiyac varmıdır? Buna Bahadır müsbət bir cavab veriyor. Nərimanbəyin qəhrəmanınca - demək ki, Nərimanbəyin də fikrincə - islam aləmi indi öz Lüterini gözləməkdədir və bu Lüter gəlməyincə də müsəlmanlar tədənnidə qalacaqlar.

Lüter gözləmək bugünkü həşv və zəvaidlə dolub cığırından çıxmış olan islamiyyətin islah olunub da hali əslisinə qayıtmaqla bərabər tərəqqiyə müasid bir hal almasmı gözləməkdən ibarət isə - Nərimanbəyin bu gün Şimal türklərindən möhtərəm Musa Əfəndibəyovla İstanbulda çıxan “Türk Yurdu" məcmuəsinin mütəfəkkirləri tərəfindən araya qoyulan islahi-dini fikrilə iştirak ediyor.

Kərək Musa Əfəndibəyov və gərək yurdçular babi-ictihadın məsdudiyyəti əleyhindədirlər. Musa Əfəndibəyovca bir qanunun vəz'ində iki əsas vardır: dürüstlük və müfidlik. Müəyyən bir məsələdə, müəyyən bir ictihadi həm dürüst, həm də müsəlmanların halına müfid görürsə, o xüsusda bizzat ictihad edə bilər. Bu ictihadın qapısını isə kimsə bağlaya bilməz. Çünki həyat deyilən şey bağlı qapılara sığan cansız və ruhsuz şeylərdən deyildir.

İctihad qapısı bu surətdə mane və tərəqqi olmamaq üzrə müfid və dürüst bir şəkildə təfsir olunur. Binaən əleyh kəlamiyyun tzrzfindən is-lamiyyətə qandırılan həşv və zavaid bərtərəf olar da din haləti - əsliyyəsinə qayıdar.

Yurdçularca da böylə islamiyyətə yabançı olan ünsürlər ondan çıxarılmalı, Lüterin "İncilə doğru" dediyi kimi Qur'ana doğru gedilməlidir. Digər iərəfdən də din öylə bir yolda təfsir olunmaiıdır ki, ərəbin kəşfiyyati-ölmiyyə və tərəqqiyati-maddiyəsini aimaqdan mane olmasın.

Sonra əsasati-diniyyə ərəb olmayanlar üçün yabançı qalmamahdır. Əvvəla Qur'an, sonra da ayin və dualar türkcəyə (farscaya və qeyricəyə) tərcümə edilməlidir ki, ruha və qəlbə lazım ğələn hərarət və nuru bəxş edə bilsin. Yoxsa ayini-diniyyə quru bir hərf və cansız bir kəlmədən ibarət olub qalar ki, faydasız olan hər şey əbəsdir.

"Türkyurdu" cərəyanı intibai - dini cərəyanları arasında ən mühüm və ən qüvvətli bir cərəyandır. Hətta "İttihad və tərəqqi" firqəsi beiə özünün axırıncı ictimaində "Türk yurdu"nun bu nəzəriyyəsini qəbul və bu xüsusi daxili politikasının əsaslarından biri ittixaz eləmişdir.

Bunlar bittəb' məsələnin tamamilə həll edilməsi demək deyildir. Fəqət bununla bərabər məsələnin həllinə bir müqəddimə ola bilərlər. Demək ki, "İslam Lüter"i hənuz kəlməmişsə də onun zühurunu göstə-rən əlamətlər vardır.

Zatən hər vaxt boylə olmuş: Bir mühitdə müəyyən bu fikir yolunda bəzi mübəlliğlər və bəzi təmayüllər görünür, nəhayət o fikri tamamilə tətbiq edə bilən "müəyyəd minindillah"dahi çıxar da gözlənilən işi kəmayənbəği yerinə yetirər. Nəbiyyi-zişənimizin zühur edib də Cəzirətül-ərəbdə vəhdaniyyəti paydar etməsindən əvvəl Məkkədə həniflər vardır ki, bütpərəstlikdən bizar idilər. İndi də pozulmuş və cığırından çıxmış dəyanəti-islamiyyət özü haqqında bir çox təfkirati mövcib olursa, demək ki, böyük bir müslih çıxıb da əfkari-ümumiyyənin bu xüsusda istədiyi islahı yaxın bir zamanda icra edəcəkdir.

Nə qəribə bir təsadüf ki, xristianlıq İstanbulu itirərkən Qərbdə islahati-diniyyə qovğaları hazırlanıyordu. İndi də İstanbulun müsəlmanlar əlindəki mövqei sarsılmış, Şərqdə islahati-diniyyə məsələsi müzakirəyə başlamışdır.

Allah eləsin ki, süquti xristian aləminin məbdə'i-tərəqqisinə müsadif olan İstanbulun bu dəfəki təzəlzülü də müsəlman aləminin məbdə'i-tərəqqi və intibahı olmaqla təlafi olsun..."

"Bahadır və Sona" romanı incəsənətdə

Musiqidə

• 1961-ci ildə bəstəkar Süleyman Ələsgərov Nəriman Nərimanova məxsus eyniadlı faciəvi pyesi əsasında opera yazmışdır. Əsər 1962-ci ildə Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının səhnəsində müvəffəqiyytələ tamaşaya qoyulmuşdur. Libretto müəllifi Əfrasiyab Bədəlbəyli, şerlər Şıxəli Qurbanovundur. Əsərin ideyasını lirik-psixoloji opera janrında təcəssüm etdirən bəstəkar, klassik operaların, həmçinin Azərbaycan, rus və Qərb operaları ənənələrinə əsaslanır.

Rəssamlıqda

"Bahadır və Sona" əsərinə illüstrasiya 1977

• 1977-ci ildə rəssam Y.Hüseynov yağlı boya ilə kətan üzərində "Bahadır və Sona" romanına illüstrasiya çəkmişdir.

Mənbə

• M.Ə.Rəsulzadə. "İqbal" NN 523, 528, 535, 541; 8, 13, 22 və 29 dekabr 1913
• Нариманов Н. Н. Избранные произведения / Составитель П. А. Азизбекова, научный редактор Д. П. Гулиев. — Баку: Азернешр, 1988. — Т. 1. — 376 с.