Hilmənd (çay)
| Hilmənd | |
|---|---|
| prs/هلمند/ps/هلمند/fa/هيرمند | |
 Hilmənd çayı. Arxa planda Buğra kanalı və Girişk şəhəri var | |
| Ölkə | Əfqanıstan/İran |
| Mənbəyi | Hinduquş dağları |
| Uzunluğu | 1150 km |
| Su sərfi | 201,3 m³/san |
| Hövzəsinin sahəsi | 500000 km² |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Hilmənd (dəri هلمند, puşt. هلمند — Хильменд[1]; fars. هيرمند — Хирменд[2]) — Əfqanıstan və İranda, İran yaylası ilə axan çay. Əfqanıstanın ən uzun çayıdır və qapalı Sistan hövzəsi üçün əsas su mənbəyidir[3]. Uzunluğu 1150 km, hövzəsinin sahəsi təxminən 500.000 km²-dir. Çayın mənbəyi Hindukuşdadır.
Etimologiyası
[redaktə | vikimətni redaktə et]Eramızdan əvvəl 1-ci minillikdə Avestada Hetumat - "körpüləri olan" kimi qeyd olunur. Sonrakı dəyişikliklər: qədim yunan tarixçisi Polibi, e.ə. II əsrdə - Geriman, Pəhləvi dilində - İtomand, müasir Əfqanca - Xilmend[4].
Coğrafiyası
[redaktə | vikimətni redaktə et]Çayın mənbəyi Baba silsiləsindədir və İranda ərazisindəki Hamun gölünə axır və bataqlıq deltası əmələ gətirir, qolları tez-tez yerini dəyişməyə məruz qalır. Əsas qolu Ərgəndabdır. Əsasən qar və buzlaqlardan qidalanır. Yaz-yay daşqın və payız-qış mejen dövrü (bəzən ərimə nəticəsində suyun səviyyəsinin qalxması ilə kəsilir) olur. Orta illik su sərfi təxminən 200 m³/s, daşqınlar zamanı - 500-700 m³/s, maksimum - 15000 m³/s-dən çox, qışda - 100-120 m³/s təşkil edir. Ən aşağı axın: mənsəbdə noyabrda - 97,4 m³/s, dağlardan çıxışda - sentyabrda - 62,9 m³/s. Orta və aşağı axarlarında Girişk oazisi də daxil olmaqla, Registan və Dəşti-Marqo səhraları arasındakı dar bir zolağı suvarır. Hilmənd çayının deltası sıx məskunlaşmışdır; Çayın sularından suvarma üçün geniş istifadə olunur. Çayının qollarında bir neçə bənd tikilmişdir ki, bunlardan ən əhəmiyyətlisi Sistan bəndidir. Çayın üzərində Ləşgərgah və Qirişk şəhərləri yerləşir.
Hilmənd vadisinin suvarma layihəsi
[redaktə | vikimətni redaktə et]1946-1970-ci illərdə Əfqanıstan hökuməti ABŞ ilə birlikdə Hilmənd çayının suyundan kənd təsərrüfatı üçün istifadə edərək Helmand Valley Project suvarma sistemini qurdu. Nəticədə 1970-ci ilə qədər əkin sahəsi artaraq 77 min hektardan 145 min hektara çatdı və 5,5 min köçəri ailə oturaq həyat tərzinə keçdi[5][6].
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ Инструкция по русской передаче географических названий Афганистана. — М., 1984. — С. 47.
- ↑ Инструкция по русской передаче географических названий Ирана. — М.: «Наука», 1979. — С. 46.
- ↑ "History of Environmental Change in the Sistan Basin 1976 - 2005" (PDF). 2007-08-07 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-07-20.
- ↑ Поспелов, 2008
- ↑ PN-AAL-028, 1983. səh. vii, Summary
- ↑ PN-AAL-028, 1983. səh. 3, 17, Table 1. Development Periods of the Helmand Valley Project
Ədəbiyyat siyahısı
[redaktə | vikimətni redaktə et]- Гильменд // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Поспелов Е. М. Географические названия России. Топонимический словарь. — М.: Астрель, АСТ, 2008. — 523 с. — 1500 экз. — ISBN 978-5-17-054966-5.
- C. Clapp-Wincek, E. Baldwin. The Helmand Valley Project in Afghanistan : A. I. D. Evaluation Special Study No. 18 : PN-AAL-028 : [англ.] / U. S. Agency for International Development (AID). — AID, 1983. — December.