Biya çayı
| Biya çayı | |
|---|---|
 | |
| Ölkə |
 Rusiya |
| Mənbəyi | |
| • Yüksəkliyi | 436 m |
| Mənsəbi | Ob |
| Uzunluğu | 301 km |
| Su sərfi | 477 m³/s |
| Hövzəsinin sahəsi | 37000 km² |
|
Biya Rusiyanın fiziki xəritəsində:
 52°26′04″ şm. e. 84°59′13″ ş. u. |
|
| DSR[ru] | 13010100212115100000014 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
.svg)
Biya (c.alt. Бий-суу: Bıy — «bəy», suu — «su»[1]) — Altay Respublikası və Altay diyarı ərazisindən axan, Ob çayını sağ qolunu təşkil edən çay.
Coğrafiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çayın uzunluğu — 301 km, hövzəsinin sahəsi — 37 000 km² təşkil edir. Teleskoe gölündən başlayaraq Katun çayı ilə birləşir, sonradan isə Ob çayın məbərində bu çayı əmələ gətirir. Yuxarı axarkarda çayı suyu nisbətən soyuqdur (10-15 °C), aşağıya doğru isə temperaturu qalxır.
Çay turistik məqsədlərlə istifadə edilir. Burada çoxlu sayda astana vardır. Onların hündürlüyü bəzən bir metrə çatır[2]. Əsas astabaları: Yurtok, Pıjinski, Kebezenski, Sarıkoşinski, Turaçok kəndində yerləşən Kipyatok. Sonuncu astana Udalovka kəndində yerləşir. Ən sürətli axın 1-1.5 m/s təşkil edir.
Hidrologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çayın qidalanmasında ısas rolu qar və yağış suları tutur. Çaya axan suyun böyük qimini Çulişman çayı verir. Bu çay Teleskoe gölünə tökülür. Gursululuq davamlıdır. İllik su sərfiyyatı 477 m³/s təşkil edir. Çay yuxarı axarda noyabrın sonu dekabrın əvvəlləri donur. Buzdan azad olma yuxarı axarlarda aprelin əvvələri, aşağı axarda isə aprelin ortalarına təsadüf edir.
1936—1989 illər üzrə susərfiyyatı[3]
Əsas qolları[redaktə | mənbəni redaktə et]
- 64 km: Bextemir (sağ) — uzunluğu 117 km
- 68 km: Talaya çayı (sol)
- 85 km: Souskanixa (sol)
- 92 km: Nenya (sağ) — uzunluğu 185 km
- 120 km: Çapşuşka (sol)
- 129 km: Kaja (sol) — uzunluğu 63 km
- 133 km: Orqa çayı (sol)
- 154 km: Uçurqa (sağ)
- 163 km: Balıksa çayı (sol)
- 166 km: Böyük Kuyut (sağ)
- 180 km: Tibezya (sol)
- 190 km: Uşpa (sağ)
- 194 km: Ulmen (sağ)
- 208 km: Polış (sol)
- 210 km: Alemçir (sağ)
- 215 km: Lebed çayı (sağ) — длина 175 км
- 238 km: Tandoşka (sağ)
- 243 km: Vava çayı (sol)
- 252 km: adsız (sağ)
- 259 km: Tukoy (sağ) — uzunluğu 54 km
- 273 km: Sarakokşa (sol) — uzunluğu 90 km
- 278 km: Kebezenka (sağ)
- 286 km: Pıja çayı (sol) — uzunluğu 103 km
- 299 km: Yurtok çayı (sağ)
Yaşayış məntəqələri (mənbədən mənsəbə)[redaktə | mənbəni redaktə et]
Biya çayının axarı boyunca yerləşən yaşayış məntəqələri: Artıbaş, İoqan, Ust-Pıja, Kebezen, Tuloy, Verx-Biysk, Tondoşka, Turaçok, Ust-Lebed, Udalovka, Dmitrievka, Şunarak, Ozero-Kureevo, Ust-Kuyurt, Balıksa, Saydıp, Sisnovka, Staraya Ajinka, Feşrunze adına, Ust-Kaja, Novaya Ajinka, Lebyaje, Promışlennı, Novikovo, Sauskanixa, Usyatskoe, Мальцева Курья, Klyuçi, Stan-Bextemir, Maloyeniseyskoye, Yeniseyskoye, Malouqrenno, Biysk, Sorokino.
Çayın mənbəyi iki kəndin yaxınlığından başlayır Artıbaş və İoqan. İoqanda iri kolxoz mövcuddur. Turizm inkişaf etdirilir. Poçt daimi fəaliyyət göstərir. Artıbaşda «Zolotoe ozero» istirahət düşərgəsi mövcuddur.
Verx-Biyskdə bir çox mağazalar vardır. Bu kənddən Qorno-Altaya yol gedir.
Turoçak Altay Respublikasında rayon mərkəzidir. Burada internet, beynəlxaq telefon xətti və Qorno-Alyaya gedən yol vardır. Qorno-Altay, Biyska avtobuskar işləyir.
Udalovka kəndi yaxınlığında Biyanın sol sahilində İkanostas qayası yerləşir. 1940-ci ildə məktəb müəllimi Turoçaka kəndinin sakini İvan Sıçyov Qayada Lelinin barelefini hazırlamıışdır.
Biysk şəhəri Biya və Katuni çaylarının bitişdiyi 30 km yuxarı axarda yerləşir.
[redaktə | mənbəni redaktə et]
2009-cu ilə olan məlumata görə Biya çayı mənsəbdən Biyski çay limanına qədər gəmiçilin üçün yararlıdır (22 км).
60-х — 80-х illərdə mövcud olmuş daimi naviqasiya (sərnişin və meşə materiallarının daşınması):
- yaz-yay dövrü (iyunun ortalarına qədər) — bütün axar boyunca;
- yay dövrü (iyunun ortalarından — avqustun ortalarına) — Turoçak kəndinə qədər;
- payız dövrü (avqustun ortalarından donana qədər) — Ozero-Kureevo kəndinə qədər.
Biysk su idmanı direktoru Viktir Frankın sözlərinə görə Kommulanı körpüsündə sonuncu gursululuq 2006-cı ildə müşahidə edilmişdir[4].
Körpülər (Mənbədən mənsəbə)[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Artıbaş kəndi ilə İoqaç kəndi arasında körpü.
- Qorno-Altaysk — Turoçak magistralı üzərində körpü.
- М-52 magistralında (Biysk) körpü.
- Kommunalnı körpüsü.
- Biyskdə körpü.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Топонимический словарь Горного Алтая, О. Т. Молчанова, Горно-Алтайск, 1979, с.158.
- ↑ Отчет о водном путешествии второй категории сложности по Горному Алтаю (р. Бия) Arxivləşdirilib 2013-04-16 at Archive.today, 29.06 — 4.07.2002 г.
- ↑ Biya at Biysk Arxivləşdirilib 2016-03-24 at the Wayback Machine.
- ↑ "Почему Бия и Катунь сегодня реки не судоходные". 2016-01-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-10.