Krakatau vulkanının püskürməsi (1883)
1883-cü il Krakatau vulkanının püskürməsi — Krakatau vulkanında püskürmələr 1883-cü ilin may ayında başlasa da 26-27 avqust 1883-cü idə ardıcıl güçlü partlayışla müşahidə ediləm püskürmələr baş vermişdir. Nəticədə Krakatau adasının böyük qismi dağılmışdır. Bölgədə seysmik aktivlik 1984-cü ilin fevralına qədər davam etmiçdir.
Bu püskürmə dünya tarixinə ən dağıdıçı və insan tələfatı baxımından ən böyüyüdür. Püskürmə nəticəsində ən azından 36417 nəfər həlak olmuşdur. Seysmik aktivlik nəticəsində isə 165 şəhər və yaşayış məntəqəsi dağılmış, 132-si isə böyük zərər görmüşdür. Püskürmənin nəticəsi bütün dünyaya öz təsirini göstərmişdir.
Təsviri və sonrakı vəziyyət[redaktə | mənbəni redaktə et]
Krakatau vulkanının uzun zamandan sonra (1681) ayılması haqqında ilk məlumat 20 may 1883-cü ilə aiddir. Bu zaman vulkanın kraterindən böyük həcmdə tüstü çıxmağa başlayır. Vulkandan çıxan səsin dalğası 160 km radiusunda pəncərələrin silkələnməsinə səbəb olmuşdur. Püskürtməzamanı atmosferə tonlarla kül və pemza yayılmışdır. Nəticədə yaxınlıqda olan adaların üzərini qalın kül örtüyü basmışdır. Yay mövsümündə püskürmə gah güçlənir gah da zəifləyirdi. 24 iyunda ikinci və üçüncü krater meydana gəlir.
23 avqustdan etibarən püskürmə güçlənməyə başlamışdır. 26 avqust saat 1 radələrində püskürmənin dümanı 17 mil (28 km) səmaya qalxır. güçlü partlayışlar hər 10 dəqiqədən bir təkrarlanlrdı. 27 avqustda vulkan kül buludunun işində aydın seçilirdi. Vulkandan 10 kilomrtrlərlə uzaqda olan gəmilərin kompasları sıradan çıxmışdı.
Püskürmənin kuliminasiyası 27 avqust yerli vaxtla 5.30, 6.44, 9.58 və 10.52 radələrində baş verir. Şahidlərin dediklərinə görə 3-cü partlayış ən güçlü olur. Hər partlayışdan sonra atmosferə tonlarla kül atılırdı. Sunami və dalğalar yaxınlıqdakı adaların sahil ərazilərini yuyurdu. Vulkandan 250 km məsafədə yerləşən Bandunq adasına qədər əraziləri qaranlıq bürümüşdür. Hətta vulkan partlayışlarının səsi 4800 km aralıda yerləşən Rodriqes adasında belə eşidilmişdir. Sonraki günlərdəki araşdırmalar onu göstərmişdir ki, səs dalğası bütün dünyaya yayılmışdır. 27 avqust 11:00 etibarən vulkanın aktivliyi azalır. zəif partlayış səsləri 28 avqust 2:30 radələrində belə eşidilir.
Vulkan materialları 500 km məəsafədə yayılmışdır. Səmanın isə 55 km hünbdürlüyünə qalxmışdır. Duman isə 70 km məsafədə görə qalxmışdır. Okean Hind okeanının 4 milyon km² ərazisinə kül və vulkan materialları düman yaymışdır. Püskürmənin güçü Xirosimaya atılan atom bombasından 10 min dəfə güçlü olmuşdur. Güçü 200 meqa ton tratil olaraq qiymətləndirilir. Nəticədə adanın şimal hissəsi tamamən yoxa çıxmış və yerində Rakata, Serqun, Rakata-Keçil adaları meydana gəlmişdir. Krakataudan şərqdə 12 km uzunluğunda çat əmələ gəlmişdir.
Püskürmə nəticəsində meydana gələn sunami 30 metr hündürlüyündə dalğa əmələ gətirmişdir. Sunami 36 min insanın həyatına son qoymuşdur. Dəniz dsahilində olan 295 şəhər yer üzündən silinmişdir.
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Self, Stephen & Rampino, Michael R. "The 1883 eruption of Krakatau". Nature. 294 (5843). 1981: 699–704. Bibcode:1981Natur.294..699S. doi:10.1038/294699a0.
- Simkin, Tom and Richard S, Fiske (editors); Krakatau, 1883--the volcanic eruption and its effects (1983) Washington, D.C. : Smithsonian Institution Press.ISBN 0-87474-841-0
- Symons, G.J. (ed); The Eruption of Krakatoa and Subsequent Phenomena (Report of the Krakatoa Committee of the Royal Society) London (1888)
- Verbeek, Rogier Diederik Marius. "The Krakatoa eruption". Nature. 30 (757). 1884: 10–15. Bibcode:1884Natur..30...10V. doi:10.1038/030010a0.