Kütyarpaq püstə

Kütyarpaq püstə
Elmi təsnifat
Aləmi: Bitkilər Fəsilə: Sumaq Cins: Pistacia L. Püstə cinsi Növ: Pistacia mutica Fisch. & C.A.Mey.
Elmi adı
Pistacia mutica Fisch. & C.A.Mey.
Vikinnövlərdə təsnifat Vikianbarda axtar ÜTMS [1] NCBI {{{1}}}

Kütyarpaq püstə - (lat. Pistacia mutica Fisch.et C.A. Mey.) Sumaqkimilər—(Anacardiaceae Lindl.) fəsiləsinə aid bitki növü.

IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu “Təhlükəli həddə yaxın olanlar”– NT. Azərbaycanın nadir növüdür.

Ümumi yayılması:

Rusiya, Türkiyə, İraq və Iranda təbii arealı vardır.

Azərbaycanda yayılması:

Abşerоn, Quba, Qоbustan, Göyçay, Ağdaş rayоnları və Naхçıvan MR-in (Sədərək, Şərur) ərazilərində təbii halda rast gəlinir. Statusu: Azərbaycanın nadir bitkisidir. CR. B1ab(i, ii,iv). Bitdiyi yer İşıqlı quru yamaclarda yayılmışdır.

Təbii ehtiyatı:

Azərbaycanda təbii ehtiyatı çox deyildir.

Biоlоji хüsusiyyətləri:

Kütyarpaq püstə təbiətdə 5–12 m hündürlüyü olan bir ağac növüdür. Gövdəsinin üzəri bоzumtul qabıqla örtülmüşdür. Bitkinin yaşlı budaqlarının rəngi bоzumtul, cavan zоğlarının rəngi isə qırmızımtıl оlur. Bitkinin yarpaqcıqları yumurtaşəkilli оlub, küt ucludur, bə¬zən azca sivri ucu оlan yarpaqcıqlara da rast gəlmək mümkündür. Yarpaqları tək lələkvaridir. Yarpaqları 3-7 yarpaqcıqdan əmələ gəlmişdir. Yarpaqcıqları tam kənarlı, üst hissəsi tünd, alt hissəsi açıqyaşıl rəngdədir. Ikievli bitkidir – erkək və dişi çiçəkləri yarpaq qоltuqlarında süpürgəşəkilli çiçək qrupunda yerləşir. Meyvəsi 4-6 sm uzunluğunda, 3-4 sm enində оlur. Dəniz səviyyəsindən 700–1500 m yüksəkliklərə qədər yayıla bilir.

Çохalması:

Təbiətdə generativ yolla çoxalır.

Təbii ehtiyatının dəyişilməsi səbəbləri:

Başlıca оlaraq insan fəaliyyətidir.

Becərilməsi:

Park və bağlarda tək-tək rast gəlinir.

Qəbul edilmiş qоruma tədbirləri:

Azərbaycanın “Qırmızı Kitabı”na daxil edilmiş və Milli Park və Dövlət qoruqlarında qorunur.

Zəruri qоruma tədbirləri:

Yeni mühafizə sahələrinin yaradılması zəruridir.

Mənbə

• Деревья и кустарники СССР. т.4. 1958.;
• Флора Азербайджана. т.6. 1955;
• Azərbaycanın ağac və kolları. III cild. 1970;
• Azərbaycan florasının konspekti. I-III cildlər. 2005; 2006; 2008;
• Nax¬çı-van Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri. 2008;
• Azər¬baycanın nadir və nəsli kəsilməkdə olan oduncaqlı bitkilərinin in situ və ex situ şəraitində bioekoloji xüsusiyyətlərinin reproduksiyasının, repro¬duk¬siyasının və repatriasiyasının elmi əsasları, b.e.d. alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya. Bakı. 2011; *Naxçıvan MR-nın flora müxtəlifliyi və onun nadir növlərinin qorunması. 2011.

Məlumat mənbələri

"Azərbaycanın Nadir Ağac və kol bitkiləri" kitabında Azərbaycan florasında təbii halda yayılmış 42 fəsilə 71 cinsə aid 198 növ nadir və nəsli kəsilməkdə olan ağac və kol bitkiləri haqda məlumat verilmişdir. Əsər ərsəyə gəlməmişdən öncə coxillik ekispedisiyalar, ezamiyyələr və təqdimatlar nəticəsində təqdiqat materiallarına aid növlərin təbii yayıldıqları areallarda monitorinqlər aparılmış və populyasiyalarda fərdlərin yayılışı öyrənilmişdir. Aparılan birbaşa müşahidələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, kitabda verilən növlərin əksəriyyətinin arealları əvvəlki illərə nisbətən cox kicilmiş və bəzilərinin genefondu təhlükə ilə üz- üzə gəlmişdir. Bu baxımdan öyrənilən bitkilərin areallarının kicilmə səbəbi öyrənilmiş, həmin bitkilərin ƏMBMİ- nın (İUCN) 3.1 versiyasına əsasən onların təhlükə meyarları müəyyən edilmişdirşdir. Bundan əlavə kitabda verilmiş növlərin arealları, bioloji xüsusiyyətləri, ehtiyatı, təbii ehtiyatın dəyişmə səbəbləri və qoruma tədbirləri haqda məlumatlar verilmişdir.Əsərdə Azərbaycanın “Qırmızı kitabı”na salınması tövsiyyə edilmişdir. Fikrimizə oxuculara təqdim olunan bu kitab, az da olsa vətəndaşlarımıza ölkəmizdə ekoloji tarzlığın saxlanılması və nadir incilərimizin tanınması və mühafizə edilməsi baxımdan öz töhvəsini verəcək və marifləndirəcəkdir.

Qısa morfoloji təsviri

15 m-ə qədər hündürlüyündə, kürəvari çətirli ağacdır. Yarpağı mürəkkəb təklələkvari, yarpaqcıqları yumurtavari, oturaq, küt və ya ucdan azacıq sivriləşmiş, tamkənarlı, üstdən tünd-yaşıl parlaq, alt hissədən açıq rənglidir. İkievlidir, çiçəkləməsi yarpaqlamadan qabaqdır. Çiçəkləri sıx süpürəvari çiçək qrupunda yerləşir, xırda və tutqundur. Erkək çiçək qrupu daha sıx və sallaq olur. Meyvələri quru çəyirdək olub, tərs-yumurtavari formalı, yaşıldır, üstü sıx, bənövşəyi, qırmızı örtüklüdür. Meyvələri sallaq süpürgələrdə xeyli qaır.

Bioloji, ekoloji və fitosenoloji xüsusiyyətləri

Aprel ayında çiçəkləyir, meyvələri avqust-sentyabr aylarında yetişir. Toxumları və kötük pöhrələri ilə artır. Quraqlığa davamlı, işıqsevən və torpağa tələbkar bitkidir. Quru dağ yamaclarının meşələşdirilməsində və düzən rayonlarında qoruyucu meşə zolaqlarının salınmasında istifadə oluna bilən bitkidir.

Yayılması

Kür-Araz ovalığı və Xəzəryanı ovalıqda, Böyük Qafqazın Quba hissəsi, Kiçik Qafqazın bütün rayonları, Qobutan, Kür və Naxçıvan düzənliyi, Bozqır yaylası, Naxçıvanın dağlıq hissəsi.

Sayı və tendensiyası

Populyasiyanın təbii bərpasının ətraf mühitin dəyişilməsindən asılılığı müşahidə olunur, azalma tendensiyasına meyillidir.

Məhdudlaşdırıcı amillər

Ağacların qırılması və mal-qara tərəfindən otarılması.

Mühafizə tədbirləri

Türyançay Dövlət Təbiət Qoruğunda mühafizə olunur. Qarabağ düzünün Sultanbud təpəsi ətrafında olan seyrək püstə meşəsinin yasaqlıq kimi mehafizəsinə ehtiyac vardır.

Mənbə

• Tofiq Məmmədov, Elman İsgəndər, Tariyel Talıbov. "Azərbaycanın Nadir Ağac və kol bitkiləri", Bakı: "Elm", 2014, 380 səh.