Məzmuna keç

Erməni memarlığı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Erməni memarlığı
Yuxarıdan aşağıya doğru: IV-V əsrlərdə əsası qoyumuş Üçkilsə şəhərində tikilmiş Üçkilsə kafedralı; Ani şəhəri ərazisində X əsrdə inşa edilmiş Müqəddəs Bakirə kafedralı in Ani; Van gölündəki Ağdamar adasında X əsrdə inşa edilmiş Ağdamar kilsəsi; İsfahan şəhərində XVII əsrdə inşa edilmiş Vank kafedralı; Kotayk mərzi ərazisində XIII əsrdə inşa edilmiş Geğard monastırı; və Bakıda XIX əsrdə inşa edilmiş Müqəddəs Qriqori kilsəsi

Erməni memarlığı (erm. Հայկական ճարտարապետություն) — erməni xalqının tarixən yaşadığı ərazilərdə, o cümlədən diaspora cəmiyyətləri tərəfindən yaradılmış, erməni xalqının dünya görüşü ilə estetik və tarixi əlaqəyə malik memarlıq. Prof. Patrik Donabedyan, erməni memarlığını coğrafi və xronoloji çərçivəyə salmağın çətin olduğunu qeyd edir.[1]

E.ə VI əsr - b.e. III əsrləri

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Gərni, b.e. I əsri. Hökmdar Trdatın məbəddə aşkarlanmış kitabəsində deyilir: "Helios! Böyük Ermənistan (Μεγαλη Αρμενια) hökmdarı Böyük Trdat, bu əlçatmaz qala və məbədi hakimiyyətinin on birinci ilində çariçanın şərəfinə inşa etdirdi.…"[2]

E.ə. VI əsrdə erməni etnosunun formalaşması başa çatır.[3] E.ə. IV əsrdə qədim yunan tarixçisi Ksenofon “Anabasis” adlı əsərində ilk dəfə ermənilərin ənənəvi evi olan qlxatun xatırlanır.[4] E.ə. III-I əsrlərdə Armavir (müasir Sərdarabad şəhəri yaxınlığında), Yervandaşat (müasir Xeyirbəyli kəndi yaxınlığında), Artaşat (müasir Artaşat şəhərinin yerində), Vağarşapat (müasir Üçkilsə şəhərinin yerində), Tiqranakert (müasir Diyarbəkir şəhəri yaxınlığında) və Zarişat (Van gölünün şimal-qərbində, müasir Qoncalı kəndi yaxınlığında) kimi erkən erməni şəhərləri yaranır və inkişaf edir.[5] Bu şəhərlərdə metalişləmə, dulusçuluq, daşişləmə və ağacişləmə, eyni zamanda memarlıq sənətinin ilkin təzahürləri nəzərə çarpır. Gərni, Armavir və Aştişat (Muş ilinin Yücetepe kəndi ərazisində) ərazilərində icra edilmiş arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu ərazilərdə ən qədim memarlıq və şəhərsalma ənənələri yunan-ellin ənənələrinin təsiri altında inkişaf etmiş, e.ə. I əsrdən etibarən isə Qədim Roma mədəniyyətinin təsiri ilə “erməni ellinizmi”[6] formalaşmışdır. Şəhərsalma faktorları, o cümlədən şəhərlərin müdafiə xüsusiyyətləri Yaxın Şərqdəki ellinist şəhərlərin şəhərsalma və memarlıq ənənələrini xatırladırdı. Bu ənənəyə görə, şəhər yerinin seçilməsi zamanı çaya yaxın ərazilərə üstünlük verilir, çay suyu həm şəhərin təmin edilməsi, həm də müdafiə məqsədi ilə istifadə edilirdi.

Erməni hökmdarı I Trdatın hakimiyyəti dövründə (54-88-ci illər) inşa edilmiş Gərni məbədi (76-cı il) antik dövr erməni memarlığının şah əsəri hesab edilir.

Plutarxın verdiyi məlumata görə, qədim Artaşat[7] və Tiqranakert[8] şəhərlərində teatrlar var idi və ehtimal ki, onlar, memarlıq baxımından antik amfiteatrlar formasında inşa edilmişdi. Gərni qalasında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı, mozaik döşəmələrə malik hökmdar sarayı və hamamının qalıqları aşkara çıxarılmışdır. Artaşatdakı qazıntılar isə hamam, su təchizatı sistemləri, müxtəlif binalara aid çoxsaylı memarlıq və heykəltəraşlıq fraqmentlərinin ortaya çıxarılmasına imkan vermişdir.

IV-VII əsrlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Armavir mərzi ərazisində VII əsrdə inşa edilmiş Zvartnots dairəvi kilsəsinin qalıqları.

Feodal münasibətlərinin yaranması Ermənistan ərazisində memarlıq və şəhərsalmanın da yeni mərhələyə qədərm qoymasına səbəb olur. Antik dövrün şəhərləri iqtisadi tənəzzül dövrünü yaşayır, onlardan yalnız Artaşat və Tiqranakert öz əhəmiyyətini qoruyub saxlaya bilir. Bu dövrdə Dvin (Dəbil) və Karin (Ərzurum) şəhərlərinin əhəmiyyəti artır. Hökmdar II Arşak isə Arşakavan şəhərinin inşasını tamamlaya bilmir. Xristianlığın yayılması ərazidə yeni – lakin erkən mərhələdə hələ də antik mədəniyyətdən ilhamlanan dini memarlıq ənənəsinin meydana çıxmasına səbəb olur.

Şirak mərzində V əsrə[9] aid Yerəruyk bazilikasının qalıqları (yuxarıda) və Qars ilində mövcud olmuş V əsrə aid Tekor bazilikasının 1840-cı illərə aid qravür təsviri.

IV-V əsrlərin kilsələri əsasən klassik bazilika (Kasax, IV-V əsrlər; Əştərək, V əsr; Axç, IV əsr; Yeqvard, V əsr) formasına malikdir. Bu dövrə aid bir sıra erməni bazilikaları “qərb tipli” bazilikal kilsələr sırasına aid edilir. Onlardan ən məhşur olanı Tekor kilsəsi (V əsr), Yerəruyk bazilikası (IV-V əsrlər) və Dvin bazilikasıdır (470-ci il). Altı pilləli stilobat üzərində yerləşən Yerəruyk bazilikası, ehtimal ki, xristianlıqdan əvvəlki dövrə aid məbədin yerində inşa edilmişdir. Eyni zamanda bu dövrdə aid Karnut (V əsr), Yeqvard (V əsr), Gərni (IV əsr), Zovuni (V əsr), Dvin (553-557-ci illər), Talin (V əsr), Tanaat (491-ci il), Carcaris (IV-V əsrlər), Lernakert (IV-V əsrlər) bazilikalarını da qeyd etmək olar.

V əsrdən etibarən, bazilikalar əsas mövqeyini, müxtəlif memarlıq ifadəliklərinə malik günbəzli kilsələrə verməyə başlayır. Onlardan zal-günbəz tipli (Ptxni kilsəsi, VI-VIII əsrlər; Ərçivəng kilsəsi, 661-666-cı illər), günbəzli bazilikalar (yenidən inşa edilmiş Tekor kilsəsi, 478-790-cı illər; Uzunlar kilsəsi, VI əsr; Mren kafedralı, 613-640-cı illər; Müqəddəs Qayane kilsəsi, 630-cu il; Baqavan kilsəsi 631-639-cu illər) və üç apsidalı günbəzli kilsələr (Dvində yenidən tikilmiş Müqəddəs Qriqor kilsəsi, 608-615-ci illər; böyük Talin məbədi, VII əsr) memarlıq forma və xüsusiyyətlərinə görə üçnefli bazilikalarla oxşarlıq təşkil edir. VI-VII əsrlərdə daxili fəzanın vahidliyini təmin etməyə çalışan erməni məbəd memarlığında xaç-günbəz tipli kilsələr meydana gəlir.[9] Bu memarlıq ideyası 588-597-ci illərdə inşa edilmiş Avan kilsəsində inkişaf etdirilmiş, 618-ci ilə aid Müqəddəs Ripsime kilsəsində, o cümlədən digər məbədlərdə (Qarnhovit kilsəsi, VI-VII əsrlər; Aramus kilsəsi, VII əsr; Sisavan kilsəsi, VII əsr; Arçvaberd kilsəsi, VII əsr) klassik mükəmməlliyinə çatmışdır. Bu kilsələrdə memarlıq planı, forma və prespektiv, həmçinin memarlıq ideyasının vahidliyi mümkün qədər aydın və lakonik şəkildə həll edilmişdir.

Məstərə kilsəsi (V-VI əsrlər), Artik kilsəsi (VII əsr) və Müqəddəs Tadeos Baqaran kilsəsi (624-631-ci illər) xaç-günbəz tipli kilsələrin dörd apsidalı kilsə qrupuna aiddir. Xaç-günbəz tipli kilsələrin yeni tipinin yaradılması cəhdləri VII əsrdə erməni memarlığının şah əsəri olan Zvartnots (Göy mələkləri məbədi) kilsəsinin (641-652-ci illər) yaradıılması ilə nəticələnir. Zvartnots kilsəsi dövrün digər erməni kilsələrindən, memarlıq inşasının dekorativ prinsipləri ilə fərqlənir. VII əsrin erməni memarlıq abidələri arasında, bir müddət Erməni katolikosunun iqamətgahı olmuş Ərçivəng kilsəsi də fərqlənir. Kilsənin interyerində qədim freskaların qalıqları saxlanmışdır. Lakin, Ərçivənk kilsəsini fərqləndirən əsas cəhət onun günbəzli zalıdır.[10] Erkən orta əsrlər dövrü erməni memarlığının ən mükəmməl nümunələrindən biri hesab edilən Məsdərə kilsəsi VI əsrin sonu – VII əsrin əvvəllərinə aid edilir.

Qars ili ərazisində VII əsrdə əsası qoyulmuş unikal memarlıq xüsusiyyətlərinə malik Xçkonk monastır kompleksinin təxminən 192-ci illərdə çəkilmiş fotosu.
Araqatsotn mərzində V əsrdə tikilmiş Məsdərə məbədi (Müqəddəs İohann kilsəsi)

VII əsrin II yarısından etibarən, çoxaltarlı kilsələrin inşasına başlanılır (Yeğvardda Zoravar kilsəsi, 661-685-ci illər; Araqaç, VI əsr və İrinda, VII əsr kilsələri). Eyni zamanda, V-VI əsrlərdə xaçvari plana malik kiçik kilsələr inşa edilir. VI-VII əsrlərdə təkmilləşən bu tərz, sonradan bir sıra məbəd kompleksi və kilsələrdə özünü göstərir ki, onlardan da Əştərəkdə Karmiravor (VI əsr), Qoşda Müqəddəs Stepanos (VII əsr), Kiçik Talin məbədi (VII əsr), Bcnidə Müqəddəs Sərkis, həmçinin, Aqarak (VII əsr), Alman (637-ci il), Ərzni (VI əsr), Caqavəngdə Müqəddəs Nişan (VII əsr), Oşakanda Müqəddəs Sion (VII əsr), Lmbatavəngdə Müqəddəs Stepanos (VI əsr) kilsələri xüsusi diqqət cəlb edir. Lmbatavəngdə Müqəddəs Stepanos kilsəsi xaçvari plana malik günbəzli bazilika olmaqla, günbəzi səkkizguşəli baraban və tromp keçidə malikdir. Bu kilsədə həm də, erkən orta əsrlər erməni rəssamlığının dəyərli nümunələri qorunub saxlanmışdır.

Bu dövrdə mülki binaların memarlığı müstəqil şəkildə inkişaf edirdi. Dvindəki iki saray (V və VII əsrlər), Zvartnots sarayı (VII əsr) və Aruç sarayı (VII əsr), plan həllinin kompozisiya vahidliyi - mərkəzi hissənin sütunlu zala verilməsi ilə seçilirlər. Dvində arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkarlanmış yaşayış binaları və digər ictimai tikililər bu dövrlərə aid mülki memarlığı təmsil edir. Xristianlığın erkən dövrlərində geniş yayılmış taxta xaçlar, VI-VII əsrlərdə tədricən monumental daş xaçlar – xaçkarlarla əvəz olunur. Xaçkar sənətkarlığının erkən inkişaf dövrü üçün “qanadvari” xaçkarlar xarakterikdir.

Üçkilsə kafedralında, Dvindəki Müqəddəs Qriqor kilsəsində və Zvartnots kilsəsində mozaika sənətkarlığının nümunələri qorunmuşdur. Yerusəlimdəki Müqəddəs Yakov kilsəsində erməni əlifbası ilə yazıya malik VI əsr mozaikası tam şəkildə dövrümüzə çatmışdır. Axç mavzoleyi, Kasax, Yerəruyk, Çiranavor bazilikalarında erkən orta əsrlərə aid freskaların qalıqları aşkar edilmişdir.

Mavzoley inşasının memarlıq ənənələri ellinizm dövrünə gedib çıxır. Ermənistan ərazisində ən qədim mavzoley, Axç ərazisində aşkar edilmiş, IV əsrə aid olan Erməni Arşakilərinin mavzoleyidir. Arşakilərin mavzoleyinin dəfn yeri yeraltı zirzəmi xüsusiyyətinə malikdir. Müqəddəs Ripsime və Müqəddəs Qayane kilsələrində (VII əsr) isə əsas altarın altında dəfn yerini xatırladan otaq vardır. Bu dövrün abidəsi olan Zovun mavzoleyi (V əsr) Müqəddəs Vardan sovməəsinin divarları daxilində yerləşir.

IV-VII əsrlər erməni memarlığının bədii ifadəlilik metodları, həmin dövrün ümumi memarlıq prinsipləri və bədii-estetik təsəvvürlərinə uyğundur. Həmin dövrdə bədii memarlıq təsəvvürünün əsasında memarlıq planı və prespektivin əlaqəli həlli, forma və fasadların aydın mükəmməlliyi, proporsiya harmoniyası və arxitektonikanın düzgün mexanizmləri dayanır. Divar hörgüsündə rəngarəng daşlardan istifadə (bu, konstruktiv əhəmiyyətlə yanaşı həm də bədii keyfiyyət daşıyırdı), bu dövrlərin memarlığının xarakterik xüsusiyyətlərindən biridir.

Dekorativ elementlərin məhdud istifadəsi, bu dövr memarlığında xarici və daxili lakonikliyə çatmaq cəhdləri ilə əlaqədardır. Memarlıq ifadəliyi isə, qapı və pəncərə yerlərinin müxtəlif formaları, divarların bəzi hissələrinin plastik zənginliyi və fasad səthlərinin hissələrə bölünməsində öz əksini tapırdı.

VIII-XIV əsrlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Ağdamar adasında memar Manuel tərəfindən 915-921-ci illərdə inşa edilmiş Müqəddəs Xaç kilsəsi. Van ili, Türkiyə

VIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq regiona ərəb yürüşlərinin təsiri ilə memarlıq və şəhərsalmada durğunluq yaranır. Bu dövrdə daha çox mülki tikililərin inşası davam etdirilir, bəzi hallarda isə ayrı-ayrı kiçik hökmdarlıqlar ərazisində monumental bina inşası həyata keçirilir (məsələn, Artavazd Kamsarakanın mavzoleyi kimi). Ağır siyasi mühitə baxmayaraq, erməni katolikosları hər imkanda yeni kilsə binalarının tikintisini dəstəkləyirlər (məsələn, I David Aramoneçi (728-741-ci illərdə katolikos olub) kilsə və saray tikdirir). Bu dövrdə Dvin iç qalasında zadəgan mülkləri inşa edilir. Erkən orta əsrlərdə isə xıra memarlıq nümunəsi olan xaçkarların yaradılması incəsənətinin formalaşması başa çatır.

IX əsrdə Ani hökmdarlığının yaradılmasından sonra, erməni memarlığı intibah dövrünü yaşayır. Bu bölgənin ölkənin əsas şəhərlərində IV-VII əsrlərin memarlıq metod və ənənələrini inkişaf etdirən dəyərli memarlıq nümunələri inşa edilir. Tarix-stil vahidliyi əsasında Ani-Şirak, Taşir-Zoraqet və Vaspurakan memarlıq məktəbləri inkişaf edir.

İnkişaf etmiş şəhərlərdən başqa, memarlıq həm də kiçik hökmdarlıqlarda, qalalarda və xüsusilə dini komplekslərin ərazisində inkişaf edərək, onların sürətli inkişafına və yeni mədəni mərkəzə çevrilməsinə təkan verir.

IX əsrin əvvəllərində inşa edilən ilk məbədlər, VII əsrin xaçvari günbəz örtüklü, üç və dörd apsidalı kilsə kompozisiyalarını təkrar edirlər (874-cü ildə Göyçə gölü ətrafında inşa edilmiş Sevanavəng[11] və Ayravəng). Lakin, bənzər planlı digər tikililərdə yan otaqların genişləndirilməsi (877-888-ci illərdə tikilmiş Şoqakavəng monastırı), həmçinin həmin yan otaqların tikilinin ümumi kompozisiyasına daxil edilməsi (Kotavəng və Makenyats monastırları) tendensiyaları müşahidə edilir. Kompozisiya tapşırığına yaradıcı yanaşma sayəsində, 911-ci ildə Vayots Dzor mərzində inşa edilmiş Karakop monastırının əsas kilsə binasında günbəz daşıyıcı pilonlar yerinə künclərdəki dörd yan otağın divarlarına söykənmişdir.[12] 903-cü ildə Kotavəng kilsəsi, X əsrin I yarısında Byurakanda Müqəddəs Vəftizçi İohann kilsəsi, 936-cı ildə Vayots-dzorda günbəzli Qndevəng məbədi, X əsrin sonlarında isə Makenyats kilsəsi inşa edilir.

940-cı illərdə Ani hökmdarı Abbasın sifarişi ilə Qars şəhərində inşa edilmiş Müqəddəs həvarilər kilsəsini.

X əsrdə Van gölü ətrafında mərkəzi Ağdamar adasında yerləşən Vaspurakan hökmdarlığı yaranır. IX-X əsrlər erməni tarixçisi Foma Arsruni Ağdamar adasında mərkəzi qəsrin, saray və digər binaların tikilməsini təsvir edir. Həmin binalardan yalnız memar Manuel tərəfindən 915-921-ci illərdə inşa edilmiş Müqəddəs Xaç kilsəsi dövrümüzə çatmşdır. Plan xüsusiyyətlərinə görə, o, Van ili ərazisində IX əsrdə inşa edilmiş Soradir Müqəddəs Xaç kilsəsini (Müqəddəs Eçmiədzin Soradir kilsəsi) xatırladır. Ağdamar adasındakı Müqəddəs Xaç kilsəsi zəngin daşişləmə sənəti, fasadın incə qabartma naxışları və müxtəlif süjtləri əks etdirən freskaları ilə məşhurdur.

IX-X əsrlərdə erməni memarlığına xas inşaat texnologiyası və memarlıq dekorları, erməni memarlığında istifadə edilən inşaat materialları ermənilərin yaşadıqları ərazilərdən kənarda da məşhurlaşaraq yayılır. Bu spesifik materiallar memarlıq sənətində çox az yayıldığına görə mənbələrdə ermənilərin adı ilə qeyd edilir. Belə ki, X əsr ərəb səyyahı və tarixçisi Əl-Məsudi “Müruc-üz-zəhəb və məaddin-əl-cəvhər” adlı əsərində, Bağdadda ziyarət etdiyi evlərdən birini təsvir edərkən yazır: “Bağdadda, çox soyuq bir qış günü ora daxil oldum və geniş, erməni gili ilə suvanmış zalın ortasında, şimşək kimi parlayanonu gördüm.”[13]

Bu dövrdə Baqratilərin hakimiyyəti altında olan ərazilərdə inkişaf edən Ani-Şirak memarlıq məktəbi daha çox məhsuldarlığı ilə seçilir. Baqratilərin ilk paytaxtı Baqaran şəhəri (Türkiyənin Qars ili ərazisində), daha sonra isə Şirakavan şəhəri (Türkiyənin Qars ili ərazisində) olmuşdur. IX əsrin sonlarında hökmdar I Smbatın göstərişi ilə Şirakavanda VII əsrin Aruç məbədi nümunəsində yeni kilsə inşa edilmişdir.[14] 940-cı illərdə Ani hökmdarı Abbas Qars şəhərində mərkəzi günbəz planlı Müqəddəs həvarilər kilsəsini inşa etdirir.[15] Ani-Şirak memarlıq məktəbinin ən gözəl nümunələrindən biri, inşasına 9888-ci ildə başlanılmış və növbəti əsrin əvvəllərində tamamlanmış Marmaşen monastırının əsas kilsəsidir.

X-XI əsrlərdə yelkən konstruksiyasının yayılması ilə günbəzlərin formasında dəyişiklik baş verir; künclü günbəzlər yavaş-yavaş yerini dairəvi günbəzlərə verir. Elə bu dövrdə də, xalq yaşayış evlərinin – qlxatunların təsiri ilə orijinal mərkəzi örtük formasına malik monastır binaları – qavit yaranır və inkişaf edir. Xüsusi kilsə narteksi rolunu oynayan qavit müxtəlif dini komplekslərdə dəfn yeri, ziyarətçi zalı və ya görüş zalı kimi istifadə edilirdi.

X əsrin ortalarından başlayaraq Taşir-Zoraqet memarlıq məktəbi inkişaf edir: 957-966-cı illərdə Sənain monastırı inşa edilir, 976-991-ci illərdə kraliça Xosrovanuş və onun kiçik oğlu Qurgen tərəfindən ermənilərin ən böyük memarlıq və dini mərkəzlərindən biri olan Haqpat monastırının əsası qoyulur. X əsr erməni memarlığında demək olar ki, VII əsrin bütün memarlıq formaları istifadə edilir[16], lakin, bu dövrdə erməni memarlar daha çox günbəzli zal strukturuna üstünlük verirlər.[16] X əsrdə Taşir-Zoraget memarlıq məktəbində də xüsusi nartekslərin – qavitin kompozisiyası formalaşır.[16] X əsrdə erməni memarlar, ermənilərin yaşadıqları ərazilərdən kənarda da fəaliyyət göstərirlər.[17]

XI əsrin ortalarına kimi, erməni memarlığı Ani şəhərində aktiv şəkildə inkişaf edir. Ermənilərin yaşadığı ərazilərdə bu dövrdə xüsusi seçilən tikililər arasında Keçaris monastırı (1033-cü il), Bcnidə Müqəddəs Tanrı anası kilsəsi (1031-ci il), Vaqramaşen (1026-cı il) və digərlərini qeyd etmək olar. IX-X əsrlərdə Türkiyə ərazisində Müqəddəs Foma monastırı, Narekavəng monastırı, Karmravəng monastırı, Yexeqnamor kilsəsi, inşa edilir, Varaqavəng monastırı[18] və Xçkonk monastır kompleksində ciddi inşaat-genişləndirmə işləri aparılır, həmçinin, 1022-ci ildə Sivas ilində Senekerim Arsruni tərəfindən Surb Nşan monastırının əsası qoyulur, 905-ci ildə hökmdar I Qaqik Arsruni isə Bitlis ili ərazisində möhtəşəm Müqəddəs Gevorq monastırını inşa etdirir.

Loru mərzində X əsrə aid Haqpat monastırı (yuxarıda) və Van ilində mövcud olmuş VII-XI əsrlərə aid Varaqavank monastırının 1915-ci ilə aid fotosu.

Daş materiallarından tikilmiş mülki memarlığın inkişafı bu dövrdə də daha çox dini komplekslərin inkişafı ilə əlaqəli qalmaqda davam edir. Bu cür komplekslərdə yaşayış və təsərrüfat binalarına, o cümlədən ziyafət zalı, məktən, kitabsaxlama yerləri, qonaqlama hücrələri, qavit və sair mülki tikililər əhəmiyyətli yer tuturdu. XII-XIV əsrlərdə inşa edilmiş mülki tikililər ümumilikdə erməni memarlığına güclü təsir edir. Bu dövrdə geniş monastır qavitləri üçün dördsütunlu zal və kəsişən tağlar üzərində qurulmuş tağtavanlı zallar xarakterikdir. Dördsütunlu zallar planda kvadrat formalı olmaqla, sütunlar və divarlar arasında atılmış tağlar tərəfindən saxlanan tavan sisteminə malikdir. Dörd sütunun mərkəzində isə ya günbəz, ya da ortasında dəliyi olan çadırvari örtük qurulurdu (Sənain monastırının qaviti, 1181-ci il).

Mədəniyyət mərkəzləri və onları əlaqələndirən abad yolların inşası, körpülərin geniş yayılmasına vüsət verir. 1192-ci ildə Debed çayı üzərində birtağlı Sənain körpüsü inşa edilir.

Orijinal konstruksiya sisteminin yeni tipli interyer yaratmağa imkan verdiyi kəsişən tağ-tavanlı tavana malik zallar bu dövrdə erməni memarlarının ən əlamətdar kəşfidir. Burada parlaq plastika və əsas bölünmələr, tamamilə konstruktiv elementlər sayəsində formalaşaraq, nervyur tağının aydın və məntiqli tektonik strukturunu yaradır; bu da geniş zalın əsas konstruksiyası və bəzəyinə çevrilir. Kəsişən tağların mərkəzində yerləşən günbəz və ya çadırvari örtük kompozisiyanı zənginləşdirməklə, ona vertikal yüksəlişə meylli düzən bəxş edir. Bu cür memarlığın xarakterik nümunəsi olaraq Haqpat monastırının Böyük qavitini (1209) göstərmək olar. Onun kompozisiyasında tamamlayıcı “günbəz” özü dözü də işıq fənərini daşıyan kəsişən tağ-tavan sistemindən ibarətdir.

Bu dövrdə monastır kompleksləri ilə yanaşı, şəhərsalma işi də geniş vüsətlə davam edir. Bir sıra ictimai-kommunal tikililərin memarlığında inkişaf baş verir: karvansaraylar, hamamlar, istehsal və mühəndis tikililəri: su dəyirmanları, suvarma kanalları, yollar və sair tikilir.

Maku yaxınlığında XIV əsrin əvvəllərində inşası tamamlanmış Müqəddəs Faddey monastırı

XII əsrin sonlarından başlayaraq kürd mənşəli Zaxaryan-Mxraqdzeli sülaləsinin hakimiyyətdə olduğu ərazilərdə erməni memarlığının yeni inkişaf və yüksəliş dövrü yaşanır. XII əsrin sonları – XIII əsrin əvvəllərinə aid abidələr, bir əsrdən çox davam edən Səlcuqlu hakimiyyətinə baxmayaraq, memarlıq ənənələrinin inkişafının davamlılığını göstərir. X-XI əsrlərdə yaradılmı yeni tərz xüsusiyyətləri saxlanılır, dekorativ vasitələr isə daha da zərif xarakter alır. XIII əsrdən etibarən, kilsə kompleksləri yeni tikililərlə genişləndirilir. XIII əsrin əvvəllərinə aid abidələr arasında ən məşhur və əhəmiyyətli olanları Hariç monastırı (1201), Makaravank (1205), Teğer monastırı (1213-1232), Geğard monastırı (1215), Sağmosavank (1215-1235), Hovannavank (1216) və digərlərini qeyd etmək olar. Kilsə komplekslərinin memarlıq elementləri arasında, bu dövrdə artıq geniş yayılmış olan qavitlə yanaşı, qavit-mavzoleylər, kitabxanalar, zəng qüllələri, ziyafət zalları, su anbarları və digər memorial tikililər də vacib yer tutur.[9]

XIII əsrin ortalarında Xorakert monastırı (1251), XIII əsrin sonlarında isə Tanaat (1273-1279) və Hağarçin (1281) məbədləri inşa edilir.

XIII əsrdə monastır komplekslərinin inkişafı xüsusi diqqət çəkir. Bu dövrdə monastır komplekslərinin müxtəlif planlaşdırma prinsipləri mövcud idi.[16] Məbədlərin tipologiyası saxlanılmaqla, proporsiyaları dəyişdirilir, baraban hissələri, çadır və fasad qüllələri yüksəldilirdi.[16] Qavitlərin inşasında müxtəlif məkan həlli yollarına əl atılır.[16] Astvasankal monastırının (Araqatsotn mərzi) qavitinin cənub divarında saxlanılmış mərkəzi hecrənin tağ-tavanının cizgili sxemi, orta əsr işçi çertyojları arasında dövrümüzə çatmış ən qədim nümunə hesab edilir.[16]

XIII əsrdə Loru və Vayots Dzor ərazilərində memarlıq işi xüsusi həcmi ilə diqqət çəkir.[16] XIII əsrin sonları – XIV əsrin əvvəllərində Vayots Dzor ərazisi erməni mədəniyyətinin mərkəzlərindən birinə çevrilir. Burada fəaliyyət göstərən Qladzor Universitetində erməni miniatürlərinin xüsusi məktəbi inkişaf edir. Bu dövrdə Vayots Dzor ərazisində Noravank (1339), Areni kilsəsi (1321), Zorats kilsəsi (1303-cü ildən gec olmayaraq) kimi monumental memarlıq nümunələri inşa edilir. Bu dövrdə Vayots Dzor ərazisində memarlığın inkişafı Orbeli sülaləsinin yerli hakimiyyəti ilə əlaqəli idi.

Bu dövrdə yaşayıb-yaratmış məşhur memarlar, daş utaları və rəssamlar arasında Momik, Poqos, Siranes (1262-ci ildə Arates kilsəsinin qavitini, 1275-ci ildə isə Orbeli sülaləsinin türbəsini inşa edib) və başqalarını qeyd etmək olar.

XII-XIV əsr erməni memarlığında yerli zadəgan sülalələrə məxsus mavzoley-kilsələr (Yeğvardda Müqəddəs Tanrı anası kilsəsi (1301), Noravank (1339), Kaputan kilsəsi (1349) və sair.) daha da inkişaf edir. Bu dövrdə Kilikiya hökmdarlığı ərazisində erməni memarlığı ənənələri Bizans, italyan və fransız incəsənəti və memarlığı ənənələri ilə qarışdırılır. Erməni dövlətçiliyinin olmadığı dövrlərdə, memarlığın inkişafı erməni əhalinin yaşadığı müxtəlif şəhərlərdə mülki memarlığın inkişafında əksini tapır. Kilikiya hökmdarlığı ərazisində isə, erməni memarlığı üçün yeni istiqamət – liman şəhərlərinin və infrastrukturunun yaradılması meydana gəlir.

Ani şəhərinin memarlığı

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Dövrünün ən nüfuzlu sənətkarlarından biri olan Memar Trdat tərəfindən inşa edilmiş Ani kafedralının qalıqları, Qars, Türkiyə.
Həmçinin bax: Ani və Ani hökmdarlığı

IX-XI əsrlərdə Ermənistan ərazisində mərkəzi Baqratuni sülaləsi tərəfindən paytaxtı Ani şəhəri olan hökmdarlıq qurulur. Bu dövrün erməni memarlığı, VII əsrin memarlıq prinsipləri əsasında inkişaf edir. Dini tikililərdə mərkəzi günbəzli və bazilikal strukturlar yaradılmağa davam edir. Mərkəzi günbəzli tikililərdə interyerin mərkəzi ox ətrafında birləşdirilməsi, günbəzaltı sahənin ənənəvi xaç-günbəz məbədi və günbəzli zal planı əsasında dominant hala gəlməsi tendensiyaları daha aşkar müşahidə edilir. Məbədlərin nisbətləri “dartılaraq” inkişaf etdirilir. Bu dövrdən etibarən memarlıqda dekorativ tərtibat, daşyonma işi (X əsrin sonlarında Anidə tikilmiş Müqəddəs Qriqori kilsəsi, X əsrin sonlarında Qarsda inşa edilmiş Arakel kilsəsi və sair buna nümunə ola bilər) böyük əhəmiyyət daşımağa başlayır.

Günbəzli bazilika tipinin inkişafıını, dövrün məşhur memarl Trdat[19] tərəfindən inşa edilmiş Ani kafedralının nümunəsində müşahidə etmək mümkündür. Kafedralın inşasına 989-cu ildə - II Smbatın hakimiyyəti dövründə başlansa da, tikinti işlərini yalnız 1001-ci ildə I Qaqikin hakimiyyəti zamanı tamamlamaq mümkün olmuşdur. Məbədin strukturunda xaçvari plan xüsusi vurğulanmışdır ki, bu da xaç-günbəz kompozisiya sisteminin təsirindən danışır. Binanın həm interyerində, həm də fasadlarında əhəmiyyətli hündürlüyə malik olan (20 metr[20]) orta və yan neflər dominant təşkil edir. Plastik zənginliyə meyllilik fasadların zərif dekorativ arkaturasında və interyerin, oxvari əsas tağlar kimi vertikal bölünməni vurğulayan dəstvari sütunlarının mürəkkəb profilində müşahidə olunur. Qeyd edilən detallar (oxvari tağlar, fəzanın vertikal bölünməsi, arkatura və sair) müəyyən dərəcədə bir qədər sonra Avropa ölkələrində inkişaf edən roman və erkən qotik memarlığın inşa texnikalarını qabaqlayır.

V-IX əsrlərdə Ermənistanın ən vacib qalalarından biri olan Ani, X-XI əsrlərdə paytaxt şəhər kimi inkişaf edərək, IX-XIV əsrlərdə bütün regionun iri mədəni və iqtisadi mərkəzlərindən biri olaraq qalır. Tədqiqatçıların fikrincə, çiçəklənmə dövründə Ani əhalisinin sayı yüz min nəfərə çatır.[9][21][22] Şəhərin inkişafında üç əsas mərhələ qeyd edilir: 1. Kamsarakan sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (IV-VII əsrlər, mühüm tikili Ani qəsri), 2. Baqratuni sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (X-XI əsrlər, mühüm tikili Ani kafedralı), 3. Zaxaryan-Mxraqdzeli sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (XIII əsrin I yarısı, mühüm tikili Müqəddəs İliya kilsəsi). Kamsarakanların hakimiyyəti dövrünə Ani qəsri, şəhər qalasının ən qədim divarları, zadəganlar üçün inşa edilmiş və divarlarında dörd yevangelist həvarinin, eyni zamada Avraam tərəfindən İsaakın qurban verilməsi səhnəsinin həkk edildiyi zadəgan məbədi aid edilir. Şəhərin ən qədim tikililəri arasında II Aşotun hakimiyyəti dövründə - 963-964-cü illərdə inşa edilmiş və “Aşotaşen” adı ilə tanınan qala divarları da daxildir. Şəhərin sürətli inkişafı və genişlənməsi, hökmdar II Smbatı yeni, daha geniş və hündür (bəzi yerlərdə hündürlük 8-10 metrə çatır) qala divarları – “Smbataşen” – inşa etdirməyə məcbur edir. Sonrakı dövrlərdə Ani qalasının divarları Zakaryanlar, Şəddadilər və əraidə hakimiyyəti ələ almış digər sülalələr tərəfindən dəfələrlə bərpa etdirilmiş və genişləndirilmişdir. Ani qalası ümumilikdə 40 qapıya malik olmuş və qapıların hər birinin fərdi adı olmuşdur.

XV-XVIII əsrlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]

  1. ↑ Donabédian, Patrick; Thierry, Jean-Michel. Armenian Art. New York. 1989. 29–30.
  2. ↑ Тревер, К. В. Очерки по истории культуры древней Армении (II в. до н. э. — IV в. н. э.). М. Л. 1953. səh. 187. (#accessdate_missing_url)
  3. ↑ Прохоров, А. М. Армяне (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]). М.: Советская энциклопедия. 1969—1978. səh. 3-е изд.
  4. ↑ "Ксенофонт, Анабасис". 2009-05-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-05.
  5. ↑ "Армянская ССР" məqaləsi (Böyük Sovet Ensiklopediyası).
  6. ↑ (Армянская советская энциклопедия, Т. 6.). səh. 338. (#accessdate_missing_url)  (erm.)
  7. ↑ Plutarx. Сравнительные жизнеописания, Красс, § 33 Arxiv surəti 22 dekabr 2015 tarixindən Wayback Machine saytında
  8. ↑ Plutarx. Сравнительные жизнеописания, Лукулл, § 29 Arxiv surəti 8 iyul 2011 tarixindən Wayback Machine saytında
  9. ↑ 1 2 3 4 Шлеев, В. В. Всеобщая история искусств (/ Под общей редакцией Б. В. Веймарна и Ю. Д. Колпинского). М.: Искусство. 1960. Т. 2, кн. 1. 2010-10-12 tarixində arxivləşdirilib (#archive_missing_url). (#accessdate_missing_url)
  10. ↑ Армянская советская энциклопедия (Т. 7). səh. 276. (#accessdate_missing_url)  (erm.)
  11. ↑ "Сокровища армянских гор — Севанаванк". 2011-11-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 mart 2025.
  12. ↑ "М. Акопян. Армянская архитектура сквозь века". 2009-02-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2025.
  13. ↑ "Аль-Масуди «Золотые копи и россыпи самоцветов» стр 303". 2010-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2025.
  14. ↑ "Armenian Architecture — VirtualANI — The church at Shirakawan". 2011-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2025.
  15. ↑ "Armenian Architecture — VirtualANI — The Cathedral of Kars". 2011-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2025.
  16. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Армения:Архитектура и изобразительное искусство (III cild). Москва: Pravoslav ensiklopediyası. 2001. səh. 286—322.
  17. ↑ Cyril Toumanoff. "Armenia and Georgia". The Byzantine Empire, part I chapter XIV. IV (The Cambridge Medieval History). Cambridge, 1966: 593–637. (#accessdate_missing_url):

    Armenian architects enjoyed an international reputation; thus Odo the Armenian took part in the construction of the Palatine chapel at Aix and Tiridates of Ani restored the church of Holy Wisdom at Constantinople after the earthquake of 989.

  18. ↑ "Armenian Architecture — VirtualANI — The Monastery of Varagavank". 2011-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2025.
  19. ↑ Piltz, Elisabeth. From Constantine the Great to Kandinsky: Studies in Byzantine and Post-Byzantine Art and Architecture. Archaeopress. 2007. səh. 24. ISBN 978-1-4073-0104-4. The domed cathedral in Ani was elevated by the famous architect Trdat who repaired the collapsed dome in Hagia Sophia in Constantinople and was commissioned by King Smbat II shortly before his death in 989 for this reign of his successor King Gagik I.
  20. ↑ Artak Ghulyan (2005). "Անիի Մայր տաճարի հազարամյա խորհուրդը (1001-2001 թթ.)" (The 1,000-Year Mystery of the Cathedral of Ani), in: Հուշարձան [Hushardzan], vol. 3, ed. Hakob Simonyan, Yerevan, p. 31 «Անիի Մայր տաճարը դարաշրջանի եկեղեցիներից առանձնանում է իր բացարձակ չափերով /21.9 X 34.3 մ/ և ամբողջությամբ' մոտ 38 մ բարձրություն ունեցող գմբեթով...»
  21. ↑ Panossian, Razmik. The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. New York: Columbia University Press. 2006. səh. 60. ISBN 9780231139267.
  22. ↑ Hacikyan, Agop Jack; Basmajian, Gabriel; Franchuk, Edward S.; Ouzounian, Nourhan. The Heritage of Armenian Literature: From the sixth to the eighteenth century. Detroit: Wayne State University Press. 2002. səh. 183. ISBN 978-0-8143-3023-4.

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Erməni_memarlığı&oldid=8071656"