Kristian Anfinsen

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Kristian Anfinsen
ing. Christian Anfinsen[1]
Doğum tarixi 26 mart 1916(1916-03-26)[2][3][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 14 may 1995(1995-05-14)[4][5][…] (79 yaşında)
Vəfat səbəbi ürək tutması
Elm sahəsi biokimya
Elmi dərəcəsi
İş yerləri
Təhsili
Üzvlüyü
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kristian Anfinsen- (ing. Christian Boehmer Anfinsen; 26 mart 1916[2][3][…], Monessen[d], Pensilvaniya – 14 may 1995[4][5][…]) — amerikalı biokimyaçı, ABŞ Milli Elmlər Akademiyasının, Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyasının üzvü (1958), Danimarka Kral Elmlər Akademiyasının xarici üzvü (1964), Kimya üzrə Nobel mükafatı (1972).

Bioqrafiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kristian Anfinsen 26 mart 1916-cı ildə Pensilvaniya ştatının Pitsburq şəhərinin cənubunda yerləşən kiçik Monessen şəhərində anadan olub. Atası Kristan Behmer Anfinsen mexaniki mühəndis idi. O və həyat yoldaşı Sofia Rasmussen Anfinsen norveçli mühacir idilər. Bir neçə il Pensilvaniya ştatının Şarlerua şəhərində yaşadıqdan sonra ailə 1920-ci illərdə Filadelfiyaya köçdü. 1933-cü ildə Anfinsen Suortmor Kollecinə təqaüdlə qəbul olundu və burada kimya üzrə təhsil aldı. 1964-cü ildə tələbəlik illərini xatırlayan Anfinsen təvazökarlıqla qeyd etdi ki, ondan başqa hamı dahidir. 1937-ci ildə kimya üzrə bakalavr dərəcəsi aldıqdan sonra Anfinsen 1939-cu ildə üzvi kimya üzrə magistr dərəcəsi qazanmaq üçün Pensilvaniya Universitetində təhsil almağa davam etdi. Eyni zamanda köməkçi kimi də çalışırdı. 1939-cu ildə Amerika Skandinaviya Fondu ona Kopenhagendəki Karlsberq laboratoriyasında fermentlərin kimyəvi strukturlarının təhlili üçün yeni metodlar hazırlamaq üçün təqaüd verdi. İkinci Dünya Müharibəsinin başlaması ilə əlaqədar Avropada yaranan təhlükəli vəziyyət onu 1940-cı ildə ABŞ-yə qayıtmağa məcbur etdi. 1950-ci ildən — ABŞ Milli Sağlamlıq İnstitutu, (Bethesda, Merilend) Milli Kardiologiya İnstitutunda Hüceyrə Fiziologiyası və Metabolizm Laboratoriyasının rəhbəri vəzifəsində işləyir. 1954-cü ildə Rokfeller Fondu Anfinsenin bir il Karlsberq Laboratoriyasında işlədiyi Kopenhagenə yeni səfərini maliyyələşdirdi. 1958-ci ildən Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyasının üzvü oldu. American Academy of Arts and Sciences. Дата обращения: 18 апреля 2011. Архивировано 1 марта 2012 года.</ref> Book of Members, 1780–2010: Chapter A (англ.). American Academy of Arts and Sciences. Дата обращения: 18 апреля 2011. Архивировано 1 марта 2012 года.</ref>. 1958–1959-cu illərdə Anfinsen [[İsrailin dövlət quruluşu|İsrailin Rehovot]] şəhərindəki Veizmann İnstitutuna işləməyə getdi[7]. 1962-ci ildə Harvard Universitetində işgüzar səfərdə olarkən o, kimya kafedrasına rəhbərlik etmək təklifi alır və 1963-cü ildə Artrit və Metabolizmanın Tədqiqi Milli İnstitutunun biokimya laboratoriyasının müdiri təyin edilir və 1981-ci ilə qədər burada işləyir. 1979-cu ildə yəhudiliyi qəbul etdi və siqareti buraxdı[8][9]. 1982–1995-ci illərdə Con Hopkins Universitetində biokimya professoru olub. 1977-ci ildə Brandeis Universitetinin fəxri doktoru oldu. 14 may 1995-ci ildə Anfinsen infarkt keçirdi və 80 illik yubileyinə bir il qalmış Randelltundakı Şimal-Qərb Xəstəxanasında öldü.

Malyariya tədqiqatı (1943–1950)[redaktə | mənbəni redaktə et]

Anfinsen 1943-cü ildə Harvard Tibb Məktəbində PhD dərəcəsini bitirdikdən sonra universitet onu biokimya kursunu öyrətmək üçün işə götürdü. 1944-cü ildə Vannevar Buş tərəfindən Franklin D. Ruzvelt administrasiyası müharibə zamanı yaradılmış Elmi Tədqiqatlar və İnkişaf Departamenti (ETİD) Harvardda malyariya ilə bağlı tədqiqat layihəsinə sponsorluq etdi. ETİD ağcaqanadların daşıdığı malyariya mikrobunun Plasmodium knowlesi-nin bioloji tərkibini anlamaq istədi. Bu, Cənub-Şərqi Asiyada, Şimali Afrikada yerləşən Amerika qoşunlarının qorunmasına kömək edə bilər. ETİD Anfinseni işə götürdü və o, növbəti üç ilini sağlam və malyariyaya yoluxmuş meymunlarda qan metabolizmasını öyrənməyə sərf etdi.

Protein foldingi və termodinamik fərziyyə (1950–1962)[redaktə | mənbəni redaktə et]

Milli Sağlamlıq İnstitutunda işə başlayandan sonra Anfinsen amin turşuları və zülal quruluşu ilə bağlı araşdırmalarını genişləndirmək istədi. O, zülalın niyə müxtəlif üçölçülü formalara bükülməsi ilə maraqlanırdı. O, tədqiqatı üçün model olaraq iribuynuzlu heyvan mədəaltı vəzi hüceyrələrində DNT və RNT-nin qarşılıqlı təsirini asanlaşdıran ferment olan iribuynuzlu mədəaltı vəzi ribonukleazı seçdi. Qismən belə bir fermentin seçimi praktik idi. Çikaqodakı ət qablaşdırma şirkəti "Armor" Anfinseni hazır xammalı olan laboratoriya ilə təmin edə bilər. Anfinsen və aspirantları Maykl Sela və Fred Uayt laboratoriya təcrübələri zamanı müşahidə etdilər ki, aktiv ribonukleaza fermentindəki amin turşusu zəncirləri sonradan Anfinsenin fermentin "doğma konformasiyası" adlandırdığı zəncirlərə kortəbii şəkildə qatlanır. 1954-cü ildə Journal of Biological Chemistry jurnalındakı mühüm məqaləsində Anfinsen peptid zəncirindəki amin turşularının ardıcıllığının əmələ gəlmə modelini müəyyən etdiyini göstərdi. Zülal əmələ gəlməsinin sirli mürəkkəb prosesini amin turşularının yan qrupları arasında fiziki və kimyəvi qarşılıqlı əlaqə ilə tam izah etmək olar. 1954-cü ildə Rokfeller Fondu Anfinseni 1939–1940-cı illərdə 15 il əvvəl işlədiyi Kopenhagendəki Karlsberq Laboratoriyasında doktoranturadan sonrakı təqaüd ilə təltif etdi. Danimarkalı biokimyaçı Kai Lindström-Lanq ilə işləyən Anfinsen ribonukleazın strukturunun ətraflı fiziki analizini apardı və 1955-ci ildə Biochimica et Biophysica Acta-da tapıntılarının ilkin tədqiqatını dərc etdi. Onun işinə 1958-ci ildə insulin hormonunun zülal quruluşu üzərində işinə görə kimya üzrə Nobel mükafatı almış britaniyalı biokimyaçı Frederik Sengerin laboratoriya uğurları böyük dərəcədə təsir göstərmişdir, lakin sonradan Anfinsen etiraf etdi ki, onun bu dövrdəki işi səhvsiz olmayıb. 1989-cu ildə bu məqalə üzərində düşünərək dedi: "Mütləq məqbul olan bir nəticənin o anda bilik çatışmazlığı səbəbindən tamamilə səhv ola biləcəyinin mükəmməl bir nümunəsidir. Növbəti 15 ili əldə olunan nəticələri rədd etməklə keçirdim". 1962-ci ilə qədər Anfinsen, amin turşusu strukturlarının təbii uyğunlaşmasını izah etmək məqsədi daşıyan protein çevrilməsinin (foldingi) "termodinamik fərziyyəsi" adlandırdığı fikrini inkişaf etdirdi. O, orijinal və ya təbii konformasiyaların hüceyrədaxili mühitdə bu forma termodinamik cəhətdən ən sabit olduğu üçün alındığını irəli sürdü. Yəni zülal molekulu peptid bağlarının məhdudlaşdırılması və amin turşularının digər kimyəvi və fiziki xüsusiyyətləri ilə formasının dəyişməsi nəticəsində bu formanı alır. Bu fərziyyəni yoxlamaq üçün Anfinsena ekstremal kimyəvi şəraitdə ribonukleaza fermentini denatürasiya etdi və fermenti ilkin şəraitdə yerləşdirən zaman fermentin amin turşusu strukturunun kortəbii şəkildə əvvəlki formasına çevrildiyini qeyd etdi. On il sonra, 1972-ci ildə Nobel nitqində dediyi kimi: "Doğma uyğunluq, müəyyən bir mühitdə atomlararası qarşılıqlı təsirlərin cəmi ilə və buna görə də amin turşusu ardıcıllığı ilə müəyyən edilir."

İnterferon və termofilik bakteriyaların tədqiqi (1973–1995)[redaktə | mənbəni redaktə et]

1972-ci ildə kimya üzrə Nobel mükafatı aldıqdan qısa müddət sonra Anfinsen ribonukleaza və xüsusən amin turşusu ardıcıllığı ilə onun bioloji aktiv konformasiyası arasında əlaqənin qurulmasına dair işinə görə diqqətini interferonun öyrənilməsinə yönəltdi. İnterferon bir virus, parazit və ya kimyəvi hücum nəticəsində çevrilmiş insan hüceyrələri tərəfindən yaradılan bir proteindir. Protein orqanizmin immun sisteminin viruslara və digər xəstəlik törədən obyektlərə qarşı güclü hücumunu stimullaşdırır. Tibb tədqiqatçıları inanırdılar ki, interferonun gücünü öyrənmək xəstəliklə mübarizədə çox böyük bir açılış ola bilər. 1960-cı illərdə qızılı stafilokokun (Staphylococcus aureus) mürəkkəbliyi kimi, interferonun kimyası da Anfinseni təəccübləndirdi, kimyaçılar bu barədə çox az məlumat bilirdilər. 1974-cü ildə Anfinsen və gənc tədqiqatçılar qrupu quraraq interferonu təcrid etmək və təmizləmək üçün xromatoqrafdan istifadə etdilər. Təmizləmə prosesi onlara əvvəllər yalnız cüzi miqdarda mövcud olan böyük miqdarda zülal istehsal etməyə imkan verdi. 1979-cu ilə qədər Anfinsen interferonun tam amin turşusu ardıcıllığını təyin edən yeni tədqiqatçılar qrupuna rəhbərlik edirdi. O, bu tədqiqatların nəticələrini 1980-ci ildə "Nyu-York Elmlər Akademiyasının xronikası" jurnalında mühüm məqaləsində dərc etmişdir. Bu işdə biotibbi təsirlərin potensialı çox böyük idi. Əczaçılıq şirkətləri asanlıqla interferon istehsal edə və zülalın antiviral xüsusiyyətinə əsaslanan dərmanlar hazırlaya bilərdi. 1980-ci illərin əvvəllərində alimlər və həkimlər zülaldan xərçəngin bəzi formalarını müalicə etmək üçün istifadə edə biləcəklərinə çox ümid edirdilər. İnterferon "möcüzə dərmanı" kimi bütün bu ümidləri doğrultmasa da, rekombinant DNT texnologiyası ilə istehsal olunan interferon əsaslı preparatlar şiş və infeksiyaların, həmçinin dağınıq skleroz, hepatit C, leykoz və Kaposi sarkomasının müalicəsində istifadə olundu. Bir il İsraildə Veizmann İnstitutunda qonaq tədqiqatçı olaraq qaldıqdan sonra Anfinsen 1982-ci ildə Con Hopkins Universitetində biologiya professoru olmaq üçün ABŞ-yə qayıtdı. 1983-cü ildən sonra onun tədqiqat işlərində əsas diqqəti Pyrococcus furiosus və ya "hipertermofil bakteriyalar"ın öyrənilməsinə verdi. Bunlar çox yüksək temperaturda çoxalan mikroorqanizmlərdir.

Şəxsi keyfiyyətləri və hobbiləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Diqqətini elmi işlərdən yayındırmaq məqsədilə Anfinsen violonçel və pianoda ifa etməyi sevirdi. O, həm də həvəskar naviqator idi və müntəzəm olaraq Çesapik Körfəzi ətrafında və Şərq Sahilində Bostondan Mayamiyə qədər qayıqla üzürdü.

Ailəsi haqqında[redaktə | mənbəni redaktə et]

Anfinsen 1941-ci ildə ilk dəfə həyat yoldaşı Florens Kenengerlə evləndi. Bu evlilikdən üç övladı var idi: Kris III, Marqo və Kerol. 1979-cu ildə Anfinsen ikinci dəfə Libbi Şulman Eli ilə evləndi.

Əsas nəşrləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Anfinsen, əsasən zülal strukturu və funksiyası arasındakı əlaqəyə dair 200-dən çox orijinal məqalə nəşr etdi.

1955-ci ildə "Biochimica et Biophysica Acta" da ribonukleazın fiziki quruluşunun öyrənilməsinə dair məqalə

Colovick və Kaplan, Academic Press, Inc 1955 tərəfindən redaktə edilən "Donuz ürək əzələsindən akonitaza, Enzimologiyada Metodlar"

1980-ci ildə "Nyu-York Elmlər Akademiyasının xronikasında" interferonla bağlı tədqiqatların nəticələri haqqında məqalə.

1959-cu ildə "Təkamülün molekulyar əsasları" kitabı.

"Ribonukleazanın karalitik fəaliyyəti üçün hidrogen bağının qeyri-əsaslı təbiəti haqqında" məqalə Kopenhagen. 1956

"Proteinlər". 2-ci. red. Nyu York-London. 1963 cild. 1

Protein mühəndisliyi. Orlando. 1986

"Molekulyar təşkilat və bioloji funksiya (biologiyada müasir perspektivlər)". Nyu York. Harper və Rou, 1966

"Klassik zülal kimyası, dilimləmə və birləşdirmə dünyasında, Protein", I. Masayori, R. Sarma (Eds.), Orlando, Akademik Press, 1986.

Tutduğu vəzifələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • 1943–1950 Harvard Tibb Məktəbində Bioloji Kimya kafedrasında assistent
  • 1944–1946 — Harvard Elmi Tədqiqat və İnkişaf Bürosunda
  • 1947–1948 Amerika Xərçəng Cəmiyyəti tərəfindən maliyyələşdirilən Stokholmdakı Tibb Nobel İnstitutunda baş elmi işçi
  • 1950–1952 — Milli Kardiologiya İnstitutunda Hüceyrə fiziologiyası laboratoriyasının müdiri
  • 1952–1962 — Milli Kardiologiya İnstitutunda Hüceyrə fiziologiyası və maddələr mübadiləsi laboratoriyasının müdiri
  • 1962–1963 — Dəvətli professor Harvard Tibb Məktəbində Bioloji Kimya Fakültəsində
  • 1963–1981 — Milli Artrit və Metabolik Xəstəliklər İnstitutunda Kimyəvi Biologiya laboratoriyasının müdiri
  • 1981–1982 — Veizmann Elmlər İnstitutunda biokimya üzrə dəvətli professor
  • 1982–1995-ci illərdə Con Hopkins Universitetində biologiya professoru

Nobel mükafatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kimya üzrə Nobel mükafatı (1972, Stanford Mur və Uilyam Hovard Stayn ilə birlikdə), ribonukleaza və xüsusən amin turşusu ardıcıllığı və onun bioloji aktiv konformasiyası arasında əlaqənin qurulmasına dair işinə görə[10].

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ http://www.nndb.com/people/636/000100336/.
  2. ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  3. ↑ 1 2 Christian B. Anfinsen Jr. // Solomon Quqqenhaym muzeyi. 1937.
  4. ↑ 1 2 Christian B. Anfinsen // Encyclopædia Britannica (ing.).
  5. ↑ 1 2 Two Subsites in the Binding Domain of the Acetylcholine Receptor: An Aromatic Subsite and a Proline Subsite (ing.).
  6. ↑ 1 2 http://www.pas.va/content/accademia/en/academicians/deceased/anfinsen.html.
  7. ↑ Christian B. Anfinsen — 1957 (Guggenheim Foundation) Архивировано 22 июня 2011 года.
  8. ↑ Profile of Anfinsen. Дата обращения: 17 марта 2011. Архивировано 26 декабря 2018 года.
  9. ↑ The Christian B. Anfinsen Papers (англ.). National Institutes of Health. Дата обращения: 23 августа 2009. Архивировано 30 октября 2004 года.
  10. ↑ The Nobel Prize in Chemistry 1972 (The Royal Swedish Academy of Sciences). Дата обращения: 6 ноября 2011. Архивировано 29 июня 2018 года.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Kristian_Anfinsen&oldid=7587376"