Qızıl Arslanın ölümündən sonra dağılma dövrünə qədəm qoyan Eldənizlər, Nüsrəddin Əbubəkrin hakimiyyətinin əvvəlindən başlayaraq ara müharibələri və xarici müdaxilələr ilə müşayiət olunan süqut dövrünü 1225-ci ildə son hökmdar Özbəyin ölümü ilə tamamladılar.[3]Müzəffərəddin Özbək dövründən etibarən Eldənizlər təkcə Azərbaycandakı hakimiyyətlərini qoruyub saxlaya bilmişdilər.[6] 1225-ci ildə Cəlaləddin Mənguberdinin yürüşü ilə Azərbaycan da tamamilə Eldənizlərin tabeliyindən çıxdı. Özbəyin ölümündən sonra məmlükləri və nəvəsi II Əbubəkr Eldəniz hakimiyyətini bərpa etməyə cəhd göstərsə də, bu üsyanlar Xarəzmşahlar tərəfindən yatırıldı.[5]
Eldənizlər 5 hökmdar tərəfindən idarə edilmişdir. Onlardan 2-si hakimiyyəti "atabəy" titulu ilə, digər 3-ü isə həm "atabəy", həm də "sultan" titulu ilə idarə etmişdilər. Ən çox hakimiyyətdə olan Eldəniz hökmdarı Şəmsəddin Eldənizdir. Onun hakimiyyət müddəti ümumilikdə 39 il olmuşdur. Ən az hakimiyyətdə olan hökmdarı isə 5 il ilə Qızıl Arslandır.
Qızıl Arslana qədər Eldənizlər sülaləsi hakimiyyəti "böyük atabəy" yəni "atabəy əl-əzəm" titulu ilə əllərində cəmləmişdilər. Lakin rəsmi olaraq "sultan" elan edilmədikləri dövrdən əvvəl də onların adları sultan və xəlifə ilə birlikdə sikkələrdə zərb edilirdi.[7] Eldənizlərdə əsas hökmdarlıq rəmzi sikkə zərbi və xütbə oxunması idi.
Dərbənddən qul kimi gətirilmiş və Səlcuqların vəziri Sümeyrəminin sarayında, daha sonra isə Səlcuq sarayında xidmət etməyə başlamışdır.[8]
1136-cı ildə sultan Məsud tərəfindən Arran bölgəsi Şəmsəddin Eldənizə iqta olaraq verildi. Şəmsəddin Eldəniz bu dövrdən etibarən bölgədəki yerli əmirləri öz tərəfinə çəkməyə, xırda feodal mülkləri ələ keçirməyə və faktiki olaraq müstəqil hakimiyyət sürməyə başladı. Qısa zamanda Şimali Azərbaycana və Cənubi Azərbaycanın bəzi bölgələrinə nəzarəti ələ keçirdi. Naxçıvanı özünə mərkəz seçdi və adına sikkə zərb etdirdi.[2]
1160-cı ildə İraq Səlcuq sultanı Süleyman şah üsyanlar nəticəsində taxtdan salınıb öldürülən zaman, qəsdin təşkilatçıları Şəmsəddin Eldənizə müraciət etdilər ki, Səlcuq sultanı II Toğrulun oğlu və öz oğulluğu ArslanşahıİraqSəlcuq sultanlığı taxtına çıxarmaq üçün Həmədana gətirsin.[9] 1160-cı ilin noyabrında Eldənizin 20 minlik ordusu Həmədana daxil oldu. Arslanşah hökmdar elan edildi.[10]
1160–1161-ci illərdə İraq Səlcuq taxtının digər iddiaçıları Marağa atabəyiNüsrətəddin Arslan-Abanın himayəsində olan Mahmud şah və Fars hakimi Sunqur ibn Mədudun himayəsində olan Məlik şahın birləşməsinin qarşısı Şəmsəddin Eldənizin qüvvələri tərəfindən alındı. Rey yaxınlığındakı döyüşdə Mahmud şahın qüvvələri məğlub edildi.[11] Daha sonra Nüsrətəddin Arslan-Abanın və Sunqur ibn Mədudun eyni dövrdə ölümü ilə onların nəzarətindəki ərazilər Eldənizlər tərəfindən ələ keçirildi.[12]
1161-ci ildə Gürcü qoşunları Eldənizlərin tabeliyindəki Dəbili ələ keçirdilər.[2] 1163-cü ilin yanvarında hərəkətə keçən Eldəniz Gürcüstana daxil oldu. İyul ayında Dəbil geri alındı. 1164-cü ilin aprelində gürcülər yenidən şəhərə həmlə etsələr də, şəhər Eldənizlər tərəfindən geri alındı.[13]
1166–1173-cü illərdə gürcülər yenidən Dəbilə və Gəncəyə yürüşlər təşkil etdilər. 1175-ci ildə atabəy Eldənizin, Əxlat hakimi Şah Ərmənin və Diyarbəkir hakiminin birləşmiş qüvvələri Cahan Pəhləvanın başçılığı altında gürcülərə qarşı yürüş təşkil etdilər. Ağır məğlubiyyətə uğradılan və əraziləri talan edilən Gürcüstan çarlığı bir müddət Eldənizlərin tabeliyində ərazilərə yürüşləri dayandırdı.[15]
1166–1167-ci illərdə xarəzmşah İl-Arslan Eldənizlərin tabeliyindəki Nişapuru ələ keçirməyə cəhd etsə də, buna hərbi yolla nail ola bilmədi. Daha sonra şəhər hakimi Ay-Abanın Xarəzmşahlara tabelik bildirməsi ilə şəhər Eldənizlərin nəzarətindən çıxdı.[16]
1168-ci ildə Marağa hakimi Arslan-Abanın qaldırdığı üsyanı yatırıldı.[17]
1170-ci ildə Rey Eldənizlər tərəfindən ələ keçirildi.[18]
Atasının və sultan Arslanşahın ölümündən sonra, Arslanşahın 7 yaşlı oğlu III Toğrulu 1177-ci ildə sultanlıq taxtında əyləşdirdi və özü də onun atabəyi oldu.[20]
Şəmsəddin Eldənizin ölümündən istifadə edərək qiyam qaldıran Xuzistan hakimi Aydoğdu Şimlənin üsyanını yatırdı.[21] Həmçinin hakimiyyəti ələ keçirmək üçün İsfahanda qoşun yığan III Toğrulun əmisi Məhəmməd məğlub edildi və həbsə atıldı.[22]
1175-ci ildə Marağa atabəyi Arslan-Abanın ölümündən yararlanan Məhəmməd Cahan Pəhləvan Marağa atabəylərinin ərazisinin bir qismi ələ keçirildi.[23]
1185-ci ildə Səlahəddin Əyyubi Əxlata yürüş təşkil etsə də, Cahan Pəhlavanın bölgəyə hərəkət etməsi ilə tərəflər arasında sülhə nail olundu və Səlahəddin Əyyubi geri çəkildi.[24]
Məhəmməd Cahan Pəhləvan 1186-cı ildə, 50 yaşında vəfat etdi.[25] Onun hakimiyyəti dövrü daha çox siyasi-hərbi sabitlik dövrü olmuşdur.
Məhəmməd Cahan Pəhlavanın ölümündən sonra İraq Səlcuq əyanları arasında siyasi çəkişmələr başlamışdı. Qızıl Arslanın hakimiyyətini qəbul etməyən qüvvələr, başda Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı İnanc xatun və İraq Səlcuq sultanı III Toğrul ona qarşı üsyan qaldırdılar.[27] Həmədan yaxınlığında baş vermiş döyüşdən sonra Qızıl Arslan geri çəkildi.[28]
Bundan sonra Qızıl Arslan Abbasi xəlifəsi ən-Nasir Lidinillaha müraciət edərək onunla ittifaq qurdu. 6 may 1188-ci xəlifənin göndərdiyi ilk ordu Həmədan yaxınlığında məğlub edilsə də, dekabrda göndərilən ikinci qüvvə III Toğrulu məğlub etdi və xəlifə qüvvələri paytaxta daxil oldular.[28]
Qızıl Arslan Həmədana qayıdarkən Naxçıvanda həbsdə olan Səlcuq şəhzadəsi Səncər ibn Süleymanı da özüylə gətirərək İraq Səlcuq taxtına əyləşdirdi. Sonradan xəlifənin məsləhəti ilə Səncəri yenidən həbs etdirib özünü "sultan" elan etdi.[29]
1191-ci ildə Qızıl Arslanın qüvvələri Bitlisi ələ keçirdilər və daha sonra fəallaşmış gürcülərin qarşısını almaq üçün Gürcüstana hərəkət edərək bölgəni qarət etdilər.[30]
Qızıl Arslan 1191-ci ildə sui-qəsd nəticəsində öldürüldü.[31][32]
Qızıl Arslanın ölümündən sonra Azərbaycana hərəkət etdi və Eldənizlərə aid xəzinələri nəzarətə götürdü. Həmçinin Azərbaycandakı bütün yerli hakimlər onun hakimiyyətini tanıdılar.[33] Əbubəkr Azərbaycana nəzarəti təmin etsə də, Həmədan və ətraf vilayətlər Məhəmməd Cahan Pəhləvanın İnanc xatundan olan oğulları Qutluq İnanc Mahmud və Əmir Əmiran Ömər tərəfindən müstəqil idarə edilirdi. İnanc xatun isə Reyə nəzarət edirdi.[23]
Həmçinin həbsdə olan İraq Səlcuq sultanı III Toğrulun azad olması ilə hərbi-siyasi vəziyyət daha da qarışdı. Qoşun toplayan III Toğrul Qutluq İnancı məğlub edərək yenidən Həmədana daxil oldu və hakimiyyətini bərpa etdi.[34] Daha sonra İnanc xatun III Toğrul tərəfindən öldürüldü.[35]
Bundan sonra birləşən Əmir Əmiran Ömər və Qutluq İnanc qoşun toplayaraq Əbubəkrin üzərinə hərəkətə keçdilər. 1193-cü ildə Təbriz yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Əbubəkr qalib gəldi. Qutluq İnanc Zəncana, Əmir Əmiran Ömər isə Şirvana qaçdı.[23]
1194-cü ildə xarəzmşah Təkiş bölgəyə yürüş təşkil edərək III Toğrulu öldürdü.[36] Qutluq İnanc əvvəlcə xarəzmşahla müttəfiq olsa da,[37] lakin daha sonra o, da öldürüldü.[38] Xarəzmşahla qarşı-qarşıya gəlməyin faydasız olduğunu başa düşən Əbubəkr xarəzmşah Təkişə tabe olduğunu bildirdi və Əcəm İraqı ilə Azərbaycanın idarəsinin ona verildiyini yazan bir icazə aldı. Əbubəkrin qardaşı Özbək Təkiş tərəfindən İraqi Ərəb və İraqi Əcəmə vali təyin edildi.[39]
Şirvanşahlara sığınan Əmir Əmiran Ömərə I Axsitan və gürcü çariçası Tamar tərəfindən hərbi qüvvə ilə yardım göstərildi. Əmir Əmiran Ömər birləşmiş qoşunlarla Şəmkir və Beylaqan döyüşlərində Əbubəkri məğlubiyyətə uğratdı. Daha sonra Gəncəni ələ keçirdi. Gürcü qoşunları Gəncəni tərk etdikdən sonra əhali tərəfindən hücuma məruz qalan Əmir Əmiran Ömər öldürüldü. Bundan xəbər tutan gürcülər 1203-cü ildə Dəbilə daxil oldular və şəhəri qarət etdilər.[40]
Lakin Eldənizlərin Əcəm İraqındakı hakimiyyəti çox çəkmədi. Ərəb xəlifəsi ən-Nasir və Məhəmməd Cahan Pəhləvanın məmlükü olan Gökcə ət-Türki başda olmaqla Əcəm İraqındakı digər məmlüklər birləşərək Xarəzmşahların bölgədəki hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırdılar. Həmədan başda olmaqla Eldənizlər Əcəm və Ərəb İraqındakı bütün torpaqları itirdilər.[41][42]
Əbubəkr 1200-cü illərin əvvəllərində Əcəm İraqına yürüş təşkil etdi. Həmədanı və İsfahanı yenidən nəzarətə götürdü. Rey isə Gökcə ət-Türkinin tabeliyinə verildi.[43]
Lakin Eldəniz əyanları arasında ixtilaf yenidən canlandı. Bir çox əyan və ordu Gökcənin tərəfinə keçdi. Beləliklə, Gökcə Həmədana daxil oldu və Əbubəkr İsfahana çəkildi. Lakin Gökcənin buradakı hakimiyyəti çox çəkmədi. 1203–1204 Eldənizlərin başqa bir məmlükü Şəmsəddin Aydoğmuş Gökcəni öldürdü və Özbəyi Həmədanda hökmdar elan edərək bölgəni idarə etməyə başladı.[44]
1204–1205-ci illərdə gürcülər yenidən Azərbaycana soxularaq irəlilədikləri əraziləri qarət etdilər. Əbu Bəkr gürcü hücumunun qarşısını almaq məqsədilə, nəhayət, gürcü hökmdarının qızı ilə evləndi və bundan sonra gürcü hücumları dayandı.[45]
1210–1211-ci illərdə gürcülər Azərbaycana yeni yürüşlər təşkil etdilər. Zəncan, Qəzvin və Əbhərə qədər irəliləyərək bölgəni qarət etdilər.[48] Həmçinin Əcəm İraqında Şəmsəddin Aydoğmuşu öldürən Eldənizlərin digər məmlükü Nəsrəddin Məngli özünü sultan elan edərərək ərazini idarə etməyə başladı.[49]
Ərbil atabəyi Müzəffərəddin Göy-Börü, ismaili hökmdarı Cəlaləddin Həsən və Özbək birləşərək ittifaq şəklində Nəsrəddin Mənglinin üzərinə hərəkətə keçdilər. 1215-ci ildə meydana gələn döyüşdə Məngli məğlub oldu və öldürüldü. Özbək Mənglinin əlindən aldığı torpaqlara vali təyin edərək Təbrizə qayıtdı.[49]
Bu dövrdə Özbəyin Fars vilayətindəki vassalı atabəy Səd ibn Zəngi üsyan qaldırdı və Əcəm İraqına yürüş həyata keçirəcək Rey, Qəzvin, Hüvar və Semnan şəhərlərini və ətrafını ələ keçirdi. Həmçinin xarəzmşah Əlaəddin Məhəmməd də Əcəm İraqına ordu yeritdi. Səd ibn Zəngini məğlub edərək əsir alan Əlaəddin Məhəmməd irəliləməyə davam etdi.[50] Bundan sonra Miyanə yaxınlarında Eldənizlərin qüvvələrini məğlub edən Əlaəddin Məhəmməd Özbəyə təslim olmağı və tabe olmağı təklfi etdi. Bu təklifi qəbul edən Özbək, Arran və Azərbaycandakı hakimiyyətini qoruyaraq Əlaəddin Məhəmmədin vassalına çevrildi.[6]
Mərkəzi Asiya, Orta Şərq və Qafqaza yürüş təşkil edən monqollar 1221-ci ildə Təbrizə çatdılar. Atabəy Özbək monqollarla müəyyən təzminat qarşılığında razılaşaraq Təbrizə hücum etmələrinin qarşısını aldı.[51]
Daha sonra Eldənizlər, gürcü hökmdarı IV Georgi Laşa və Əxlat və Cəzirə hakimi əl-Məlik əl-Əşrəf monqollara qarşı ittifaq qurmağa çalışsalar da,[52] bunun qarşısı monqollar tərəfindən alındı. Bundan sonra gürcülərin ordusunu darmadağın edən monqollar Arran və Azərbaycana geri qayıtdılar.[53]Marağanı,[54] Həmədanı,[55]Ərdəbili[55] və Sərabı[56] qarət etdilər. Təbrizə yaxınlaşsalar da, müəyyən təzminat qarşılığında geri çəkildilər.[55] Monqollar Özbəyin olduğu Naxçıvana hərəkət edərək bölgəni qarət etməyə başladıqdan sonra Özbəyin oğlu Qızıl Arslan Xamuş monqollara elçi göndərərək üzrxahlıq etdi. Bundan sonra monqollar Gəncədən də təzminat alaraq Azərbaycanı tərk etdilər.[56]
1225-ci ildə xarəzmşah Cəlaləddin Mənguberdi Azərbaycana yürüş etdi. Həmin il Marağanı və bir həftəlik mühasirədən sonra Təbrizi ələ keçirdi.[57][58] İrəliləməyə davam edən Cəlaləddin Beyləqan, Bərdə, Gəncə, Şəmkiri ələ keçirdi. Özbək əvvəlcə Gəncəyə, daha sonra Naxçıvana çəkildi.[59]
Həyat yoldaşının Cəlaləddin Mənguberdi ilə evlənməsi[59] xəbərini aldıqdan sonra xəstələnən atabəy Müzəffərəddin Özbək 1225-ci ildə vəfat etdi.[60] Beləliklə, onun ölümü ilə Eldənizlər tamamilə süqut etdi və tabeliyindəki Azərbaycan, Arran, ŞirvanXarəzmşahlar tərəfindən ələ keçirildi.[3]
![Qızıl Arslan dövründən etibarən Eldənizlər sülaləsi "sultan" titulu ilə hakimiyyəti de-yure əlində cəmləmişdir[1]](/wiki/Fayl:Atab%C9%99y_Q%C4%B1z%C4%B1l_Arslan%C4%B1n_%C5%9Fair_Nizami_G%C9%99nc%C9%99vini_qar%C5%9F%C4%B1lamas%C4%B1.jpg)
.png)
.png)
.png)
.png)