Baharlı oymağı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Jump to navigation Jump to search
Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Baharlı.
Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti
Azərbaycanlıların icmaları
Azərbaycanlı etnoqrafik qruplar və tayfalar
Tarixən Azərbaycan dilini danışan xalqlar
Azərbaycan dilinin dialektləri
Tarixən Azərbaycan dilinin danışıldığı dövlətlər

Baharlı oymağı — Qaraqoyunlu boybirliyinə qatılan oymaqlardan biridir. Baharlı oymaqı İranın türk boylarından biridir. Baharlı oymaqı Qızılbaş ordusunun üzvləridir. Baharlı oymaqı Beşlik İllərdən biridir.

Oymağın tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orta çağda oğuzların tərkibində Orta Asiyadan Yaxın Şərqə və Azərbaycana gəlmiş türk tayfasıdır. "Baharlı" etnik termininə ilk dəfə XV yüzilə aid qaynaqlara təsadüf edilir. Vladimir Minorski qeyd edir ki, Barani (və ya Baranlı) digər bir adının Baharlı olduğu və İva boyundan ayrılmış, Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına daxil olan oymaqdır. C. Malkolma görə, "Əmir Teymur tərəfindən Suriyadan Fars əyalətinə gətirilmiş" əslən Şamlıların bir qoludur[1].

Orxan Zakiroğlu (Baharlı). Şərq tarixi: Baharlılar. I kitab. Bakı, 2013

Baharlılar Qaraqoyunlu tayfa ittifaqında hakim mövqe tutmuşdular. Qaraqoyunluların süqutundan sonra baharlılar Ağqoyunlulara tabe olmaq istəməyərək Xorasana gedib, Teymurlulara sığınmışdırlar. Uzun Həsənin ölümündən sonra (1478) onların Qaraqoyunlu dövlətini bərpa etmək təşəbbüsü nəticə vermədi. Baharlıların bir hissəsi Babura qoşularaq Hindistana getmiş, orada Qütbşahlılar dövlətini yaratmışdılar, digər qismi isə Xorasanda qalıb, Səfəvilər dövlətində İran və Azərbaycanın siyası həyatında fəaliyyət gətirmişdilər. XVI yüzilin axırlarında baharlılar şahsevənlərə qoşulmuşdular.[2]

Qaraqoyunlular dövləti yıxıldıqdan sonra baharlıların bir hissəsi Ağqoyunlulara tabe olmadı. Onlar Əlişükür bəy Baharlıların oğulları Pirəli bəy, Bayram bəy və Yarəli bəy ilə birlikdə Xorasana köcərək Sultan Hüseyn Bayqaranın xidmətinə daxil oldular. Ağqoyunlu Uzun Həsən onların təslim edilməsini Bayqaradan dəfələrlə tələb etsə də, müsbət cavab ala bilmədi. Uzun Həsənin ölümündən sonra Qaraqoyunlular dövlətini bərpa etmək istəyən baharlılar 1479-cu ildə Sistan Bəm yolu ilə Ağqoyunlulara tabe olan Kirman əyalətini tutdular. Sonra Fars əyalətini də, tutmaq istədilər, lakin Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqub bəy tərəfindən onların yürüşlərinin qarşısı alındı. Baharlılar Kirmana və oradan Gürgana qayıtmağa məcbur oldular. Pirəli bəy Sultan Hüseyn Bayqara tərəfindən öldürüldükdən sonra Baharlılardan bir qismi Hindistana getmiş və sonralar orda Qütbşahlılar dövlətini təşkil etdilər. İranda qalan Baharlılar Səfəvilər dövründə öz mövqelərini qoruyub saxlamış, onların başçıları mühüm vəzifələrə təyin edilmişlər".[3].

Orxan Zakiroğlu (Baharlı). Şərq tarixi: Baharlılar. II kitab. Bakı, 2013

Əlişəkər bəy Baharlının oğlu Pirəli bəy və qardaşları Mirzə Məhəmmədinin (Sultan Cahanşah bəy Qaraqoyunlunun oğlu-Ə. Ç.) oğlu İbrahimi də götürərək Xorasanın və Mavərənnəhrin hakimləri ilə ittifaqa girib, onları Uzun Həsənə qarşı müharibəyə qızışdırdılar. Onlar Hisari Şadmanın hakimi olan Şah Mahmud İbrahimin anası ilə (Paşa bəyimlə-Ə. Ç.) evləndi. Pirəli və qardaşları Xorasana qaçdılar. Onların məqsədi Əbu Səidin oğlu Əbu Bəkr ilə birləşərək və onu qardaşına qarşı qiyama məcbur etmək idi. Lakin onların əli boşa çıxdı. Oradan Qəznəyə və Hindistana getdilər. 1478-ci ildə Uzun Həsənin ölüm xəbərini eşidib, sevincək geri qayıtdılar. Güman edirdilər ki, Azərbaycan, İraq və Fars onların dədə-baba torpaqlarıdır və bu torpaqlarda onlar ağalıq edəcəklər. 1479-cu ildə Sistan və Bəm yolu ilə Kirmana gəldilər. Əbu Bəkir yeni şahlığa, Cahanşahın nəvəsi Mirzə Məhəmmədinin oğlu İbrahimi təklif etdi. O, dünya hökmranlığına can atırdı. Onlar Kirmanı və Sircanı tutduqdan sonra əhalidən nalbaha adlı vergi yığdılar. Sultan Yaqub onlara qarşı Sufi Xəlil bəyi və başqa adlı-sanlı əmirlərini göndərdi. Pirəli və onun qardaşlarının ailələri əsir düşdü. Başlarını götürüb Gürgan və Təbəristana qaçdılar. Sultan Hüseyn Bayqara onları əsir alıb cəzalandırdı. Əbu Bəkir öldürüldü. Pirəlinin gözü çıxarıldı. Bayramın başını kəsdilər. İbrahim və başqa əsirləri Herata gətirdilər.[4]

Baharlı oymağının Qaraqoyunlular dövləti dönəmində ən adlı-sanlı əmiri Əlişükür bəy idi. Bəzi farsdilli qaynaqlarda bu əmirin adı Əlişəkər bəy kimi də yazılır. Sultan Cahanşah bəyin adından Borucerd və Nəhavəndi idarə edirdi. Sonralar bu əyalət Qolamrovi-Əlişəkkər (Əlişəkkər ölkəsi) adlandı.

Baharlı toponiminə Qarabağda rast gəlinir. Bu adlar Baharlı oymağı ilə bağlıdır. Baharlı oymağı tarixi şəxsiyyətlər, elm və mədəniyyət xadimləri yetirmişdir.. Bu şəxsiyyətlərdən Məhəmməd bəy Baharlı, Pirəli bəy Baharlı, Canəli bəy Baharlı, Seyfəli bəy Baharlı, Sultanqulu bəy Baharlı, Bayram xan Baharlı, Əbdürrəhim xan Baharlı, Həsən bəy Müqimi, Bayramxan bəy Abdulla xan oğlu Baharlı, Mirzə Vəli bəy Baharlı, Mirzə Haşım bəy Baharlı, İbrahim bəy Baharlı, Mirzə İsmayıl bəy Vəliyev (Baharlı), Mirzə Məmmədhəsən bəy Vəliyev, Məşədi Əsədulla bəy Vəliyev, Məhəmmədəli bəy Vəlizadə (Məxfi), Abdulla bəy Vəlizadə, Nəcəfqulu bəy Vəliyev (Şeyda), Əbülfət bəy Vəli, Məhəmmədhəsən bəy Vəlili-Baharlı, Əliş bəy Vəliyev, Cabbar bəy Vəlibəyov, Sulduz Rüstəmov, Vəli Vəlizadə, Zakir Cabbar bəy oğlu Məmmədov, Səttar bəy Vəliyev, Xostan Vəliyev, Zahid Məmmədov, Məhəmməd Baharlı, tədqiqatçı-jurnalist Orxan Zakiroğlu (Baharlı) və başqaları daha çox tanınırlar.

Qarabağ baharlıları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Baharlı eli oymaq şəklində Qarabağda, bir neçə mahalın ərazisində qərar tuturdu. Baharlı obasının ikisi Kəbirli elində, biri Çulundur mahalında, biri isə Qapan mahalında yaşam sürürdü.

I Şah Abbas Səfəvinin 1071-ci ilin şəvval ayı tarixli (iyun, 1601) fərmanında Baharlı oymağı haqqında dəyərli məlumat verilib.[5]. Baharlı oymağının sakinlərindən Dərgahqulu, Kərəməli və başqalarının şikayəti əsasında tərtib edilmiş həmin fərmandan görünür ki, vaxtı ilə qeyd olunan tayfanın bir çox ailələri Qarabağdan İsfahanla Şiraz arasında yerləşən Şəhrikord məntəqəsinə köçürülmüş və orada uzun müddət yarımköçəri həyat sürmüşlər.

Şah Sultan Hüseyn Səfəvi tərəfindən 1714-cü ilin dekabr ayında verilmiş şəcərəyə görə köhnə xəlifə Əbutalib bin Şeyx Məhəmməd bin Xəlifə Əlirzanın əmisi oğlu Xəlifə Məhəmmədqasım Qapanat mahalının Baharlı, Sarıəlili, Xacəəbuishaqlı və Xələc camaatına yeni xəlifə təyin edilmişdi.

Baharlı obalarından üçü Kəbirli mahalında yerləşmişdi. Biri I Baharlı obası, biri II Baharlı obası, o birisi isə Lələimamverdi obası idi.

Fars əyaləti baharlıları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Baharlı oymağının bir qolu İranın Fars əyalətində yaşayırdı. Onlar Qarabağdan gəlmişdilər. Bu qol XVIII əsrdə Xəmsə eli deyilən bir boy birliyi təşkil etmişdi. 1852-ci ildə Baharlı oymağı Nəfər elinin tərkibindən çıxaraq, özlərindən Molla Əhməd adlı birisini kələntərliyə qəbul etdilər. Yeni kələntərə hökumət tərəfindən xanlıq ünvanı verildi. Əhməd xan tayfanın tirələri arasında sülh və sakitlik yaratdı. Əhməd xan Baharlı 1858-ci ildə vəfat etdi.

Yenidən tayfa-tirə qarışıqlığı yarandı. Hər kəs öz tirəsindən el kələntərliyinə adam irəli sürdü. Çaba-çarpışma xeyli çəkdi. Nəhayət 1863-cü ildə Baharlı tayfasının Təlkə (təklə) tirəsindən olan Çıraqəli bəy tayfanın kələntəri oldu. O, müvəqqəti olsa da, sakitlik yaratdı, lakin 1892-ci ildə Çıraqəli bəy Əhmədli tirəsinə mənsub bəylər tərəfindən öldürüldü.

XIX yüzilin son illərində Baharlı tayfasına Çıraqəli bəyin tərbiyə etdiyi Hüseyn xan Baharlı kələntər təyin edildi və Qacar sülaləsinin son illərinə qədər elə başçılıq etdi.

Xəmsə birliyinə qatılan Baharlı tayfasının tirələri:

  1. Əbülqasımlı
  2. Əhmədli
  3. Ələmdar
  4. Əmələ
  5. Əminə
  6. Əminli
  7. Əmirhacılı
  8. Aşıqlı
  9. Aşırlı
  10. Övladlı
  11. Əzizbəyli
  12. Hacıəttarlı
  13. Hacıbaranlı
  14. Hacıxanlı
  15. Heydərli
  16. Həsənbəyli
  17. Ibrahimxanlı
  18. Ismayılxanlı
  19. Isabəyli
  20. Caməbözörgi (böyükcaməli)
  21. Qağaxanlı
  22. Kamanlı
  23. Məmmədli
  24. Məhəmmədxanlı
  25. Nəzərbəyli
  26. Qaraxanlı
  27. Qaraxaslı
  28. Kazımbəsli
  29. Rəsulxanlı
  30. Sadıqlı
  31. Səfixanlı
  32. Səkkizli
  33. Şəkərli
  34. Əzizli
  35. Çəhərdəh çərik (on dörd çərik)
  36. Dərəşur (şordərəli)
  37. Kərimli
  38. Xosrovlu
  39. Lor
  40. Sül eymanlı
  41. Təkkə (təklə)
  42. Zərgər

Fars əyalətində yaşayan oymağın xanları[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Hüseyn xan (Bahadur-Nizam)
  2. Əmir Ağa xan
  3. Sultan İbrahim xan
  4. Kazım xan
  5. Qulamhüseyn xan
  6. Manuçöhr xan
  7. Əhmədrza xan
  8. Mürtəza xan

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ The History of Persia, London, 1829, I, s. 237.
  2. ↑ AS E, II cild, səh.
  3. ↑ T. Ə. Ibrahimov (Şahin). Qaşqaylar. Bakı.1988. səh.33–34
  4. ↑ Фазлуллах ибн Рузбихан Хунджи. Тарих-и алам-ара-йи Амини Arxivləşdirilib 2022-05-21 at the Wayback Machine. Перевод с персидского на английский, введение, приложение и комментарии В. Ф. Минорского; Перевод с английского на русский Т. А. Минорской; Редакторы: З. М. Буниятов, О. А. Эфендиев; Институт истории АН АзССР. Баку: Издательство "Элм", 1987, с. 59–60
  5. ↑ "Rahnümayi-k etab" jurnalı, 10-cu il, № 3, şəhrivər, 1346, səh.295

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Ənvər Çingizoğlu. Baharlı oymağı. "Soy" dərgisi, 6 (14), Bakı, 2008, səh.22–79.
  • Ənvər Çingizoğlu, Baharlılar, Tarixi və etnoqrafik tədqiqat, Bakı: Mütərcim, 2012, 176 səh.
  • Orxan Zakiroğlu (Baharlı). Şərq tarixi: Baharlılar.(I kitab. Bakı, 2013)
  • Orxan Zakiroğlu (Baharlı). Şərq tarixi: Baharlılar.(Ensiklopedik məlumat kitabı) (II kitab. Bakı, 2013)
  • Orxan Zakiroğlu (Baharlı). Mirzə Vəli bəy ocağı (sələfləri, xələfləri). Bakı, 2015
  • Orxan Zakiroğlu (Baharlı). Xanlar xanı Bayram xan (sələfləri, xələfləri). Bakı, 2015
  • Orxan Zakiroğlu (Baharlı). Mirzə Vəli bəy və onun nəslinin tanınmış övladları. "Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri" (Doqquzuncu buraxılış). Bakı, 2014

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Baharlı_oymağı&oldid=6831363"