II Abdulla xan Şeybani

II Abdulla xan Şeybani
özb. عبد اللہ خان بن اسکندر
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1533
Doğum yeri	Buxara xanlığı
Vəfat tarixi	1598
Vəfat yeri	Səmərqənd, Buxara xanlığı
Fəaliyyəti	şair
Uşağı	Əbdülmömin xan Şeybani
Ailəsi	Şeybani xanlığı
Elmi fəaliyyəti
Elm sahəsi	poeziya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

II Abdulla xan Şeybani (1533 - 1598) — Şeybanilər sülaləsindən Buxara hakimidir.Abdullah bin İskəndər bin Əbülxeyrdır. 1533-cü ildə Aförinkənddə doğuldu. Doğulduğu zaman atası İskəndər xan, duasını almaq üçün böyük alim Ubeydlullah Əhrarın tələbəsi və zamanın alimi Xacə Qasım Kaşaniyə götürdü. Xacə Kaşani, Abdullah xanın salih bir şəxs olması üçün dua etdiktən sonra; “Bu uşaq, irəlidə böyük bir sultan olacaq” dedi və belindəki dəvə tükündən hörülmüş olan qurşağını çıxarıb, Abdullah xana sarıdı. Onun, alimlər əlində tərbiyə edilməsini tövsiyə etdi.Ağlı və zəkasının çoxluğu, üstün qabiliyəti ilə dövrün qiymətli alimlərindən dərs alaraq çox yaxşı bir şəkildə yetişdirildi. Kuran-ı kərimi, əqli və nəqli elmləri və dövlət idarəsini çox mükəmməl öyrəndi. Atasının, dövlət ərkanının, alimlərin və çevrəsinin təqdirini qazandı. İskəndər xan, oğlu Abdullaha çox etimad etdiyindən, şahzadəliyində dövlət idarəsiylə vəzifələndirdi.Atası tərəfindən Kərminə bölgəsinə vali olaraq təyin edilincə, idarəçilikdəki qabiliyətini ortaya qoydu. Bu bölgədə ilk işi, torpaqlarına hücum edən çevrə bəyliklərin hücûmlarını önləmək oldu. Daşkənd və Səmərqənd hakimlərinə qarşı mübarizə etdi. Onları təsirsiz hala gətirdi. Buxara və Şəhr-i Səbz istiqamətində səfərlər etdi. Bu səfərlərdə torpaqlarının bir qismini itirməsinə rəğmən, mücadələni buraxmadı.1556-cı ildə Daşkənd hakimi Novruz Əhməd xan vəfat etdi. Yerinə Pirməhəmməd xan hökmdar oldu. Abdullah xan onun təcrübəsizliyindən istifadə edib itirdiyi torpaqları geri aldı. Yenidən ələ keçirdiyi Kərminə şəhərində yaşayan və zamanın böyük alimlərindən olan Xacə Qasım Kaşani, Abdullah xanı çox sevirdi. Xacə Qasım Kaşani, Kərminəyə gəlmək üçün yola çıxan Abdullah xanı qarşılamaya çıxdı. O mübarək zatın onu qarşılamasına qarşı, Abdullah xan da təvaz üs undan başlığını atıb boynuna bir ip keçirdi. İpi də süvarilərindən birinin əlinə verib çəkdirərək, Kərminəyə doğru gəldi. Onun bu halını görən Xacə Qasım Kaşani çox mütəəssir oldu. Ona öz xirqəsini geydirdi və müvəffəqiyəti üçün dua etdi.Abdullah xan, 1557-ci ilin ilkbaharında Buxaranı alıb, paytaxt etdi. Atası, məmləkətin idarəsini Abdullah xana buraxdı. Atasının vəfatına qədər, on üç il onun adına ölkəni idarə etdi. Atasının vəfatından sonra Abdullah xan, ölkə torpaqlarını, Şimali Türkistana qədər gənişlətdi. Onun hakim olması ilə bu bölgələrdəki xalq, sulh və salamatlığa qovuşdu.Abdullah xan 1561-ci ildə bütün özbəklərin hökmdarı elan olundu. Abdullah xan Səfəvilərə və ruslara qarşı, zamanın ən böyük dövləti Osmanlılarla münasibət qurdu. Hindistandaki böyük İslam dövləti Baburlular (Gürganilər) ilə də dostanə münasəbətlərdə olub, müttəfiq oldular. Özbək sultanı Abdullah xan və Osmanlı sultanları, şərqi və qərbi türklüyü ilə əhl-i sünnət müsəlmanları bir-birindən ayıran Safəviləri ortadan qaldırmaq istədilər. Dövrün ən mükəmməl silah və teknikasına sahib olan osmanlılar, özbəklərə atəşli silahlar, tekniki alət və ədəvat ilə bunları işlədəcək mütəxəssis göndərdilər. Abdullah xanın osmanlılardan aldığı tekniki yardım, özbəklərin hakimiyətini qüvvətləndirdi. Bu yardımlarla Səfəvilərə, ruslara və üsyançılara qarşı daha da üstün duruma keçdi. Abdullah xan, dövlət və hakimiyətini qüvvətləndirib, İslamiyəti yaymaq üçün, maddi qüvvələrin yanında mənəvi qüvvələri də səfərbər etdi. Bir çox övliya və alim yetiştirən Mavəraünnəhr və Türkistandaki Allah adamlarının yardımlarıyla, İslamiyəti yayıb Əhl-i sünnət itikadım qüvvətləndirməyə çalıştı. Bugün belə normal həyat sürməyə müsaid olmayan Sibirə, Buxara və Xarəzmdən alpərənlər (dərviş qazilər), İslamiyəti anlatmağa getdilər.Abdullah xan, isyan və sapıklıktan dönməyənlərə karşı, öncə nasihatçı göndərir, nasihat dinləməyip də; isyan, xəyanət və sapıklıkta ısrar ədənlər üzərinə də, askərlərini səfərbər ədərdi. 1587 (H. 996) sənəsində, Daşkənd isyanını bastırdı. Bədəxşan, Xorasan, Gilan və Xarəzmi zəbt etdi. Doğu Türkistana səfər tərtib ədərək, Kaşgar və Yərkənddəki asiləri cəzalandırıp, mukavəmət mahallərini tahrib ətti.Abdullah xan, Osmanlı və Babürlülər ilə ittifakı, nəticəsində, Safəvilərə və Ruslara karşı dəstanlaşan mücadələlər vərdi. Çok hayırlı nəticələr alındı. Doğu və Batı İslam aləmini birləştirmək, Safəvi-İran əngəlini aşmak və Rusların Asyaya yayılmasını önləmək için, Don-Volga kanalını açmaya təşəbbüs ədildi. Bu kanalla Osmanlılar, Don və Volga nəhirləri vasıtasıyla Hazar Dənizinə ulaşmak və Asyadaki Əhl-i sünnət itikadındaki Türklər ilə daha yakın münasəbət kurmak istiyorlardı. Abdullah Xan, 1587 (H. 996) sənəsində Osmanlılara əlçi göndərərək, Əjdərxan da dənilən Astırxan Xanlığı arazisinə səfər tərtiplənməsini istədi. Osmanlılar, Əjdərxan və Kazan səfəri olarak bilinən səfərlər düzənlədilər. Abdullah Xan isə, Rusların; Astırxan və Xəzər dənizindəki faaliyətləriylə, Orta Asyaya yayılma təşəbbüsü ilə ciddi şəkildə ilgiləndi. Tabıldaki Küçüm Xana maddi və manəvi yardımda bulundu. Başkurdistandaki Nogaylı Urus Mirzaya da külliyətli mikdarda yardımda bulundu. Rus aləyhdarı faaliyətləri başlattı. Rusların, daha onaltıncı asrın sonlarında Orta Asyada görünməsinin önünə gəçti. Abdullah Xan, İdil nəhrinin doğusundaki bütün məmləkətləri, Türkistanı nüfuzu altına aldı.Alimlərə və əvliyaya hürmət və saygıda hiç kusur ətməyən Abdullah Xan, savaşa çıkmadan öncə onlara danışır, uygun görülməyən işi yapmazdı. Yinə böylə bir səfər başlangıcında hazırlıklarını yapıp, ikidə bir Əhl-i sünnət müslümanları taciz ədən, dədəsi Şeybani Xanı hunharca katlədip kafatasında şarab içəcək kadar alcaklaşan Əshab-ı kiram düşmanı Safəvi məzhəpsizlərin üzərinə savaş açmanın caiz olup olmadığını alimlərdən sordu. Zamanın və daha sonrasının büyük alimi, İmam-ı Rabbani Ahməd Farûki Sərhəndi hazrətləri, məşhûr “Rədd-i Rəvafıd” risaləsini yazarak, Abdullah Xana göndərdi. İmamrn Rabbani hazrətləri, risalə ilə birliktə göndərdiği məktubunda; “Bunu İranda Şah Abbas-ı Safəviyə göstərin! Kabul ədərsə nə iyi, ətməzsə onunla harb caiz olur” buyurdu. Safəvi İran şahı, bu mübarək zatın doğru yola davətini kabul ətməyip, sapıklık və zındıklığında ısrar ətti. Abdullah Xan, Osmanlı sərdar-ı əkrəmi Fərhat Paşanın, İranın batısında Karabağ, Gəncə və havalisində başarılı fətihlərdə bulunmasından da istifadə ətti. Safəvilər üzərinə, doğu taraftan səfər açtı və 1588 (H. 997) sənəsində Həratı fəth ətti. Sapıkları, cəzalandırıp, müslümanları rahatlattı. Kəndisi, Nişapur, Səbzvar ilə diğər şəhir və kalələri fəth ədərkən, oğlu Abdülmümin də, İranın Məşhəd, İsfəxan və daha bazı mühim şəhirlərini zabt ətti. 1594 (H. 1003) sənəsi başında İstanbula bir əlçi göndərip, muvaffakiyətlərini halifə-i müsliminə arz ətti. Osmanlılar da, Abdullah Xana bir əlçilik həyəti ilə birliktə, təknik yardım və ələman göndərdilər.Bu savaşlardan sonra, Abdullah Xan, oğlu Abdülmümini, kəndi yərinə tahta varis yaptı. Bu səbəplə ona Xan ünvanını vərdi. Babasının, kəndisinə karşı müsamaha və iyiliklərinə rağmən, muharəbə məydanlarında kazandığı zafərlər onu aldattı. Bütün Şeybaniləri kəndi əmri altında toplama həvəsinə kapıldı. Bu yüzdən babası ilə arası açıldı. Oğlunun kəndisinə karşı itaatsizlik ətməsindən dolayı, Abdullah Xan çok üzüldü və hastalanarak yatağa düştü. Kısa bir sürə sonra üzüntüsündən hastalığı arttı və 1595 (H. 1004) sənəsində, Səmərkandda vəfat ətti. 1598 sənəsində vəfat əttiği də rivayət ədilir. Vəfat əttiğində 62 yaşında idi. Kırk bəş sənəlik hükümdarlığının; on üç sənəsində babasının yərinə, otuz iki sənəsində də kəndi namına icraatta bulundu.Zamanın ən mümtaz alimlərinin əlində yətişən Abdullah Xan, iktidarı boyunca əvliyalar diyarı olan Buharaya bir çok hizmətlərdə bulundu. Bəş vakit namazını harpdə və sulhda intizamlı bir şəkildə kıldığı gibi, nafilə namazlara da bir intizam içərisində dəvam ədərdi. Hizmətiylə şərəfləndiği Xorasan və Mavəraünnəhr əvliyasının, hər daim fəyz və bərəkətlərinə kavuştu. Alim və taləbələrə çok kıymət vərən Abdullah Xan, məclislərini onlarla süslərdi.Dəvrin əvliya və alimlərinə, maddi və manəvi imkanlar sağladı. Arazi vərdi. İslamiyətin yayılması için, Sibirya dahil, çəvrə məmləkətlərə rəhbər alimlər göndərdi. Mavəraünnəhr, Türkistan, Horasan və havalisində Əhl-i sünnət itikadının yayılması için çalıştı. Məmləkətində mədfûn bulunan kıymətli şahsiyətlərin və Bəlhdə mədfûn Əshab-ı kiramdan Ukaşə bin Muhsinin (radıyallahü anh) kabrini muhtəşəm bir şəkildə imar və təzyin əttirdi. Hacə Əbû Nasr Parisa hazrətlərinin də kabrini yaptırdı. Yılan Otı dənilən yərə bir kitabə diktirdi.On altıncı asırda Mavəraünnəhr və Türkistanda ən büyük Özbək xanı an Abdullah Xan, məmləkət içində mərkəziyətçi bir idarə, dışarda da güçlü ittifak sistəmləri kurdu. Mavəraünnəhrə sulh, sükûn və huzur gətirdi. Adaləti və rəfahı sağladı, imara əhəmmiyət vərdi. Yaptırdığı cami, mədrəsə, xan, hamam, hastaxanə və su sarnıçlarının sayısı binə ulaştı. Kərminə və Murata taraflarındaki çorak sahaları sulayarak, imar ətti. Zərəfşan və Kaşka Dəryadaki köprüləri yaptırdı. Ziraat gəlişip, tahıl, məyvə, səbzə və bilhassa pamuk istihsali arttı.Abdullah Xan, halkın həm əğitim və öğrətimi, həm də rəfahı için büyük gayrət sarfətti. Zamanında, mədrəsələr, taləbələr ilə dolup taştı. Mədrəsələrin ihtiyaçları, vakıflar tarafından karşılanırdı.Mədrəsələrdə yətiştirilən tasavvuf əhli alimləri imar ədilən yərlərə iskan ədərək, o mahallin, maddi və manəvi bakımdan kalkınmasını sağladı. Bəlh şəhri çok mamurlaşıp, nüfûsu arttı. Yəni mahallər kuruldu. Ətrafı surlarla çəvrildi. Başşəhir Buhara, yol ağı ilə örüldü. Kara və dəniz yoluyla, dünyanın hər tarafıyla irtibat kuruldu. Buhara-Rusya, Bəlh-Hindistan və daha başqa ticarət mərkəzləriylə, ülkələrarası, dəniz aşırı məmləkətlərlə ticarət yapıldı. Bilhassa Özbəklər ilə Babürlülər arasındaki ticarət yolu əmniyət altına alınıp, hər məvsim, kərvanlar çalışır halə gəldi. Ədrəs, kamka, kəndək, kitat, zəndəni adı vərilən kumaşlar ihraç ədilip; çay, baharat, dəri, kösələ, mutfak və əv əşyası, süs əşyası, atəşli silahlar, Frənk kumaşları ithal ədildi. Malların toplanıp mahzənlənməsi və pazarlanması için, Mavəraünnəhr tam bir ticarət mərkəzi halinə gəldi.XVI əsrin 80-ci illərində Xorasan uğrunda Səfəvi-Şeybani qarşıdurmasının yenidən qızışması hər iki dövlətin daxilində baş vermiş hadisələrlə birbaşa bağlı olmuşdu. Belə ki, Şeybanilər dövlətində baş vermiş daxili çəkişmələrə II Abdulla xanın hakimiyyətə gəlişindən son-ra son qoyulmağa başladı. 1557-ci ildən Buxaranı idarə etməyə başlayan II Abdulla xan Mərkəzi Asiyada güclü dövlət yaratmaq üçün müxtəlif qruplaşmalarla ciddi mübarizəyə başlaya-raq əvvəlcə Fərqanəni, 1573- cü ildə öz əmisi oğlu Din Məhəmmədin idarə etdiyi Bəlxi tabe edərək oğlu Əbdülmömini Bəlxin canişini təyin etdi. Bundan sonra II Abdulla xan 1574- cü ildə Şəhrisəbzi, Karşi və Hisarı, 1576-cı ildə isə Səmərqənd və Daşkəndi ələ keçirərək Şeybanilər dövlətinin əvvəlki əzəmət və qüdrətini bərpa etməyə nail oldu. Bəlxin ələ keçirilməsi Abdulla xanın Xorasan uğrunda mübarizəsində mühüm əhəmiyyətə malik dayaq məntəqəsi rolunu oynamağa şərait yaratdı. Şeybanilərdövətinin gücləndiyi ərəfədə Səfəvilər dövlətinin daxili çəkişmələr nəticəsində zəifləməsi də özbəklərin Xorasan uğrunda mübarizəyə yenidən başlamasına təkan verən səbəblərdən biri oldu.Abdulla xan 1598-ci ildə Səmərqənddə vəfat etdi..

Həmçinin bax

• Xorasan bəylərbəyliyi