Dalmatəpə yaşayış yeri
Ümumi məlumat[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dalmatəpə mədəniyyəti İranın şimal-qərbində Zaqros dağlarının mərkəzi və şimal vadilərində geniş yayılmış mədəniyyətə verilən addır.[1].Dalma keramikası ilkin olaraq Urmiya gölünün cənub-qərb hissəsində, Sulduz vadisində Dalma Təpə və Həsənlu Təpədə aparılan qazıntılar zamanı aşkar edilmişdir[2][3]. 1961-ci ildə Pensilvaniya Universitetinin Həsənlu Layihəsi çərçivəsində Dalma Təpədə aparılan sonrakı qazıntılar zamanı çox sayıda Dalma keramikası aşkar edilmişdir[2][4]. Qazıntı materiallarına memarlıq, qəbir və keramika qalıqları, gil, sümüklər, artefaktlar, üyütmə daşları və yonma daşlar daxildir[5]. Aşkar edilmiş materiallar Dalma mədəniyyətinin eramızdan əvvəl beşinci minilliyə aid olduğunu göstərir[2]. Əldə edilmiş keramika bu mədəniyyətin görünən tərəfidir və digər aspektləri haqqında məlumat azdır[6][7]. Qazıntı materialları Dalma tayfaları və onların həyat tərzləri haqqında kifayət qədər məlumat vermir[6]. Dalma keramikası analoji texniki və üslub xüsusiyyətləri ilə regionda geniş əraziyə yayılmışdır[1]. Qazıntılar göstərir ki, bu mədəniyyət mərkəzi Zaqros dağları, Şimali Luristan, İran Azərbaycanında Urmiya hövzəsi və İraqda Kərkük kimi Mesopotamiyanın bəzi hissələrinə yayılmışdır[8][9]. İran yaylasının şimal-qərb hissələrində Dalma mədəniyyətinin izləri aşkar edilmişdir[8]. Dalma keramikasının bu bölgədə geniş yayılması bu mədəniyyətin yayılmasında köçəri tayfaların iştirak etdiyini sübut edir[10].
Keramika[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dalmatəpə yaşayış yerində özünəməxsus boyalı keramika ilə fərqlənən yeni mədəniyyət aşkar olunmuşdur. Bu mədəniyyətin meydana çıxması indiydək aydınlaşdırılmamışdır. Dalmatəpənin keramikası iki qrupa bölünür. Birinci qrupa arxitektura qalıqları ilə birlikdə aşkar olunan boyalı keramika aiddir. Qabların bütün səthini örtən naxışlar sınıq xətlərdən, bir-biri içərisinə çəkilmiş kvadratlardan, üçbucaq və torlu naxışlardan ibarətdir. Naxışların üzəri qara-bənövşəyi rənglə örtülmüşdür. Dalmatəpənin qonşuluğunda, Мərkəzi Zaqrosun cənubunda və Мərkəzi İranda da bənzər boyalı keramikaya rastlanmışdır. Bəzi bənzər nümunələrə Yarımtəpə (II-VII təbəqələr) və Yanıqtəpədə rast gəlinmişdir.
Dalmatəpənin ikinci qrup keramikası basma və kəsmə naxışlı qablardan ibarətdir. Bu tip keramikaya Cənubi Azərbaycan, İran və Ön Asiyada aşkar olunmuşdur. C.Мellart bu keramikanı Xassuna və Balkan yarımadasının, R.Dayson isə Yunanıstan və Qara dənizin cənub rayonlarının keramikası ilə müqayisə etmişdir. R.М.Мunçayev Dalmatəpə keramikasının Azərbaycanın eneolit keramikası ilə bənzər olduğunu qeyd etmişdir. Lakin Dalmatəpənin ən yaxın bənzərləri İlanlıtəpədən məlumdur. Bu, Dalmatəpə keramikasının yerli inkişafın məhsulu olduğunu göstərir. Azərbaycanın eneolit abidələrinin bir qrupunda yayılan bu mədəniyyət Dalmatəpə mədəniyyəti də adlandırılır.[11] [12] [13] [14] [15]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ 1,0 1,1 HENRICKSON, Elizabeth F.; VITALI, Vanda. "The Dalma Tradition : Prehistoric Inter-Regional Cultural Integration in Highland Western Iran". Paléorient. 13 (2). 1987: 37–45. doi:10.3406/paleo.1987.4427. ISSN 0153-9345. JSTOR 41492253.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Young, T. Cuyler. "DALMA PAINTED WARE". Penn Museum. 1963. 2021-08-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-28.
- ↑ Abedi, Akbar; Omrani, Behrooz; Karimifar, Azam. "Fifth and fourth millennium BC in north-western Iran: Dalma and Pisdeli revisited". Documenta Praehistorica. 42. December 2015. doi:10.4312/dp.42.23. ISSN 1854-2492. 2020-09-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-05 – ResearchGate vasitəsilə.
- ↑ Dyson, Robert H. "DALMĀ TEPE". Encyclopaedia Iranica. 1993. 2022-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-28.
- ↑ Hamlin, Carol. "Dalma Tepe". Iran. 13. 1975: 111–127. doi:10.2307/4300529. ISSN 0578-6967. JSTOR 4300529.
- ↑ 6,0 6,1 Tonoike, Yukiko. "Petrographic Analysis of the 6th Millennium B.C. Dalma Ceramics from Northwestern and Central Zagros". Iranian Journal of Archaeological Studies. 2 (2). 2014: 65–82. doi:10.22111/ijas.2014.1526.
- ↑ Mellaart, James. The Earliest Settlements in Western Asia: From the Ninth to the End of the Fifth Millennium B.C. (ingilis). Cambridge University Press. 1967.
- ↑ 8,0 8,1 Zeynivand, Mohsen; Hariryan, Hamid; Heydarian, Mahmoud. "The Dalma Settlements of Songhor and Koliyaei Plains, Central Zagros". Iranian Journal of Archaeological Studies. 3 (1). 2013: 39–47. doi:10.22111/ijas.2013.1734.
- ↑ Rahimi Sorkhani, Roghayeh; Eslami, Moein. "Specialized pottery production in Dalma tradition; a statistical approach in pottery analysis from Soha Chay Tepe, Zanjan, Iran". Journal of Archaeological Science: Reports (ingilis). 17. 2018-02-01: 220–234. doi:10.1016/j.jasrep.2017.11.007. ISSN 2352-409X. 2023-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-05 – Elsevier Science Direct vasitəsilə.
- ↑ Binandeh, Ali; Glascock, Michael D.; Oga, April. "Origin of obsidian tools from Ubaid and Rick Abad in Little Zab basin, Northwestern Iran". Journal of Archaeological Science: Reports (ingilis). 32. 2020-08-01: 102395. doi:10.1016/j.jasrep.2020.102395. ISSN 2352-409X. 2023-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-05 – Elsevier Science Direct vasitəsilə.
- ↑ Vəli Baxşəli oğlu Baxşəliyev. Azərbaycan arxeologiyası (Ali məktəb tələbələri üçün vəsait). I cild. Bakı: Elm, 2007.[1] Arxivləşdirilib 2020-01-11 at the Wayback Machine
- ↑ R. W. Solecki and R. S. Solecki, Tepe Seavan - A Dalma Period Site in the Margavar Valley, Azerbaijan, Bulletin of the Asia Institute 3, 1973, pp. 98-117.
- ↑ T. C. Young, Jr. and L. D. Levine, Excavations of the Godin Project. Second Progress Report, Royal Ontario Museum Occasional Papers 26, Toronto, 1974.
- ↑ M. M. Voigt and R. H. Dyson, Jr., “The Chronology of Iran, ca. 8000-2000 B.C.,” in R. W. Ehrich, ed., Chronologies in Old World Archaeology, 3rd ed., I, Chicago, 1992, pp. 122-78.
- ↑ T. C. Young, Jr., Survey in Western Iran, 1961, JNES 25, 1966, pp. 228-39.