Kosmoqrafiya
Kosmoqrafiya (q.yun. κοσμογραφία, lat. cosmographia — dünyanın təsviri, kainatın təsviri q.yun. κόσμος — dünya, kainat и γράφω — yazı) — kainatın, dünyanın quruluşu, yaranması haqqında elmi və mifoloji təsəvvürlərin məcmusu.
Termin[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kosmoqrafiya termini ilk dəfə II əsrdə Klavdi Ptolemey tərəfindən təqdim edilmişdir. Kosmoqrafiya dedikdə, elm mənasında astronomiya və yer elmləri mövzu sahələrini əhatə edən nizam-intizam mənasında başa düşülürdü. Elmin ixtisaslaşması prosesində kosmoqrafiya bir sıra elmi fənlərə bölünmüş, müstəqil elm olmaqdan çıxmış və institutlarda akademik fənnə çevrilmişdir.
Dar mənada, kosmoqrafiyanı göy sferasının və göy cisimlərinin təsviri və xəritələşdirilməsi (təsviri astronomiya) adlandırmaq olar.
Daha geniş mənada, indi də kosmoqrafiya dünyanın ənənəvi (folklor, mifoloji, dini) və ya bədii (məsələn, elmi-fantastik) təsviridir.[1] Bu halda “kosmologiya” terminin sinonimi ola bilər.
Orta əsrlər Qərbi Avropada[redaktə | mənbəni redaktə et]
Orta əsr kosmoqrafiyası geologiya, coğrafiya və astronomiyanın mövzu sahələrini əhatə edirdi. Kosmoqrafların əsərlərində təsvir olunan xalqların mədəniyyəti və adət-ənənələri haqqında tarixi məlumatlar və müşahidələr yer alırdı. Eyni zamanda, kosmoqrafiya insan və onu əhatə edən dünya arasındakı əlaqəni öyrənirdi. Yer kürəsinin əraziləri "xəstəlik gətirən" və "şəfa gətirən" olaraq bölündü. Kosmoqrafiya astrologiyanı da özündə birləşdirirdi, işıq saçan şəxslərin köməyi ilə insan təbiətinin mümkün müsbət və mənfi nəticələrini izah etməyə çalışırdı.
Erkən dövrlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Erkən müasir dövrün tanınmış kosmoqrafları (Gerard Merkator və başqaları) kosmoqrafiyanı müasir elmlərə: coğrafiya, geodeziya, kartoqrafiya, astronomiyaya yaxın bir elm sahəsi kimi inkişaf etdirdilər. Dünyanın yeni kəşf edilmiş hissələrinin ilk qlobusları və kartoqrafik təsvirləri bu dövrə (1500-cü ildən sonra) aiddir.
Pireney yarımadası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Avropanın cənub-qərbində kosmoqrafik biliklərin toplanması orta əsrlərin sonlarından başlayaraq böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Yarımadada İtalyan tacir respublikalarının (ilk növbədə Genuya) koloniyaları var idi. Burada Flandriya limanları ilə Atlantik okeanı üzrə dəniz əlaqələrinin qurulmasına ilk cəhdlər göstərildi. Xristian krallıqları yarımadanın kəşf olunmuş ərazilərin xəritələşdirilməsini təşkil etmişlər: Portuqaliya (Henri Morapatel və Saqres məktəbi), Araqon Krallığı (Malyorka adasının kartoqrafiyası), Kastiliya (Amerikanın kəşfi).
Kosmoqraflar və Kosmoqrafiya işləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Kosma İndikoplevst Xristian topoqrafiyası (VI əsr)
- Ravenna Anonim Ravenna kosmoqrafiyası (VII əsr)
- Zəkəriyyə əl-Qəzvini Kosmoqrafiya (Yaradılışın və mövcud olanların möcüzələri " iki kitabda, 1263)
- Leonardo da Vinçi
- Behaym Martin
- Johann Bleu Kosmoqrafiya
- Pyotr Apian
- Nikolay Germanus Coğrafiya (Ptolemey) (1466)
- Sebastyan Frank Kosmoqrafiya (1533)
- Sebastian Münster Ümumi kosmoqrafiya (1544)
- Gerard Merkator
- Aleksandr fon Humboldt
- Abbasqulu ağa Bakıxanov Əsrarül-mələküt (1839—1840)
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ См., например, Мень А. Космография, или космология, библейская Arxivləşdirilib 2007-09-29 at the Wayback Machine // Библиологический словарь. — СПб., 2002.