Kotyan xan
| Kotyan xan | |
|---|---|
 | |
| 1210 – 1241 | |
| Əvvəlki | Sutay xan |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | XII əsr |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri |
|
| Fəaliyyəti | Əsilzadəlik |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Kotyan xan Sutay xan oğlu (XII əsr, Dəşt-i Qıpçaq – 1241, Peşt[d], Peşt medyesi) — Qıpçaq xanı.
Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kotyan adı tədim türkcə Gödən sözündən götürülüb. İt qıpçaqlarda müqəddəs heyvan sayıldığından bir çox adlar onunla bağlı olurdu. Qıpçaqlarda İtoğlu, itgödən, Kıl-Barak adları olurdu. İtgödən adı sonralar Gödənə (Kotyan) çevrildi. Kotyan xan Tərtəroba soyundan, Durut boyundan idi.[1]
1223-cü ildə Kalka ətrafı döyüşdə Kotyan xanın qoşunu məğlub oldu.
1239-cu ildə Batı xana məğlub olan Kotyan xan 40 minlik qıpçaqla qaçmağı qərara aldı.
Batı xanın 1239-cu ildə qıpçaqlarla məşgul olduğu anlaşılır. Bu dəfə Monqol orduları qıpçaqların başlıca yığınaq sahəsi olan Don-Doneç sahəsinə doğru yürüdülər. Kalka muharibəsində adı keçən Qıpçaq başçısı Kötən (Rus salnamələrində Kotyan) hələ həyatda və qıpçaqların ən öndə gələnlərindən idi. Özəlliklə Kötən xanın başçılığındakı qıpçaqların monqollara qarşı şiddətlə qarşı gəldiyi və bir müddət dayandığı bildirilir. Ancaq monqolların həm çoxluğu, həm də savaşdakı məharətləri qarşısında artıq dayana bilməyərək başda Kötən xan olmaq üzrə qırx mindən artıq Qıpçaq Macarıstana qaçdı.[2] Macar kralı Belanın qıpçaqları yaxşı bir şəkildə qarşıladığı zikr edilir.
Monqolların Doneç hövzəsində Kötən xan qüvvələriylə savaşdıqları sırada bəzi Monqol birliklərinin də İdil boyunda hərəkət halında olduqları və bunun nəticəsində Aşağı İdil və Don boyundan bir çox Qıpçaq ünsürünün, Orta İdil boyuna, yani Bulqar yurdundakı meşəlik sahəyə sığındıqları bilinir. Bu surətlə Monqol istilası, qədim İdil-Bulqar ölkəsinin tamamilə Qıpçaqlaşması nəticəsini vermiş və qədim Bulgar dili yavaş-yavaş ortadan qalxaraq, yerini Qıpçaq Türkcəsinə buraxmışdır.[3]
1240-cı ildə monqollar tərəfindən hiylə yolu ilə darmadağın edilən Şimali Qafqazdakı qıpçaqlar Kotyan xanın başçılığı altında Macarıstana getməyə məcbur oldular. İndi də Macarıstanda Kunzaq (Qıpçaqıstan) adlanan ərazi iki inzibati dairəyə – Dunay və Tissa çayları arasında yerləşən Kişikkunzaq (Kiçik Qıpçaqıstan) və Tissa çayının sağ sahilində yerləşən Naqikunzaqa (Böyük Qıpçaqıstan) bölünür. Macar ensiklopediyasında onların XVIII əsrin sonuna qədər öz türk dillərini və muxtariyyətlərini saxladıqları qeyd olunur.
Macarıstan kralı Bela, monqolların savaş üsullərini yaxşı bilən Qıpçaq yüngül süvarisindən faydalanaraq, qıpçaqları monqollara qarşı istifadə etmək istəyirdi. Halbuki Monqol ordusuna qıpçaqların şərqdəki üç və ya dörd qrupundan minlərcə süvari qatılmışdır. Monqol ordusundakı süvarilərin Türkcə bilməsi, Avstriya prinsi Fridrik Badenberqin macarlar tərəfindəki Qıpçaq xanı Kötənin Monqol casusu olduğu yolundakı iddiasını dəstəkləyirdi. Həyəcana gələn xalq məsum Kötəni parçaladı. Buna görə qıpçaqlar, monqollar ilə macarlar arasında baş verən böyük mübarizədən öncə Macar ordusundan ayrılaraq Macarıstandan Balkana doğru çəkildi və Macar ordusu monqollar qarşısında yalnız qaldı.
Kotyan xan qızlarından birini (Xaç suyuna salındıqdan sonra Mariya) Kiyev knyazı Mstislava, birini isə macar kralı Belanın oğlu Stefana vermişdi.Stefanın xanımı Xaç suyuna salındıqdan sonra Yelizaveta Kumanlı kimi tanımışdı.
Kotyan xanın oğlu Manquş Toksoba tayfasından olan Akkubul tərəfindən öldürülmüşdü. Bunu eşidən xan Akkubulun üzərinə qoşun yeridib, onu darmadağın etmişdi.
Kotyan xan 1241-ci ildə vəfat etdi.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Ənvər Çingizoğlu, Qıpçaqlar haqqında, "Soy" dərgisi, 2010.
- ↑ Bretschneider-M. D, s. 70–71; Hazai, "Kuman", The Encyclopədia of Islam, V, s. 373; Rasonyi, Tarihtə Türklük, s. 142; Kurat, Karadəniz Kuzeyindəki Türk Kavimləri, s. 96–97.
- ↑ Kafəsoğlu, Türk Milli Kültürü, s. 181; Kurat, Karadəniz Kuzeyindəki Türk Kavimləri, s. 97; Gürün, I, s. 257.