Buddizm
|
Buddizm (sanskr. बुद्ध धर्म, buddha dharma IAST; pali बुद्ध धम्म, buddha dhamma, "Aydın təlim"[1]; çin. 佛教 fójiào) — e.ə. I minilliyin ortalarında Qədim Hindistanda meydana gəlmiş və əsası Siddhartha Qautama tərəfindən qoyulmuş dini-fəlsəfi təlim.
.jpeg)
Dünya dinlərindən biri olan buddizm, təxminən 500 milyon üzvü (təqribən 1 milyonunu rahiblər təşkil edir) olan din və təlimlər birliyi. Əvvəlcə Hindistanda ortaya çıxmış, daha sonra zaman içində Cənubi, Cənub-şərqi və Şərqi Asiyada (Çin, Yaponiya, Koreya, Monqolustan, Nepal, Şri Lanka, Tailand və Tibet kimi ölkələrdə) yayılmışdır.
Fərqli dünyagörüşlərinə görə din və ya fəlsəfə olaraq təyin olunan buddizmin hədəfi, həyatdakı ağrı, iztirab və təminsizliyin qaynaqlarını açıqlamaq və bunları aradan qaldırmanın yollarını göstərməkdir. Buddizmdə təlimlərin əsas yönünü meditasiya kimi içə baxış üsulları, reinkarnasiya deyilən doğum-ölüm dövrünün təkrarı və qarışıq deyilən səbəb-nəticə zənciri kimi anlayışlar meydana gətirməkdədir.
XIX əsrin sonlarından etibarən Buddizmin Avropa və Amerika qitələrində yayılması prosesi başlamışdır. Elə "Buddizm" termini də XIX əsrdə avropalılar tərəfindən bu dinə verilən addır. Onun mənsubları isə dinlərini "Dharma" (qanun,təlim), yaxud "Buddadharma" (Budanın təlimi) adlandırırlar. "Budda" sözü isə sanskrit dili və pali dillərindəki köhnə buddist mətnlərində "oyanmış adam — fərqində olan" mənasını verən "budda" sözündən yaranmışdır. "Tarixi budda"da adı çəkilən Siddharta Qautama buddizmin qurucusu olaraq qəbul edilir. Siddhartanın həyatdakı əzabların qaynağını açıqlamaq məqsədiylə etdiyi uzun işlər nəticəsi iztirabı sona çatdıracaq bir mənəvi anlayışa çatdığı və beləliklə buddalığa çatdığı qəbul edilir.
Buddizm, Siddharta Qautamanın ölümündən sonra 500 il boyunca Hindistanda, daha sonra Asiya və dünyanın geri qalan hissəsində yayılmağa başladı. Hindistanda zamanla təsirini itirən buddizm Cənub-şərqi Asiya və Uzaq Şərq mədəniyyətində təsirini günümüzə qədər davam etdirmişdir.
Buddizm Allahsız dinlərdəndir. O, kainatı yaradan bir qüvvənin mövcudluğu fikrini dilə gətirmir.
Tarixi[redaktə | əsas redaktə]
Buddizmin əsası e.ə. 563 – e.ə. 483-cü illəri arasında yaşadığı güman edilən, bu gün Budda olaraq bilinən Siddharta Qautama tərəfindən qoyulmuşdur. Siddharta Qautama Şimali Hindistanda bir şahzadə kimi doğulduqdan sonra həyatdakı əzabları sona çatdırmaq üçün bir yol tapmaq məqsədiylə krallığını tərk etmiş və uzun illər ərzində müxtəlif fəaliyyəti nəticəsində müəyyən zehni nəticələrə çatmışdır.
Sosioloji və tarixi planda qeyd edilir ki, buddizm Hindistanı işğal edən arilərin özləri ilə gətirdiyi brahmanizmə qarşı bir reaksiya olaraq ortaya çıxmışdır. Fəlsəfi qaynaqlar arasında brahmanizm və induizm ilə birlikdə caynizm və yerli xalqların köhnə din və mədəniyyətlərinin də adı çəkilir. Lakin ənənəvi olaraq buddizmin ən təməl qaynağı olaraq Siddharta Qautamanın aydınlanma təcrübəsi və bu təcrübə sayəsində qazandığı müdriklik göstərilir.
Buddanın həyatı[redaktə | əsas redaktə]
Siddharta Qautamanın Nepalın Lumbini ərazisində doğulduğu güman edilir. Onun Hindistan-Nepal sərhədindəki Kapilavastuda doğulduğuna dair iddialar da var, lakin bu fikir o qədər də geniş yayılmamışdır.
Buddanın ümumi qəbul edilən ənənəvi həyat hekayəsi belədir:
Siddharta Qautama Sakya qəbiləsində şahzadə olaraq dünyaya gəlir. Doğumundan qısa bir müddət sonra atası kral Suddhodananı müdrik olduğu fərz edilən bir adam ziyarət edir. Siddharta haqqında "Bu uşaq ya möhtəşəm bir kral (çakravartin) və ya möhtəşəm bir müqəddəs adam (sadhu) olacaq" deyir. Siddhartanın gələcəkdə kral olaraq yerinə keçməsini arzulayan atası isə onun həyatı boyunca əzab və ölüm kimi həyat gerçəklərindən xəbərsiz sarayda yaşamasına səy göstərir. Buna görə Siddharta həyatının ilk 29 ilini insan nəfsinin arzu edə biləcəyi hər cür zənginlik içində yaşamışdır. Atasının səylərinə baxmayaraq, Şahzadə Siddharta 29 yaşındaykən ilk dəfə bir yaşlı insanın əzab çəkdiyini görür. Bu hadisədən sonra sarayın xaricində etdiyi gəzintilərdə xəstə bir adam, çürümüş bir cəsəd və dərd çəkən bir dərviş görüncə həyatın iztirab ehtiva etdiyini fərqinə varır və əzabı məğlub etmək üçün bir dərviş kimi yaşamağa qərar verir.
Dərviş olmaq uğrunda dəbdəbəli həyatı arxasında buraxaraq sarayından ayrılan Siddharta başlanğıcda müxtəlif dərvişlərə qatılaraq onların təlimlərini izləyir. Bu dərvişlər cəmiyyətdən kənar, məhrum bir həyat sürərək aclıq, özünə əziyyət kimi müxtəlif üsullarla nəfslərinin qarşısını almağa çalışırlar. Uzun müddət bu məhrum həyat şərtlərində yaşayan Siddharta bu üsulların insana aclığa dayanma, həssas pıçıltılar eşitmə, bədəndə ağrı hiss etməmə kimi fövqəladə ruhani güclər qazandırdığının fərqinə varır, lakin eyni zamanda bədəninə zərər verdiyini də görür.
Siddharta bu üsulların axtardığı cavaba çatmasına töhfə olmadığını anlayır və onların şahzadə olarkən zənginliklər içindəki həyatında olduğu kimi təminsizlik və narahatlıq yaratdığına qərar verir. Beləliklə, dərviş həyatına son verərək "anapanasati" adlanan "nəfəsi diqqətlə izləmə" meditasiyasını inkişaf etdirir. Dərviş həyatı yerinə nə nəfsin hər istəyinə boyun əyən, nə də bədəni zəiflədəcək qədər məhrum buraxan və orta yol olaraq tanınan bir həyat şəkli inkişaf etdirir. Deyilənlərə görə dərviş həyatını tərk etməsi bir gün kəndli bir qızın gətirdiyi süd və düyünü qəbul etməsiylə olur; və bir əncir ağacının altında oturaraq nəfəs meditasiyası həyata keçirir. 49 günlük meditasiyadan sonra 35 yaşındaykən elmini tamamlayır və Bodh Qayada olan bu ağacın altında aydınlanmaya çatır.
Aydınlanmasından sonra Budda yaxud Qautama Buda adını alaraq təlimlərini yaymağa başlayır. Yeni fəlsəfəsini izah etmək üçün Hindistanın şimalını, Qanq sahillərinin müqəddəs şəhəri Benares və digər şəhərləri gəzən Qautama Budda qeydlərə görə 80 yaşında Kuşinaqarda (Hindistan) vəfat etmişdir.
Buddadan sonrakı inkişaf[redaktə | əsas redaktə]
Qautama Buddanın ölümündən sonra ümumi altı buddist şura yaradılmışdır. Bu şura təlimlərin Asiyanın fərqli ölkələrinə yayılmasına, fərqli anlayışların ortaya çıxmasına təkan vermişdir. XX əsrdə Avropa və ABŞ-da da məşhurlaşmağa başlayan buddizm bir çox fərqli məzhəb və ya məktəbə ayrılır.
Buddist qaynaqlarda deyilənlərə görə e.ə. 5-ci əsrdə Qautama Buddanın "parinirvaṇa"sının üstündən hələ çox keçmədən birinci buddist şura Rajqirdə Buddanın şagirdi Mahakasyapanın başçılığı altında toplanmışdır. Məqsədi təlimlərin şifahi ötürülməsində səhvlərin baş verməməsini təmin etmək idi.
Birinci şurada Budanın əmisi oğlu və eyni zamanda uzun müddət onun təlimlərini izləmiş şagirdi Ananda Budanın təlimlərini (sūtras, Pāli'de suttas) əzbərdən oxumağa çağırıldı. Başqa bir şagirdi olan Upali isə rahiblik həyatını təşkil edən qaydaları (vinaya) əzbərdən izah etdi. Bunlar daha sonra pali dilindəki "Tripitaka"nın (Üç səbət) təməlini təşkil etmişdir.
Buddanın parinirvaṇasından təxminən 100 il sonra Qanun adlı bir rahibin çağrışı ilə Hindistanın müxtəlif bölgələrindən gələn 700 rahib Vesalidə "vinaya təlimləri"nin tətbiqində ortaya çıxan fərqlilikləri müzakirə etmək üçün toplandı. İkinci buddist şura olaraq adlandırılan bu yığıncaqda sanqhanın ilk ayrı-seçkilikləri ortaya çıxmışdır. İlk etapda sthavira və mahasanqhika anlayışları bir-birindən fərqlənmişdir.
E.ə. 3-cü əsrdə kral Aşoka buddizmin inkişafına böyük töhvələr vermişdir. Qanlı Kalinqa döyüşündən sonra şiddəti rədd edərək Buddizmi seçən Aşoka, bir çox stupa inşa etdirmiş, Orta Asiya və Şri Lankaya elçilər göndərərək Buddizmin ilk dəfə Hindistan xaricində tanınmasını təmin etmişdir. Üçüncü buddist şura e.ə. 250-ci illərdə Pataliputrada kral Aşokanın çağrışı ilə Moqqaliputta Tissa adlı bir rahibin başçılığı altında toplanmışdır. Məqsədi Buddizmi saflaşdırmaq, təlimdən yayınan məzhəbləri təyin etmək idi.
Buddist məktəblər[redaktə | əsas redaktə]
2500 illik keçmişi olan buddizm çox sayda məktəb və sistem formalaşdırmışdır. Budizmdə məktəb (vada), vasitə (yana) və yol anlayışları "məzhəb" anlayışıyla uyğunlaşır və bu sözə aid edilən anlayışların hamısı eyni mənaya gəlir.
Hal-hazırda ümumilikdə qəbul edilən təsnifata görə budizmin başlıca dörd axını vardır. bunlar:
- Cənub buddizmi — Theravada, Cənub-Şərqi Asiya buddizmi və ya pali buddizmi kimi tanınır. Əsasən, Banqladeş, Çin, Kamboca, Laos, Malayziya, Myanma, Şri Lanka, Tailand, və Vyetnam kimi ölkələrdə geniş yayılmışdır .
- Şərq buddizmi — Şərqi Asiya buddizmi, Çin buddizmi, Çin-Yapon buddizmi kimi də tanınan Mahayanadır. Çin, Yaponiya, Koreya, Sinqapur, Vyetnam və Rusiyanın bəzi bölgələrində sitayiş edilir.
- Şimal buddizmi — Tibet buddizmi, Tibet-Monqol buddizmi, Lamaizm, Vajrayana olaraq da bilinir. Tibet, Monqolustan, Butan, Nepal, Hindistan, Çin, Rusiya və Orta Asiyada sitayiş edilir.
- Qərb ölkələri — Buddizm xüsusilə 20-ci əsrin ikinci yarısından etibarən ABŞ, Avstraliya və müxtəlif Avropa ölkələrində yayılmışdır. Qərbdə budizmin dini xüsusiyyətlərindən daha çox fəlsəfi və psixoloji xüsusiyyətləri, meditasiya və şüur (zehin) tərbiyəsi ünsürləri əsas götürülür.
Bütün Buddist məzhəbləri "yenidən doğum" (reinkarnasiya) və karma inanclarını qəbul edir. Karuna adı verilən mərhəmət anlayışı da bütün məktəblərdə eynidir. Bundan başqa bütün buddist məzhəbləri və məktəbləri dörd müqəddəs gerçək, səkkiz mərhələli nəcib yol, 12 halqalı səbəbiyyət qanunu kimi təməl buddist təlimlərini qəbul edir
Buddanın ölümündən bir neçə əsr sonra erkən dövr sanqhasında coğrafi məsafə kimi səbəblərə görə müxtəlif ayrı-seçkiliklər və vinaya və təlim anlayışındakı fərqlər ortaya çıxmışdır. Buna görə də 3-cü buddist şura dövründə ilk erkən dövr buddist məktəbləri olan Mahasanqhika (böyük cəmiyyət) və Staviravadin (köhnə yol) məktəbləri yaradılmışdır.
Daha sonra fərqli fikirləri olan əlavə 18 məktəb yaradılmışdır. Bu gün belə bu məktəblərin hansı qrupa aid olduğu məlum deyil. Mahasanqhika dörd Şravaka məktəblərindən biri olaraq qəbul edilmişdir (Staviravada, Mahasanqhika, Sammitiya və Sarvastivada).
Theravada[redaktə | əsas redaktə]
Teravada Cənub buddizmi, Pali buddizmi və ya Mahayana buddistləri tərəfindən "Hinayana" olaraq da adlandırılan, budizmin ən qədim məktəbinin günümüzdəki tək nümayəndəsidir; intizama və monastik həyata böyük əhəmiyyət verilir, rahiblər üçün qatı qaydalar vardır. Teravada yalnız pali qaydalarını qəbul edir, Mahayana məzhəbindən fərqli olaraq, mistisizm və mistik fərziyyələrə yer verilmir, fəlsəfidir; ruhun və tanrının olmadığı faktı üzərində ən çox duran buddizm məzhəbidir.
Mahayana məzhəbindən fərqli olaraq, Qautama Budda təlimlərinin "üstün" olduğu qəbul edilir, digər nura qərq olan və "Budda" adlandırılan şəxslər Qautama səviyyəsində deyillər, Mahayanadan fərqli olaraq, digər Buddaların deyil, yalnız Qautamanın təlimləri müqəddəs mətn olaraq qəbul edilir. Nirvanaya çatmaq üçün dəfələrlə ölüb yenidən doğularaq "inkişaf" tələb olunur.
Mahayana[redaktə | əsas redaktə]
Mahayana məzhəbi özündə, hər biri fərqli sutraları vurğulayan, fərqli məktəbləri ehtiva edir. Ən əhəmiyyətliləri arınmış ölkə buddizmi, Zen buddizmi və Niçiren buddizmidir.
Pali qaydaları mahayanaçılar üçün yalnız "başlanğıc" səviyyəsində olan müqəddəs mətnlərdir. Teravadadan fərqli olaraq, bir çox mahayana sutrası qəbul edilir. Hətta bəzi məktəblər bunların təlim olaraq Pali qanunlarından daha irəli səviyyədə və üstün olduğu bildirir.
Mahayana buddizminə görə Budda təbiəti hər kəsin içində olur. Nura qərq olmuş müxtəlif üstün varlıqların insanlara kömək edə biləcəyi inancı səmavi məkanlar və zəngin bir kosmoqrafiyaya malikdir.
Zen buddizmi[redaktə | əsas redaktə]
Zen buddizmi Yaponiya və Çin olmaq üzrə iki əsas məktəbə ayrılır. Çində bu məktəb "Çan" adlandırılır. Yapon zenindən fərqli olaraq, bu, daha fəlsəfidir və Şuranqama sutraya ayrıca əhəmiyyət verilir. Yapon zenində Rinzai, Soto və Obaku məktəbləri vardır. Rinzai məktəbi koanlara böyük əhəmiyyət verməsiylə tanınır.
Zen buddizmi anlayışlardan və sözlərdən daha çox mənanın, masanın üzərində dayanır. Zen buddizmi inanca olduğu qədər meditasiyaya və fərdi təcrübəyə verdiyi əhəmiyyətlə digər buddist məktəblərindən fərqlənir. Yenidən doğum faktı və anı yaşamanın əhəmiyyətli olduğuna diqqət çəkilir. Zen budizmində ən çox Lankavatara, Elmas və Platform (Altıncı Pirin Platform sutrası) sutralarına əhəmiyyət verilir.
Arınmış ölkə buddizmi və ya amidizm[redaktə | əsas redaktə]
Arınmış ölkə buddizmi və ya amidizmdə isə meditasiya və təcrübələr deyil, iman ön plandadır. Amida Budda adı davamlı təkrarlanır, beləliklə, öldükdən sonra yenidən doğulacağına və Nirvanaya çatılacağına inanılır.
Arınmış ölkə buddizmi də qollara ayrılır, bunlardan ən radikalı Jodo Şinşu adlandırılan yapon arınmış ölkə məktəbidir. Bu məktəbə görə insanın özünü qurtarması qeyri-mümkündür; Qautama Buddanın öyrətdikləri ilə qurtuluş artıq mümkün deyil (mappo), hal-hazırda insan özünü əsla qurtara bilməyəcək bir haldadır. Buna görə də meditasiyanın və ya təcrübələrin faydası yoxdur, insan sadəcə Amida Budda adını Namu Amida butsu şəklində davamlı təkrarlamalı (Nembutsu), onun gücünə inanmalıdır. Beləliklə, insan öldükdən sonra arınmış ölkədə doğula bilər.
Arınmış ölkə budistlərinin ən əhəmiyyətli saydıqları sutralar: Amitabha sutra və sonsuz həyat sutrasıdır.
Niçiren buddizmi[redaktə | əsas redaktə]
Bütün buddist məzhəbləri içində ən radikal məktəb niçiren buddizmidir, digər bütün mahayana məktəbləri "ortodoksluqdan, doğru təlimlərdən yayınma" hesab edilir, digər məktəblərdən fərqli olaraq ən çox Lotus sutraya əhəmiyyət verilir.
Vacrayana[redaktə | əsas redaktə]
Vacrayana 4-сü əsrdə Hindistanda formalaşan mahayana budizminin bir qoludur. Monqolustan buddist ənənəsi və Tibet buddizmi Vacrayananın təsiri altında inkişaf etmişdir. Həmçinin Çin və Yaponiyada da məhdud şəkildə mövcuddur. Vacrayana bəzən Mantrayana, Tantrayana və ya ezoterik buddizm olaraq da adlandırılır.
Vacrayana bir çox hallarda Teravada və Mahayanandan sonra buddizmin üçüncü qolu olaraq qəbul edilir. Vacrayanaya görə "dharma çarxının üç dövrü" vardır. Dharma çarxının ilk dönüşündə Qautama Budda Varanasidə dörd ali gerçək kimi dharmaları öyrətmiş, bunun nəticəsi olaraq, müasir dövrdə yalnız Teravadanın Hinayana məktəbləri ortaya çıxmışdır. İkinci dönüşündə isə Racqir bölgəsində müdrikliyin mükəmməlləştirilməsi sutralarının öyrədilməsilə Mahayana məktəbləri yaranmışdır. Dharma çarxının üçüncü dövrəsində formalaşan təlimlər isə Şravastidə öyrədilmiş və bütün varlıqlarda mövcud olan budda təbiətini açıqlamışdır. Vacrayana da bu üçüncü mərhələdən ilham almışdır. Buddizmin ən qədim məktəb ənənəsi olan Teravada "vaz keçməyin yolu", Mahayananın sutra sistemi "birləşmənin yolu" adlandırıldığı halda, Vacrayana "nəticəyə gedən yol" olaraq adlandırılmışdır.
İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]
- ↑ Online Sanskrit Dictionary (ing.) Buddha — Просветленный (The Enlightened One). Dharma — Закон, Истина, Учение (Law, Truth, Doctrine).
Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]
- Buddhanet Ebooks
- Tripitaka-Terevada müqəddəs mətinləri
- Buddist fəlsəfə
- Journal of Buddhist Ethics Arxivləşdirilib 2006-12-05 at the Wayback Machine
- Tibet buddizmi Arxivləşdirilib 2015-04-05 at the Wayback Machine
- Journal of Shin Buddhism Arxivləşdirilib 2010-01-17 at the Wayback Machine