Məzmuna keç

Hüseynəli bəy Bayat

Vikipediya, azad ensiklopediya
Hüseynəli bəy Bayat
Egidiy Sadeler tərəfindən Praqada hazırlanmış Hüseynəli bəy Bayatın portreti, 1601.
Egidiy Sadeler tərəfindən Praqada hazırlanmış Hüseynəli bəy Bayatın portreti, 1601.
Səfəvilərin Avropaya səfiri
1599 – 1602
MonarxŞah Abbas
Birinci müavinEntoni Şirli
Birinci katibOruc bəy Bayat
Şəxsi məlumatlar
Doğum yeri
Vəfat tarixi XVII əsr
Vəfat yeri
Milliyyəti Bayat boyu
Fəaliyyəti diplomat
İmzanın şəkli
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Hüseynəli bəy Bayat (fars. حسینعلی بیگ بیات‎) — Səfəvilər dövlətinin Avropaya göndərilmiş elçisi.

Həyatı

[redaktə | vikimətni redaktə et]

O, Səfəvilər dövlətinin Sistan vilayətində doğulmuş, türkmən Bayat tayfasının üzvü idi.[2] Artıq yaşlı bir kişi ikən səfir təyin olunmuşdu. Mişel Anqelo Koray tərəfindən 200–300 əsgərin kapitanı və şah sarayına yaxın şəxs kimi təsvir olunurdu.[3] Onun qardaşı oğlu Əliqulu bəy Bayat Oruc bəy Bayatın dostu idi və hər ikisi sonradan onu diplomatik missiyada müşayiət etdilər.

Şah Abbas Avropada Osmanlılara qarşı ortaq düşmənə qarşı dəstək və ittifaq toplamaq məqsədilə Ser Entoni Şirlinin başçılığı ilə mühüm diplomatik missiya göndərmək qərarına gələndə, Entoni şahdan ona yüksəkrütbəli bir iranlı göndərməsini istəmişdi.[4] Abbas Qızılbaş zadəganı Hüseynəli bəyi seçdi və tarixçi Devid Blounun fikrincə, onu missiyanın rəsmi rəhbəri təyin etmişdi.[4] Lakin bu məsələ, görünən odur ki, Entoniyə heç vaxt tam açıqlanmayıb və ya o, bunu qəbul etməkdən imtina edib. Bu, aralarında daimi gərginlik və zaman-zaman üstünlük uğrunda sərt mübahisələrə səbəb olmuşdu. Şah Abbasın ilkin olaraq Entoni əvəzinə seçdiyi Robert Şirli isə girov olaraq İranda qaldı.

Rusiyada

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Hüseynəli bəy və Şerliyə fransiskan rahibləri Alfonso Kordero, Nikolas de Melo, Hüseynəli bəynin bacısı oğlu Əliqulu bəy, Oruc bəy Bayat (sonradan Don Xuan), Bünyad bəy və Entoninin orijinal dəstəsindən on doqquz nəfər müşayiət edirdi.[5] Hüseynəli bəy əlavə olaraq bir neçə xidmətçi də götürmüşdü. Səfirliyin İsfahandan dəqiq nə vaxt yola düşdüyü bilinmir. Müqəddəs Roma İmperiyasında Venesiya səfiri olmuş Pietro Duodo bu tarixi 24 may kimi göstərir,[6] Oruc bəy Bayat isə 9 iyul olduğunu yazır.[7] Duodonun qeydləri, Şirliyə Gilanda Şah Abbas tərəfindən göndərilmiş etimadnamələrin tarixi ilə üst-üstə düşür. Buna görə də, səfirliyin rəsmi yola düşmə tarixi kimi 24 may 1599 qəbul edilməlidir. Səfirlik İsfahan-Dövlətabad-Kaşan-Qum-Savə-Qəzvin marşrutu ilə Gilana getdiyindən, İsfahandan faktiki çıxışları yəqin ki, may ayının əvvəlində baş verib.[8] Şirlinin dəstəsinin qalan üzvləri — qardaşı Robert, Con Uord, Con Perrot və Qabriel Bruks — Dövlətabaddan yola çıxaraq Şah Abbasın sarayında yaşamışdılar.

Hüseynəli bəy İsfahandan çıxan karvanla təmas qura bilməmiş və Şirli ilə yalnız Gilanda görüşmüşdü. Səfirlik iyun ayının sonunadək Gilanda qalmışdı, çünki hava şəraiti əlverişsiz idi. Oruc bəy Bayatın qeydlərinə əsasən, səfirlik Rudsərdən çıxdıqdan sonra Xəzər dənizində fırtınaya düşmüş və sentyabr ayının ortalarında Manqışlaq üzərindən Həştərxana çatmışdı. Daha sonra orada Rusiyaya səfir kimi göndərilmiş Pirqulu bəy ilə qarşılaşmışdılar. Həştərxanda 16 günlük qaldıqdan sonra Volqa çayı ilə beş avarlı qayıqda Nijni Novqoroda yollanmışdılar. Səfirlik Kazan vasitəsilə Moskvaya gedərkən yeddi həftəlik gecikmə yaşamışdı.[5] Hüseynəli bəyin səfirliyi buradan Polşaya keçməli idi, lakin çar Boris Qodunov onların Polşaya getməsinə qəsdən mane olmuşdu.[8] Görünən odur ki, Nikolas de Melo və Entoni Şirli Rusiyada mübahisəyə başlamış, Hüseynəli bəy isə tərəflər arasında vasitəçilik etməyə çalışsa da, uğur qazana bilməmişdi.[9] Nəhayət, Melo həbs olunaraq Rusiyanın şimalındakı Solovetski monastırına sürgün edilmişdi.[10]

Səfirlik qış aylarını Moskvada keçirdikdən sonra Yaroslavl, Rıbinsk, Totma, Turavets və Xolmaqori marşrutu ilə Arxangelskə çatmışdı. Burada 20 günlük qalmaqdan sonra, flamand gəmisinin tapılması ilə səfirlik Şirlinin tövsiyəsi ilə Romaya göndərilməsi üçün 32 qutu hədiyyəni birbaşa yollamışdı. Lakin bu hədiyyələr heç vaxt Romaya çatmamışdı. Oruc bəy Bayatın fikrincə, Şirli bu əşyaları gəmi kapitanına satmışdı. Digər tərəfdən, Şirli isə hədiyyələrin Avropa hökmdarları üçün yetərincə keyfiyyətli olmadığını iddia edərək onları İrana qaytardığını demişdi.[11]

Müqəddəs Roma İmperiyasında

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Hüseynəli bəyin Naumburqda qaldığı "Zu den Drei Schwanen" mehmanxanası (2012)

Səfirlik Arxangelskdən Norveç sahili boyunca gedərək Elba çayının ağzında yerləşən Hanza şəhəri Ştadeyə çatdı. Oradan avqust ayında Emdenə yola düşdülər və burada Şərqi Friziyanın qrafı III Enno tərəfindən qarşılandılar. Ennonun səfirlik barədə imperatora əvvəlcədən məlumat verməməsinə görə, Hüseynəli bəy özü bir çapar göndərdi. Aurix-Frideburq-Noyenburq marşrutu ilə Oldenburqa çatan diplomatlar burada Oldenburq qrafı VII İohannla görüşdülər. 14 sentyabrda Oldenburqdan Kasselə gəlib Hessen-Kassel landqrafı Moris ilə görüşdülər — bu görüşü saray tarixçisi Vilhelm Dilix qeyd edib.[12] Moris onlara qarşılamaya üç atlı karvan göndərmişdi. Səfirlər Kasseldə on gün qonaq qaldılar; Moris sarayının otaqlarını, dəniz mərcanı ilə bəzədilmiş qiymətli daşlar kabinetini, silah anbarını, tövlələri və şəhərin yeni toplarını nümayiş etdirdi. Rəsmi ziyafət zamanı masaya meyvələr, çəngəllər və "duz" formasında şəkərli badam xəmiri (marsipan) təqdim olundu — səfirlər əvvəlcə dadı anlamadıqları üçün gülüşdülər. Moris öz oğlunun iştirak etdiyi cəngavər turniri də təşkil etmişdi.[13] Səfirlər Kasseldə 8 gün[14] qaldıqdan sonra şərqə — Veymar-Alsfeld marşrutu ilə hərəkət edərək, 30 sentyabrda Rotenburq an der Fuldaya çatdılar və Şmalkalden, Qota, Erfurt üzərindən Naumburqa yollandılar. Onların Naumburqa gəlişi Müqəddəs Vensel kilsəsinin diakonu olan Yohannes Burger tərəfindən Annalium Naumburgensium adlı salnaməsində qeyd olunmuşdur. Gecəni şəhərin məşhur Zu den drei Schwanen adlı karvansarasında (bu gün Naumburqun Yakobsştrasse kvartalında yerləşir) keçirmişdilər.[15]

Hüseynəli bəy Leypsiqdə Saksoniya kürfürstü II Kristian ilə görüşmək istəmiş, lakin hersoq görüşə məhəl qoymadığı üçün səfirlər Praqaya getməyə qərar vermişdilər. Hüseynəli bəy Saksoniyanın qalan hissəsindən keçərək Lounidə nahar etmişdi. Səfirlər axşam Slani şəhərində yerləşən "Modletitski evi"ndə üç gün dincəldilər.[16] 10 oktyabrda Slanidən çıxaraq Praqanın qərbində yerləşən Stella pavilyonuna (çex. Letohrádek Hvězda) çatdılar. Müqəddəs Roma imperatoru II Rudolf səfirləri 300 atlıdan ibarət kortejlə qarşılamışdı. Praqada onlar "Dəli Adam" (çex. U Divého muže) adlanan və Prexorovski ailəsinə məxsus, indiki Karmelitska küçəsində yerləşən mehmanxanada qalırdılar.[16] Oruc bəy bu renessans üslublu mehmanxananı "saray" adlandırmışdı.[17] Səfirlik burada bir həftə qaldı. Bu müddət ərzində Hüseynəli bəy bir sıra ölkələrin səfirləri ilə görüşlər keçirdi. Sonradan o, imperatorun xüsusi dəvəti ilə Praqa qəsrini bir neçə dəfə ziyarət etdi. Qonaqlar üçün nəzərdə tutulmuş mərasim proqramına uyğun olaraq, imperatorun xidmətçiləri onu muzeylər, nadir heyvanlar və təbiət nümunələri kolleksiyası, imperator geyimləri, tövlələr və şir qəfəsi ilə tanış etdilər.

Hüseynəli bəyin səfirliyi 17 noyabrda Praqadan çıxmağa hazır idi. Imperator ona İrana qayıtmağı tövsiyə etmişdi. O, şahın məktublarını Avropaya öz elçiləri vasitəsilə çatdırmağı da təklif etsə də, Hüseynəli bəy bunu qəbul etmədi. Praqada üç gün daha qalan Hüseynəli bəy imperatordan ittifaqa dair təminat istədi. Səfirliyin digər şərti isə daha sərt idi: əgər müharibə başlayarsa, imperator sülh danışıqlarına yalnız şahın xəbəri olarsa başlaya bilərdi. Hüseynəli bəy 18 dekabrda hələ də Praqada idi. Habsburqlar ona başa salmağa çalışdılar ki, əgər imperator sülh istəyərsə, İrana elçi göndərmək uzun vaxt çəkir və məktub aylarla yolda qala bilər.[8]

Səfərdən əvvəl imperator Rudolf məşhur flamand oymaçısı Eqidiy Sadelerə hər iki səfirin portretini sifariş etmişdi. Praqadan çıxarkən imperatorun at arabaları və onun müşayiət heyəti səfirləri Berouna qədər (təxminən 25 km) müşayiət etmişdi. Səfirlik nəhayət 5 fevralda Praqanı tərk etdi. Tarixçi Frans Babingerin yazdığına görə, diplomatlar Rokitsani, Plzen, Kladrubi, Primda marşrutu ilə Bavariyaya daxil olmuşdular.[18] Müqəddəs Roma imperatorlarının Praqadan Nürnberqə getmək üçün istifadə etdiyi ənənəvi "Qızıl Yol"un cənub alternativi ilə Vaydhaus, Fohenştrauss, Hirşau və Hahnbaxdan keçərək Sulzbax şəhərində gecələdilər.[18] Oruc bəyin yazdığına görə, onları burada Zulsbax qrafı Otto Henrix yaxşı qonaqlamışdı.[19]

Ertəsi gün səfirlik Hersburqa yola düşdü və Lauf an der Peqnits şəhərindən keçərək Nürnberqə daxil oldu. Oruc bəyin məlumatına görə, səfirlik 12 fevralda şəhərə girdi, baxmayaraq ki, yerli salnaməçi Şam bayramı — 2 fevral 1601 tarixini qeyd edir.[15] Səfirlər şəhərdə Bitterholtz adlı mehmanxada (1945-ci ildə bombardmanda məhv edilib[20]) üç gün qalıb, silah anbarı və taxıl ambarına aparıldılar. Şəhərdən çıxdıqdan sonra İmperator marşrutu (Via Imperii) ilə Auqsburqa gedərək burada altı gün qaldılar. Daha sonra Bavariya kürfürstü I Maksimilian tərəfindən Münxendə qəbul olundular və üç gün qonaq oldular.

İtaliyada

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Mantuya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Hüseynəli bəy daha sonra Mantuyaya çatdı və burada I Vinçenzo Qonzaqa tərəfindən qarşılandı. Onlara Səfəvi casusu Mişel Anqelo Koray da qoşuldu. Hüseynəli Venesiyaya getməyi planlaşdıraraq Korayı qabaqcadan sinyoriyaya xəbər vermək üçün göndərdi. Verona şəhərində üç gün boyunca Dojdan rəsmi icazə gözlədikləri vaxtda gözlənilməz xəbər aldılar: Venesiya hazırda bir Osmanlı səfirini qəbul edirdi və bu səbəbdən Səfəvi səfirlərinin gəlişi istənilmirdi. Oruc bəyin sözlərinə görə, bu xəbər Hüseynəli bəyi qəzəbləndirmiş və bunu təhqir kimi qəbul etmişdi.[21]

Toskana

[redaktə | vikimətni redaktə et]

1601-ci il 16 martda səfirlik Toskana Böyük Hersoqluğunun paytaxtı Florensiyaya çatdı. Mediçi ailəsinin baş xidmətçisi olan İmolalı Ennea Vaini onları Skarperiya kəndində qarşıladı. Şirli Pratolino kəndindən keçərkən atını çaparaq Hüseynəli bəydən əvvəl Florensiyaya çatmağa çalışdı, bu da Vainidə onun əsas səfir olmadığına dair şübhələr oyatdı.[22] Səfirlik gecəni Pitti sarayında keçirdi. Vaini Şirli və Hüseynəli bəy üçün bir-birinin tam qarşısında yerləşən otaqları təyin etmişdi. Hüseynəli bəy və müşayiətçiləri qonaqlar salonunun yanında yerləşən dörd otaqda, Şirli və onun adamları isə hersoq kilsəsinin yanındakı dörd otaqda yerləşdirilmişdi.

19 martda səfirlər Vaini ilə birlikdə hersoqun yaşadığı Pizaya yola düşdülər. I Ferdinand onları Arno çayı sahilindəki Mediçi sarayında (indiki Milli Kral Sarayı Muzeyi) qəbul etdi. İlk qarşılayan şəxs hersoqun qeyri-qanuni qardaşı Ciovanni de Mediçi oldu. Səfirlik gec saatlarda saraya çatanda Ciovanni onları San Nikola kilsəsinə yaxın tərəfdəki otaqlara apardı.[23] Şirli ilə Hüseynəli bəy arasındakı rəqabət Toskanada da özünü göstərdi. Şirli hersoqu ayrıca görərək ona guya Şah Abbasın yazdığı məktubu təqdim etdi. Oruc bəy bu məktub barədə heç nə qeyd etmir, məktub italyanca tərtib olunub və Florensiya arxivində saxlanılır. Hüseynəli bəy isə Şah Abbasın Ferdinand üçün ayrıca məktub yazmadığını bildirib.

Oruc bəyin məlumatına görə, səfirlik Pizada 10 gün qalıb, lakin Toskana arxiv sənədləri onların bir həftədən bir qədər çox qaldığını göstərir.[23] Hersoq onları Livorno şəhərinə apardı və yeni inşa olunmuş liman və müdafiə istehkamlarını göstərdi ki, bu da Səfəvi nümayəndələrini heyran etmişdi. 28 martda səfirlik hersoqla birlikdə Florensiyaya qayıtdı və Romaya yola düşməyə hazırlaşdı. Səfər zamanı (ya Sienada, ya da Viterboda) Hüseynəli bəy Şirliyi Arxangelskdə Avropa hökmdarları üçün nəzərdə tutulmuş hədiyyələri oğurlamaqda ittiham etmişdi. 2 aprelə qədər səfirlik Viterboya çatdı və burada bir kardinal onları qarşılayaraq barışdırdı.

Roma

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Hüseynəli bəyin 1601-ci ildə Vyanada naməlum müəllif tərəfindən hazırlanmış qravürü

Səfirlik 5 aprel 1601-ci ildə Romaya daxil oldu. Missiyanın rəhbəri Hüseynəli bəy müsəlman olduğundan, Kardinallar Kollegiyası səfirliyi dini şəxslər deyil, dünyəvi zadəganlar tərəfindən qəbul edilməsinin daha münasib olacağını qərara aldı. Lakin onları qarşılayan şəxs adi bir zadəgan yox, Papanın 14 yaşlı qardaşı oğlu Silvestre Aldobrandini oldu. Şəhərə daxil olarkən səfirlər atların düzülüşündə razılığa gələ bilmədilər. Axşam saatlarında Şirli ortada, Hüseynəli sağda, Aldobrandini isə solda yerləşdi. Antonio Fernandez de Kordonanın yazdığına görə, bu düzülüş Səfəvilər dövlətində sağ tərəfdən keçməyin ehtiram əlaməti olması səbəbilə qəbul edildi.[2]

Səfirlik Via Flaminia yolunu keçərək Popolo darvazası (it. Porta del Popolo) yaxınlığındakı Riano qrafının üzüm bağlarının yanından Romaya daxil oldu. III Yuli fəvvarəsinin qarşısından keçən səfirləri Papalığın İsveçrə qvardiyası və süvariləri müşayiət edirdi. Darvazadan keçib Via del Corso ilə hərəkət etdilər, Müqəddəs Mark kilsəsinin qarşısında sağa dönərək uzun müddətdir tikintidə olan Müqəddəs Andrea della Valle kilsəsinin yanından, Navona meydanından keçib Paskuino heykəlinin yerləşdiyi küçəyə çatdılar. İordan dağına qalxaraq Via Borgo Nuovo ilə hərəkət etdilər.[2] Müqəddəs Mələk qəsrinin yanından keçərkən şərəflərinə top atəşi açıldı. Səfirlər iki ağ atda gəlmişdi, onları zirehsiz, tunika və paltar geymiş yüngül süvarilər müşayiət edirdi. Roma zadəganları, ailə başçıları, baronlar, barabançılar və trubaçılar Vatikanın mərkəzi hissəsinə daxil oldular. Papalığın mərasim ustası Paolo Mukante küçələrin hər yaşdan insanla dolu olduğunu, əcnəbi qiyafəli bu qonaqları görmək istədiklərini qeyd edib. Lakin səfərin gecə baş tutmasına görə onları aydın görə bilmədiklərindən narazı qalmışdılar. Oruc bəy xatirələrində "saysız insan bizi görməyə gəlmişdi" deyir.[24]

Axşam saatlarında səfirlər patriarx Fabio Fiondi da Montalto tərəfindən Della Rovere sarayında qarşılandı. Mukantenin qeyd etdiyinə görə, Hüseynəli ilk olaraq atdan düşüb pillələri qalxmışdı, lakin bunu görən Şirli dərhal önə keçmişdi. Bu Hüseynəlini narahat etmişdi və o, Şirli ilə fiziki qarşıdurmaya çevrilən narazılığını bildirmişdi. Şirli, Hüseynəliyə daha yaxşı otaqlar verildiyini düşünərək axşam yeməyindən imtina etmişdi. Amma sonradan Kardinal Çinzio Aldobrandini ikisini bir araya gətirərək ortaq nahar təşkil etdi. Mənbələrə görə, Şirli balıq, Hüseynəli isə əti "görməmişcəsinə yemişdi".[25]

14 apreldə Hüseynəli Venesiya səfiri Ciovanni Moçeniqonun katibi ilə görüşərək Şirli barədə şikayətlərini bildirmiş və onu ifşa etmişdi.[26] O, həmçinin Şirlinin dostu Henri Uottonun Venesiyadakı fəaliyyəti barədə xəbərdarlıq etmişdi.[2] İspaniya səfirinin məlumatına görə, Roma iki fraksiyaya bölünmüşdü: bəziləri Hüseynə, digərləri Şirliyə dəstək verirdi. Hüseynəli həmçinin Papa VIII Klementə rəsmi səfir kimi qəbul olunması üçün müraciət etmişdi. Tərcüməni Leonardo Abela, Mişel Anqelo Koray və Romada fəaliyyət göstərən erməni tərcüməçi Tommaso d’Anqelo aparmışdılar. Şirlinin təşəbbüsü ilə Rusiyada həbs olunmuş Nikolas de Melonun məsələsi Hüseynəlinin lehinə dəlil kimi istifadə olunmuşdu. Nəhayət, Papa Hüseynəli bəyi 26 aprel 1601-ci ildə qəbul etdi.

VIII Klementlə görüş

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Papa mərasimləri üzrə məsul şəxslər Paolo Alaleone və Ciovanni Paolo Mukantenin yazdığına görə, Hüseynəli Papa ilə görüş zamanı ayağını öpmüş, lakin xaç təsviri ilə təmasdan çəkinmək üçün paltarın altından öpmüşdü. O, 12 nəfərlə birlikdə gəlmişdi. Görüşdə yalnız kardinallar deyil, Riano, Peretti və Malatesta qrafları da iştirak edirdilər. Hüseynəli Azərbaycan dilində danışmış, Mukantenin yazdığına görə, "heç kəsin anlamadığı sözlər" söyləmişdi. Papa Şah Abbasın dostluğundan məmnun qaldığını bildirmiş və xristianlığa keçəcəyi təqdirdə əsl ittifaq qurulacağını demişdi. Hüseynəli isə "Tanrının işlərini əvvəlcədən bilmək mümkün deyil" cavabını verərək Şah Abbasın və hətta özünün belə gələcəkdə xristian ola biləcəyini bildirmişdi.[25]

Papa ilə Hüseynəlinin görüşünün daha təntənəli keçdiyini görən Venesiya səfiri Moçeniqo 28 apreldə yazdığı hesabatda qeyd etmişdi ki, Papa onu rəsmi səfir kimi tanıyıb. İkinci rəsmi görüş 2 mayda Kvirinal sarayında baş tutdu. Səhər Hüseynəli, günortadan sonra isə Şirli qəbul edildi. Müzakirələr Osmanlıya qarşı ittifaq ehtimalı, İranda xristianların vəziyyəti və Şah Abbasın xristianlığa keçməsi ehtimalını əhatə etmişdi. Hüseynəli Şirlinin ondan apardığı əşyaları da sadalamışdı. Nəticədə Şirli səfirdən ayrılıb Ankonaya, sonra isə Venesiyada gizlənməyə getmişdi.[25]

Genuya və Savona

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Arno d'Ossatın məlumatına görə, Fabio Biondi 2 iyun 1601-ci ildə Hüseynəli ilə görüşərək Papa tərəfindən İspaniyaya dəniz yox, quru yolu ilə getməsinin tövsiyə olunduğunu bildirmişdi. Səfər marşrutu qismən Fransadan keçdiyi üçün Papa, Kardinaldan Fransada vasitəçilik etməyi və pasportların alınmasını istəmişdi.[27] Kardinal Provans qubernatoru Şarl de Loren və Lanqedok qubernatoru Anne de Levis ilə əlaqə saxlamışdı. Lazımi sənədlər Vatikana 2 iyunda təqdim olunmuş, İspaniya pasportu isə 4 iyunda alınmışdı. Kataloniya canişini Lorenzo Suarez, Araqon canişini Beltran de Kueva və Pedro Frankeza üçün tövsiyə məktubları verilmişdi.[2] Hüseynəli 9 iyunda Papa ilə sonuncu dəfə görüşərək Romadan ayrılmışdı.

Kardinal d’Ossatın yazdığına görə, səfirlik şəhəri tərk edərkən Ponte Milvio körpüsündə Papa tərəfindən göndərilən məktubu almışdı. Vatikan arxivində qorunan bu məktubdan belə nəticə çıxır ki, bu hadisə 6 iyunda baş verib. Məktubda Hüseynəli bəyin xidmətçiləri — Şahhüseyn, Rza və Əlinin könüllü şəkildə xristianlığı qəbul edib Romada qaldıqları bildirilirdi.[28] Məktub, onların geri qayıtmamasının Şah Abbasda narahatlıq yaratmaması üçün yazılmışdı və bu hadisənin Vatikanla Səfəvilər arasında əlaqələr üçün müsbət hal kimi qiymətləndirildiyi vurğulanırdı.[29]

Səfirlik Romadan ayrılaraq Via Aurelia yolu ilə Genuyaya yollandı. Oruc bəyin dediklərinə görə səfirlik burada bir həftə qaldı və respublika tərəfindən xoş qarşılandı.[30] Lakin ispan səfiri Pedro de Mendoza bildirirdi ki, Hüseynəli Genuya sinyoriyası tərəfindən soyuq qarşılandığı üçün narazı qalaraq erkən ayrılmışdı. Hüseynəli Mendozaya əvvəlcə dənizlə Antib və ya Frejüsə, sonra isə qurudan Avinyona getmək istədiyini bildirmişdi, lakin görünür ki, bu plan sonradan dəyişdirilib.[2] Oruc bəyə görə, səfirlik yalnız dəniz yolu ilə iki gün ərzində Genuyadan Savonaya keçmişdi. Savona tarixçisi Ciovanni Vinçentso Verçellinonun salnaməsində 27 iyun 1601-ci ildə Hüseynəli bəyin "Del Capello sulla calada" mehmanxanasında xalça üzərində nahar etdiyi qeyd olunur.[31]

Hüseynəli bəyin dəstəsi Savonadan Via Julia Augusta marşrutu ilə Fransız Rivyerasını keçdi və Arldən şimala dönərək Via Alta yolu ilə Avinyona çatdı. Burada Papalığın nümayəndəsi ilə görüşüb at və qatırları dəyişdilər. Avinyondan ayrıldıqdan sonra səfirlik Via Domitia ilə hərəkət edərək Perpinyana çatdı.

İberiyada

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İspaniya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Hüseynəli bəyin 1601-ci il 15 iyulda Barselonaya daxil olması şəhərin salnaməsində ətraflı qeyd olunmuşdur. Salnaməyə görə, o, canişin tərəfindən göndərilmiş atla gəlmiş, matrasa astarlı qırmızı məxmər paltarda və təxminən bir ovuc yarım uzunluğunda əsa daşıyırdı.[32] Səfir Barselonada on gün qaldıqdan sonra Saraqosaya yola düşdü. Səfirlik Montserrat ətəklərini keçərək Santa Maria monastırını ziyarət etdi və sonra Araqona daxil oldu. Hüseynəli bəy və Oruc bəy Araqon canişini tərəfindən qəbul olunmuş, onlara altı araba təqdim edilmişdi. İki gün canişin sarayında qalan səfirlik, yüzlərlə sakinin maraqlı baxışları ilə əhatələnmişdi. Oruc bəy xüsusilə Saraqosa şəhərindəki Nuestra Sinyora del Pilar bazilikasından heyranlıqla bəhs edir.[33]

Səfirlik Araqondan Olivares de Duero kəndinə gedərkən, Valyadoliddən təxminən 15 km məsafədəki Tudela de Dueroda dayandırıldı. Hüseynəli bəy Oruc bəy Bayat və Romadan bəri bələdçilik edən keşiş Françesko Vaskonu saraya göndərdi. Onlar kralın mehmandarı Qomez Davila tərəfindən qəbul olundu. Oruc bəy bu görüşdən dərin təəssüratla qayıtdı və nəzarətçinin mesajını Hüseynəli bəyə çatdırdı: səfirlik sarayda ən azı səkkiz gün qalmalı idi.

Saray prosedurları Romadan gəlmiş Sessa hersoqunun hesabatının yalnız 8 iyunda çatması səbəbindən gecikdi. Səfəvi səfirlərinin gəlişi barədə sarayda ilk müzakirə 17 iyulda baş tutdu, səfirlər hələ Barselonada idilər. Romadan gələn sənədlər araşdırıldıqdan sonra kral III Filippə Səfəvi dövləti ilə Portuqaliya Hindistanı vasitəsilə əlaqəyə başlamağı tövsiyə etdilər. İspaniya saray tarixçisi Luiz Kabrera de Kordobanın qeyd etdiyi kimi, səfirlik şəhərə rəsmi şəkildə 13 avqust 1601-ci ildə daxil oldu.[34] Hüseynəli bəy kralın mehmandarlarından Don Luiz Enrikez tərəfindən qarşılandı və daha sonra onunla birlikdə kralın sarayına aparıldı. Vatikanın İspaniyadakı nuncisi Domeniko Ginnazinin yazdığına görə, kral Şah Abbasın məktubunu qəbul edərkən hörmət əlaməti olaraq papağını çıxarmışdı.[35] Oruc bəyin müşahidəsinə görə, bu məktub qızılı kağız üzərində yazılmış, eni üç barmaq, uzunluğu isə bir metrdən artıq idi.

Hüseynəli bəy Kardinal Çinzio Aldobrandini ilə "qardaşlıq andı" içdiklərini söyləmiş və 21 yaşlı Kardinal Ciovan Battista Dettini tərifləmişdi, lakin Pietro Aldobrandinidən narazılığını bildirmişdi, çünki o, Şirlini üstün tuturdu.[36] Görüşdən sonra Don Luiz Hüseynəlini Sanço de la Serda və Dona Mariya de Vilyenanın toy mərasiminə aparmış, burada Vatikan nunsiyası və Venesiya səfiri ilə bir araya gəlmişdi. Hüseynəli bəy tədbirin xoş keçdiyini bildirsə də, Avstriyalı Marqaretin hamilə olmasına baxmayaraq rəqs etməsini bəyənmədiyini ifadə etmişdi. Həmin həftənin bir günü Hüseynəli bəy ispan üslubunda keçən öküz döyüşlərinə də tamaşa etmişdi.[34]

Gəlişindən dörd gün sonra kralın sevimlisi Fransisko de Sandoval i Roxas Hüseynəli bəyi ziyarət etdi. Hüseynəli bəy kral III Filipə məktub (memorial) təqdim etdi. 30 avqustda Kral Şurası bu məktubu müzakirə etdi. Hüseynəli məktubda bildirmişdi ki, uzun müddətdir İspaniya kralından cavab gözləyir və Hörmüzdəki kapitan Səfəvi tacirlərinə sərbəst keçid təmin etməlidir. O, həmçinin portuqaliyalı tacirlər tərəfindən Hörmüz bazarlarına gətirilən, qılınc düzəltmək üçün istifadə olunan, lakin kifayət qədər uzun olmayan dəmir parçalarının dörd barmaq uzadılmasını xahiş etmişdi. Eyni zamanda, maliyyə vəsaitinin tükəndiyini və tezliklə ölkəsinə qayıtmaq istədiyini bildirmişdi.[2]

Müzakirələrdən sonra kral III Filipə Şah Abbasla isti münasibət qurmağı tövsiyə etdilər. Onlar qeyd etdilər ki, Səfəvi şahının xanımı xristiandırsa, səfirlik heyətinin də dini şəxsiyyətlərdən ibarət olması daha münasibdir. Katalon keşişi Vasko Hüseynəlini Fransaya və Venesiyaya getməkdən çəkindirməli, əvəzində onu Portuqaliyaya müşayiət etməli idi. Kralın öz var-dövlətini göstərmək üçün Müqəddəs Roma imperatoru və Papanı keçməli olduğunu bildirərək Hüseynəli bəyə 10,000 dukat ayrılması, bunun 2,000-i Lissabona gedərkən, 8,000-i isə səyahətin qalan hissəsi üçün verilməsi təklif olundu. Bundan əlavə, səfirə kralın portreti, qızıl zəncir, qızıl qını olan qılınc və ya qiymətli daş və yaxşı gəmi təmin olunması tövsiyə edildi.[2]

Səfirlik Valyadolid şəhərində iki ay qaldı.[36] Şəhər ətrafında gəzintilər zamanı qadınlar səfirlik üzvlərindən çox bəhs edirdi. Lakin səfirlik tezliklə Hüseynəlinin bacısı oğlu Əliqulu bəyin yoxa çıxdığını başa düşdü. Keşiş Vasko tərəfindən Vatikana göndərilən hesabata əsasən, Əliqulu bəy 3–4 gün xəstə olmuşdu. Vaskoya görə, Hüseynəli onun xristianlığa keçməsindən çox narazı idi.[37]

Səfirlik 9 oktyabrda tərcüməçi Dieqo de Urrea ilə Portuqaliyaya yola düşdü və ilk olaraq Seqoviya şəhərinə çatdı. Burada iki gün qalan səfirlər La Fuensisla ziyarətgahı, Seqoviya Əlqasarı, Roma akveduku və zərbxana kimi görməli yerləri ziyarət etdilər. 16 oktyabrda Valsainə, 17 oktyabrda isə El-Eskorial monastırına çatdılar. İspan tarixçisi Xeronimo de Sepulveda yazır ki, Hüseynəli bəy burada iki gün qalıb, monaxlar tərəfindən hörmətlə qarşılanmışdı. Sepulveda onun hazırcavab olduğunu qeyd edərək, üç ispan qadının "hansımız daha gözəldir?" sualına verdiyi "özünüz qərar verin" cavabını sitat gətirir. Lakin o da, əvvəlki müşahidəçilər kimi, Hüseynəlinin yemək yemə tərzini "heyvani" saymışdı.[38] Getməzdən əvvəl Hüseynəli bəy memar Xuan de Herreranın 1599-cu ildə nəşr olunmuş 13 orijinal planını İrana aparmaq üçün istəmişdi, çünki Eskorial sarayını çox bəyənmişdi. O, daha sonra El Pardo, Madrid, Aranxues və Toledoya yollandı. Luiz Kabrera de Kordoba yazır ki, Hüseynəli bəy Madriddə imperator II Maksimilianın dul arvadı 72 yaşlı Avstriyalı Mariya ilə görüşmüşdü.[34]

Toledodan sonra səfirlik Truxillo və Merida şəhərlərinə çatdı, burada bir cinayətin qurbanı oldular. Hüseynəli bəy Meridada bir ev kirayələmişdi və səfirliyə şəhər əhalisi böyük maraq göstərmişdi. Səfirliyin molla və nümayəndəsi Seyyid Əmir əl-Fəqih burada gecə bıçaqlanaraq öldürülmüşdü. Qatil qaça bildiyi üçün şəhər rəisi onu tapa bilməmişdi. Hüseynəli bu hadisəyə görə narazılığını ifadə etmiş və Valyadoliddə qayıtmağı düşünmüşdü, lakin kralın ova getdiyini eşitdikdə qərara gəlmişdi ki, Lissabona çatdıqda saraya elçi göndərsin. Oruc bəyin yazdığına görə, molla şiə adətinə uyğun dəfn edilmiş və dəfn mərasimi yerli əhali tərəfindən təəccüblə izlənmişdi.[39]

Səfirlik Portuqaliyaya gedərkən Badaxos şəhərinə çatdı və burada şəhər rəisi Don Xuan de Avalos tərəfindən rəsmi ziyafətlə qarşılandı.

Portuqaliya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Oruc bəy Badaxosdan Aldea Qaleyqaya və ya Lissabona gediş haqqında heç bir məlumat vermir. Lakin Portuqaliya canişini Kristovau de Mouranın yazdığına görə, səfirlik 8 noyabr 1601-ci ildə Lissabona çatmışdı. Hüseynəli bəy ertəsi gün Oruc bəyi mollanın qətli barədə məlumat vermək üçün Valyadoliddə göndərdi. Mouranın yazdığına görə, Hüseynəli bəy bir neçə gün şərab içmiş, siyasət barədə danışmamış, əksinə, bəzi dövlət sirlərini danışaraq öyünmüş və kralın məktublarını zadəganlara göstərmişdi. O, həmçinin İrana aparmaq üçün nizə, qılınc və arkebuza almaq üçün çoxlu pul xərcləmişdi. Moura Papanın bullası In Coena Dominiyə əsasən İspaniya kralının müsəlmanlara silah satmasının qadağan olduğunu qeyd etsə də, 1 dekabrda Valyadoliddəki kral şurası Hüseynəlinin Osmanlılara qarşı istifadə etmək üçün silah almasına icazə verdi.[37]

Hüseynəli bəy 24 dekabr 1601 tarixli məktubunda kral III Filippə Oruc bəyin harada olduğu barədə soruşmuşdu. Bir çox adamını itirən Hüseynəli bəy donanma admiralı Alvaro de Bazandan beş qul almaq istəyini də bildirmişdi. Bu xahiş rədd edildi və Oruc bəyin harada olduğu barədə məlumat verilmədi.[2]

Əslində isə Oruc bəy və Əliqulu bəy 14 yanvar 1602-ci ildə vəftiz olunaraq xristian olmuşdular.[37] Onların xaç atası kral III Filip, xaç anası isə kraliça Marqaret idi. Əliqulu bəy "Don Felipe", Oruc bəy isə "Don Xuan" adını almışdı. Don Xuan kraldan Şaha göndərilməsi üçün yeni məktub aldı və yeni tərcüməçi — Osmanlı əsilli Don Fransisko de San Xuan ilə yenidən yola çıxdı.[40] Don Xuan daha sonra Lissabona qayıtdı və Hüseynəli bəylə son dəfə görüşdü. Görüşdə Don Xuan dənizlə deyil, quru ilə qayıtmaq istədiyini bildirdi, bu isə Hüseynəlini narahat etmişdi. Don Xuan səyahətin uzunluğundan narazı olduğunu və Venesiyadan "türk taciri" kimi 3–4 aya İrana qayıda biləcəyini demişdi.

Canişin Don Xuana İrana qayıtmamağını məsləhət gördü. Don Xuan həmçinin eşitmişdi ki, Hüseynəli bəy və səfirliyin dördüncü katibi Həsənəli bəy onun İranda həbs edilməsini planlaşdırır. Don Xuan Fransiskonu canişini xəbərdar etmək üçün göndərmişdi. Nəticədə Hüseynəli bəyin qəzəbləndiyi və Fransisko müdaxilə etməsəydi, Don Xuanın öldürülə biləcəyi bildirilirdi.

Don Xuan sonradan xatirələrində yazır ki, Hüseynəli bəy Alvaro de Bazanın gəmilərindən birində olan bir türkün əsirin satın alınmasını və onun vasitəsilə Oruc bəyə sui-qəsd təşkil etməyi planlaşdırmışdı.[41] Bu məlumat İspaniya sarayında rəsmi yazışmalarda da öz təsdiqini tapır.[2] De Bazan bu plan barədə xəbərdar olunmuş, 20 əsgərlə gəlib həmin əsiri yenidən ələ keçirmişdi. Don Xuan səfirliyin üçüncü katibi Bünyad bəyi də İspaniyada qalmağa razı salmış, o da xristianlığa keçərək "Don Dieqo" adını almışdı.

Hüseynəli bəy nəhayət 14 mart 1602-ci ildə San Roque adlı qalion ilə İrana yola düşdü. Kral III Filip onun yola düşdüyünü yalnız 22 aprel 1602-ci ildə öyrəndi. Hüseynəli bəy Qoa vasitəsilə Hörmüz adasına, oradan isə İsfahana çatdı. Onun gəlişi İspaniya kralına 29 iyun 1603-də bildirildi. Hüseynəli bəy daha sonra hesabatını Şaha təqdim etmiş və 1606-cı ildə portuqaliyalı diplomat Antonio Quvea ilə görüşmüşdür.[37] Sonrakı taleyi məlum deyil.

Musiqiçi kimi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Hüseynəli bəy 1601-ci il 7 oktyabrda Valyadolid şəhərindəki San Pablo kafedralında keçirilən Avstriyalı Annanın vəftiz mərasimində iştirak etmişdi. Səfirin əsas ibadətgahın bir küncündə yerləşən qalereyada iştirak etdiyi və baş verən hadisələri izlədiyi qeyd olunur; mərasimdən olduqca məmnun göründüyü bildirilir.[37] Həmin dövrdə İspaniyada yaşayan və Salamanka Universitetində təhsil alan florensiyalı tədqiqatçı Cirolamo da Sommaya (1573–1635) Hüseynəli bəynin bu mərasimdə mahnı ifa etdiyini qeyd etmişdi. O, Hüseynəli bəynin mahnısına "Şahzadənin doğumu münasibətilə İran səfirinin etdiyi mahnı" (isp. Canción que el Embaxador de Persia hizo al nacimiento de la Princesa) adını verir. O, həmçinin Oruc bəyin bir mahnısını da qeydə alıb.

Hər iki mahnını təhlil etmiş Françesko de Benediktis isə şeir müəllifinin kastiliya dilini bilən Oruc bəy Bayat olduğunu iddia edir.[42] Françesko bunu Oruc bəyin İranda aldığı yüksək təhsillə əlaqələndirir. Lakin Luiz Gil Fernandes bu fikrə qarşı çıxaraq, Oruc bəyin qısa müddətdə kastilya dilində sonet və ya qafiyəli şeir yazmasının çox sadəlövh fərziyyə olduğunu bildirmişdi.[43] Oruc bəyin müəllifliyi sual altında olsa da, dövrün musiqi tədqiqatçısı Nikola-Klod Fabri de Peyresk Hüseynəli bəynin musiqi biliklərinə şahidlik etdiyini, onu Romada gitara tipli bir alətdə ifa edərkən gördüyünü iddia etmişdi.[44]

İspan saray tarixçisi Xeronimo de Sepulveda da Hüseynəli bəyi musiqiçi kimi təsvir etmişdi. Onun yazdığına görə, Hüseynəli bəy Eskorialda naharın sonunda lut aləti istəmiş, sonra isə İspaniyada istifadə olunmayan fərqli tonlarda melodiyalar ifa etmişdi. Daha sonra kralı, monastırı və göstərilən qonaqpərvərliyi tərifləyən nəğmələr oxumuşdu.[38]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Embajadores de Persia en las Cortes de Praga, Roma y Valladolid (1600-1601).
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Alonso, Carlos. "Embajadores de Persia en las Cortes de Praga, Roma y Valladolid (1600-1601)". Anthologica Annua (ispan) (36). 1989: 11–271. doi:10.59530/ANTHANN.1989.36.1. ISSN 2974-7309.
  3. ↑ Berşet, Culiemo. Raccolta veneta: collezione di documenti relativi alla storia, all'archeologia, alla numismatica (italyan). Venesiya: Antonelli. 1866. 10–11.
  4. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 59
  5. ↑ 1 2 Blow, 2009. səh. 61
  6. ↑ Mans, Raphaël du. Estat de la Perse en 1660 (fransız). Leroux. 1890. 277.
  7. ↑ Bayat, 2013. səh. 234
  8. ↑ 1 2 3 Ağa, Cavid. "Şah Abbasın Avropa casusları – Böyük Avropa səfirliyi". Bakı Araşdırmalar İnstitutu (az.). 2024-02-22. İstifadə tarixi: 2025-04-30.
  9. ↑ Quvea, Antonio. Glorioso Triunfo de tres Martires Españoles, dos Portugueses, y frailes de la Orden de S. Agustin, y vno Castellano hijo de Madrid, etc [Üç ispan şəhidinin, iki portuqaliyalının və Müqəddəs Avqustin ordeninin keşişinin və Madridli bir Kastiliya oğlunun şanlı zəfəri və s.] (ispan). Iuan Gonçalez. 1623. 10.
  10. ↑ Alonso, Carlos. "El P. Nicolás de Melo, OSA. Embajador y Mártir" [Nikolas de Melo ata, OSA. Səfir və Şəhid]. Missionalia Hispanica (ispan). Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas. 44 (15). 1958: 219–244 – Simurg vasitəsilə.
  11. ↑ Şerli, Entoni. Sir Anthony Sherley and His Persian Adventure [Ser Entoni Şerli və onun İran macərası] (ingilis). Psychology Press. 2005. 68. ISBN 978-0-415-34486-9.
  12. ↑ Dilix, Vilhelm. Hessische Chronica / zusammen getragen und verfertiget durch Wilhelm Schäffern genandt Dilich [Hessen xronikası / Wilhelm Schäffern və ya Dilix tərəfindən tərtib edilmiş və hazırlanmışdır] (alman). Autor. 1605. 347. doi:10.25673/opendata2-14874.
  13. ↑ Bayat, 2013. səh. 268-269
  14. ↑ Justi, Rath. Merkwürdige Uttenstücke, eine Persische Gesandtschaft an den Landgrafen Moritz von Hessen-Cassel betreffend. [Hessen-Kassel landqrafı Moritsi ziyarət etmiş İran səfirliyi ilə bağlı diqqətəlayiq şeylər] // Curiositäten der physisch- literarisch- artistisch- historischen Vor- und Mitwelt: zur angenehmen Unterhaltung für gebildete Leser (alman). Im Verlage des Landes-Industrie-Comptoirs. 1812. 493–506.
  15. ↑ 1 2 Klaprot, Yulius. Die Persische Gesandtschaft des Schah Abbas, auf ihrem Zuge durch Teutschland, in Naumburg und Nürnberg [Naumburq və Nürnberqdə Almaniyadan keçən Şah Abbasın İran səfirliyi] // Curiositäten der physisch- literarisch- artistisch- historischen Vor- und Mitwelt: zur angenehmen Unterhaltung für gebildete Leser (alman). Im Verlage des Landes-Industrie-Comptoirs. 1813. 298–302.
  16. ↑ 1 2 Horníčková, Kateřina; Šroněk, Michal. "Staging Oriental Delegations at the Habsburg Imperial Court in Prague (1600-1610)". Culture & History Digital Journal. 11 (2). 2022-11-16: e019. doi:10.3989/chdj.2022.019. ISSN 2253-797X.
  17. ↑ Bayat, 2013. səh. 275
  18. ↑ 1 2 Babinger, Frans. Sherleiana: I. Sir Anthony Sherley's Persische Botschaftsreise (1599-1601) // Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen an der Friedrich-Wilhelms-Universität zu Berlin (alman). Berlin: Gedruckt in der Reichsdruckerei. 1932. 119.
  19. ↑ Bayat, 2013. səh. 279
  20. ↑ "Bayerischer Hof - Nürnberg". www.nuernberginfos.de. İstifadə tarixi: 2024-10-17.
  21. ↑ Bayat, 2013. səh. 282
  22. ↑ Trentacoste, Davide. Granducato di Toscana e Persia Safavide. Informazione, politica e diplomazia mediterranea e levantina nel XVII secolo (Tezis) (italyan). Université de la Sorbonne nouvelle - Paris III ; Università degli studi (Teramo, Italie). 2021-07-08.
  23. ↑ 1 2 Ağa, Cavid. "Şah Abbasın Avropa casusları – Böyük Avropa Səfirliyi (II hissə)". Bakı Araşdırmalar İnstitutu (az.). 2024-04-14. İstifadə tarixi: 2025-04-30.
  24. ↑ Bayat, 2013. səh. 285
  25. ↑ 1 2 3 Ağa, Cavid. "Şah Abbasın Avropa casusları – Roma səfirliyi". Bakı Araşdırmalar İnstitutu (az.). İstifadə tarixi: 2025-04-30.
  26. ↑ "Venice: April 1601," Calendar of State Papers Relating To English Affairs in the Archives of Venice [Venesiya Arxivində İngiltərə məsələlərinə aid Dövlət Sənədlərinin Təqvimi], Cild 9, 1592–1603, (London, 1897), səh. 449–457. British History Online
  27. ↑ Ossat, Arnaud d'. Lettres De L'Illme. Et Reverme. Cardinal D'Ossat, Evesqve De Bayevx. Av Roy Henri Le Grand, Et A Monsievr De Villeroy: Depuis l'année M.D.XCIV. iusques à l'année M.DC.IV (fransız). Bovillerot. 1624. 616–617.
  28. ↑ Blow, 2009. səh. 63
  29. ↑ Chick, H. Chronicle of the Carmelites in Persia, A: The Safavids and the Papal Mission of the 17th and 18th Centuries (ingilis). 2. London: Eyre & Spottiswood. 1939. 1279–1280.
  30. ↑ Bayat, 2013. səh. 287
  31. ↑ Verzellino, Giovanni Vincenzo. Delle memorie particolari e specialmente degli uomini illustri della città di Savona (italyan). Arnaldo Forni editore. 1891. 146.
  32. ↑ Schwartz y Luna, Federico; Carreras y Candi, Francesch. Manual de Novells Ardits Vulgarment Apellat Dietari del Antich Consell Baceloní (1597-1602) [Barselonanın Köhnə Şurasının gündəliyi adlanan yeni əməllər kitabçası (1597-1602)] (latın). 7. 1898. 364.
  33. ↑ Bayat, 2013. səh. 288
  34. ↑ 1 2 3 de Kordoba, Luiz Kabrera. Relaciones de las cosas sucedidas en la corte de España desde 1599 hasta 1614 [1599-1644-cü illərdə İspaniya sarayında baş verən hadisələr haqqında] (ispan). Alegria. 1857. 110–111, 122.
  35. ↑ Ağa, Cavid. "Şah Abbasın Avropa casusları – İspaniya səfirliyi və xristianlığa keçid". Bakı Araşdırmalar İnstitutu (az.). 2024-07-10. İstifadə tarixi: 2025-04-30.
  36. ↑ 1 2 Bayat, 2013. səh. 291
  37. ↑ 1 2 3 4 5 Ağa, Cavid. "Şah Abbasın Avropa casusları – İspaniya səfirliyi və Oruc bəy Bayatın taleyi". Bakı Araşdırmalar İnstitutu (az.). 2024-09-16. İstifadə tarixi: 2025-04-30.
  38. ↑ 1 2 de Sepúlveda, Jerónimo. "Historia de varios sucesos del reino de Felipe III" [III Filippin dövründə baş vermiş müxtəlif hadisələrin tarixi]. La Cuidad de Dios (ispan) (128). 1922: 341–345.
  39. ↑ Bayat, 2013. səh. 298
  40. ↑ Bayat, 2013. səh. 303
  41. ↑ Bayat, 2013. səh. 305
  42. ↑ de Benedictis, Francesco. "Tra letteratura di viaggio e memoria nella Valladolid del 1601". Atti del XXI Convegno [Associazione Ispanisti Italiani]: Salamanca 12-14 settembre 2002, Vol. 1, 2004 (Letteratura della memoria), ISBN 88-86897-33-2, págs. 85-98. Associazione Ispanisti Italiani, AISPI. 2004: 85–98.
  43. ↑ Fernandez, Luis Gil. "Apuntamientos para una biografía de don Juan de Persia" [İranlı Don Xuanın bioqrafiyası haqda qeydlər]. Boletín de la Real Academia Española (ispan). 99 (320). 2019: 617–632.
  44. ↑ Van der Miesen, Leendert. "Songs at the Docks: Nicolas-Claude Fabri de Peiresc and Musical Entanglements in Seventeenth-Century Marseille". Music & Letters. 105 (1). 2023-11-04: 27–51. doi:10.1093/ml/gcad068. ISSN 0027-4224.

Mənbələr

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Hüseynəli_bəy_Bayat&oldid=8120071"