Ləzgilər

Vikipediya, azad ensiklopediya
Jump to navigation Jump to search
Disambig.svg Bu məqalə etnik qrup haqqındadır. Digər mənalar üçün Ləzgi (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.
Ləzgilər
ləzg. Лезгияр, Лекьер[1]
Hacı Davud Müşkürlü.jpg
Hacı Davud
Ümumi sayı
886 600[2]
Yaşadığı ərazilər
Rusiya Rusiya 500 000 (2019)[3]
Azərbaycan Azərbaycan 178 000 (2022)[4]
Türkmənistan Türkmənistan 19 000 (2019)[5]
Qazaxıstan Qazaxıstan 3 500 (2019)[6]
Ukrayna Ukrayna 3 900 (2019)[7]
Özbəkistan Özbəkistan 4 000 (2019)[8]
Türkiyə Türkiyə 3 300 (2019)[9]
Qırğızıstan Qırğızıstan 2 600 (2019)[10]
Gürcüstan Gürcüstan 2 500 (2019)[11]
Dili

Ləzgi dili

Dini

İslam (Sünnə)

Daxildir
Ləzgi xalqlar
Mənşəyi
Qafqaz Albanları
Qohum xalqlar

Çeçen-Dağıstan xalqları

Ləzgilər (ləzg. лезгияр, лекьер) — əsasən Azərbaycanın şimal-şərqini əhatə edən və Dağıstanın cənub-şərqində yaşayan Qafqaz xalqlardan biri.

Ləzgilərin çoxu islam dininin sünni məzhəbinə etiqad edir. Antropoloji cəhətdən Qafqaz irqinə aiddirlər. Ləzgi dilində danışırlar.

Mədəniyyət[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ləzgilərin mədəniyyəti İslam, Ləzgival (mənəvi əxlaq qaydaları), yah-namus (şərəf), sihillər (soylar) və ləzgi dilinin istifadəsinə əsaslanır. Ləzgilərin mədəniyyəti, digər Dağıstan xalqlarında olduğu kimi suvarar (adətlər) və İslamdan ibarətdi, ən önəmli bayramları Ramazan və Qurban bayramlarıdır.

Ləzgival[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ləzgilərin namus, şərəf, qeyrət, əxlaq və ədəb anlayışlarına Ləzgival deyilir. Ləzgival heç kim tərəfindən yazılmamış, ləzgilərin arasında öz-özünə formalaşmış yüksək əxlaq və davranış qaydalarıdır. Uşaqlıqdan bəri cəmiyyətin hər bir üzvünün həyatının bütün sahələrini əhatə edər. Ləzgival, valideynlər və ləzgi cəmiyyəti tərəfindən nəsildən nəsilə ötürülən əxlaq, şərəf və davranış qaydaların bütünüdür. Bu, əxlaqi və etik davranışlar cəmiyyətdə ləzgi qadının namus və şərəfini qorumağa yönəlikdir.[12][13][14]

Din[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qazi Muhamməd Ştulvi və müridləri. XIX əsr.

Ləzgilər İslamın dinin Sünni qolunun İmam Şafi məzhəbinə aiddirlər[15]. XIX əsirdə ləzgilərin şeyxi Muhamməd Kuravi Çar Rusiyası ilə mübarizə üçün ləzgilərin arasında Müridizm hərəkətını başladır, daha sonra bu hərəkata digər Dağıstan xalqlarıda qoşulur, şeyxin tələbələrin arasında ən tanınmışı Imam Şamildir.[16] Qafqaz müharibəsindən sonra Çar Rusiyası müridizmə qadağan qoyur, lakin Qafqaz-Rus anlaşmasına əsasən məscidlər fəaliyyətini davam edə bilirlər.[17] 27 aprel 1930-ci ildə ləzgilər Qazi Muhamməd Ştulvi başçılığı altında Çar Rusiyasına yenidən üsyan eliyirlər.[18] Lakin 1930-ci ilin noyabrın 29 bütün üsyancılar edam edilir, məscidlər bağlanır, Quran oxumaq qadağan edilir, dini xadimlər və ailələri isə sürgün edilir.[19] Beləliklə İslamın təsiri ləzgilərin arasında xeyli azaldılır. Lakin 10 il sonra 1940-ci ildə ləzgilər yenidən sürgün edilir, artıq Stalin tərəfindən Mərkəzi Asiyaya. İslamın təbliğinə və Qazi Muhamməd Xuluxvi, Kiri Buba, Qazı Muhamməd Ştulvi kimi Çar Rusiyasına qarşı mübarizə aparmış xalq qəhrəmanların adlarının çəkilməsinə belə tamamilə qadağan qoyulur.

Dil[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ləzgi dili Qafqaz dilləri ailəsinin Çeçen-Dağıstan dilləri qolunun Ləzgi dilləri yarımqrupuna daxildir.[20] 1928-ci ilə kimi Ləzgi dili üçün ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə olunub, 1928–1938-ci illərdə latın qrafikalı əlifbadan, 1938-ci ildən başlayaraq isə kiril əlifbasından istifadə edilir.[21] Dünyada Ləzgi dilində 776 min nəfər danışır.[22] Son illərdə yeni nəsil arasında Ləzgicə bilənlərin sayı azaldıqdan UNESCO Ləzgi dilinin yox olma təhlükəsinin olduğundan xəbərdar etdi.[23]

Məskunlaşma[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax: Azərbaycan ləzgiləri

Azərbaycanda[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rayon 1939-cu il[24][25] 1959-cu il[26] 1970-ci il[27] 1979-cu il[28] 1999-cu il[29] 2009-cu il[30]
Əhali % Əhali % Əhali % Əhali % Əhali % Əhali %
Azərbaycan üzrə 111 666 3.60% 98 211 2.66% 137 250 2.68% 158 057 2.62% 178 021 2.24% 180 312 2.02%
Qusar 47 415 88.9% 37 585 86.6% 55 164 87.7% 59 325 87.9% 73 278 90.7% 79 600 90.6%
Bakı 7 142 1.2% 6 913 1.1% 12 462 1.5% 16 096 1.6% 26 145 1.5% 24 868 1.2%
Xaçmaz 8 489 15.8% ... ... 1 0.0% ... ... 0% 24 688 0%
Qəbələ 2 401 7.4% ... ... ... ... ... ... 0.% 16 020 0.25%
Quba 7.3% ... ... 0% ... ... 0.0% 8 952 0.01%
İsmayıllı 6.0% ... ... 0% 0.0% 0.0% 8 079 0.0%
Oğuz 300 9.8% 0.11% 0% 0% 0.0% 4 731 0.0%
Göyçay 6 683 3.8% 4 038 % 3 308 % 0% 0.0% 396 0.%

Azərbaycanda ləzgilər respublikanın 20-dən çox rayonunda, həmçinin Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Göyçay və başqa şəhərlərində yaşayırlar. Quba, Qusar, Xaçmaz, İsmayıllı, Qəbələ, Şəki, Qax və Oğuz ləzgilərin yığcam yaşadıqları rayonlardır[31].

Ləzgilər Azərbaycan əhalisinin 2,0%-ni təşkil edir (2009).[32] 30-cu illərdə məktəblərdə ana dilinin keçilməsinə baxmayaraq, 1936-cı ildən ləzgi dilində dərslərin keçilməsi ləğv edilmişdir. Bu, ləzgilərin assimilyasiya prosesini gücləndirmiş, xalqı yoxa çıxmaq təhlükəsi qarşısında qoymuşdur[31]. 1993-cü ildən başlayaraq Azərbaycanda ləzgi dilində dərsliklər çap edilir. Hazırda 94 məktəbdə (891 sinif) ləzgi dilində dərslər keçirilir. Həmin məktəblərdə 15 000-ə yaxın şagird təhsil alır. Ləzgilərin sıx yaşadığı Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun sənayesinin əsasını yüngül və yeyinti sənayesi təşkil edir. Başlıca olaraq meyvə-tərəvəz, şərab və süd məhsulları emal edilir. Rayonun kənd yerlərində xalçaçılıq ənənəvi sənətkarlıq növü kimi inkişaf etməkdədir. Qafqazın qədim xalqlarından olan ləzgilər bu bölgənin iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayırlar.

Dağıstanda[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ləzgilər Dağıstan əhalisinin 13,3 %-ni təşkil edir.[33][34]

Tanınmış şəxsiyyətlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Hacı Davud Müşkürvi (1680 - 1735) — Qafqaz tarixin ən görkəmli və böyük şəxsiyyətlərindən biri, ləzgilərin milli və dini istiqlal hərəkatına başçılıq etmiş Şimal Qafqazın birinci imamı.
  • Kiri Buba — Ləzgilərin xalq qəhrəmanı, XIX əsrin 70ci illərdə Azərbaycanda və Dağıstanda "Qaçaq Hərəkatı"nın fəal iştirakçısı.

Ləzgi əsilli Azərbaycan Milli Qəhrəmanları və Şəhidləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ləzgi idmançılar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ləzgi şairlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ləzgilərin soyqırımı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ləzgi Digah kəndində baş verən Qanlı dərə soyqırımında ayrı-ayrı mənbələrə və şahidlərin dediklərinə əsaslansaq, qırğın zamanı 12 minədək ləzgi eləcə də 4 mindən çox azərbaycanlı və tat əhalisi qətlə yetirilmişdir. [mənbə göstərin]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Языки и общества/Энциклопедия. — ИЯ РАН, Москва, 2006. — С.253
  2. ↑ https://www.peoplegroups.org/explore/GroupDetails.aspx?peid=24076#topmenu%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9
  3. ↑ National composition of population of Russi is estimated to Joshuaproject
  4. ↑ PEOPLE NAME: LEZGHI OF AZERBAIJAN
  5. ↑ National composition of population of Turkmenistan is estimated to Joshuaproject
  6. ↑ The national composition of the population of Kazakhstan is estimated to Joshuaproject
  7. ↑ The national composition of the population of Ukraine is estimated to Joshuaproject
  8. ↑ The national composition of the population of Uzbekistan is estimated to Joshuaproject
  9. ↑ The national composition of the population of Turkey was estimated Joshuaproject
  10. ↑ National composition of population of Kyrgyzstan is estimated to Joshuaproject
  11. ↑ National composition of population of Georgia is estimated to Joshuaproject
  12. ↑ Халилрин Шамил. народа как свод этических правил лезгин.gival/ "Лезгивал" (#bad_url). АЛАМ (rus). 2020-04-20. İstifadə tarixi: 2021-06-13.
  13. ↑ В. А. Тишков. Российский Кавказ: книга для политиков. Росинформагротех. 2007. səh. 138.
  14. ↑ Вестник Евразии. 8—11. Ди-Дик. 2000. səh. 36.
  15. ↑ П.И. Пучков. "РАЗДЕЛ II. РОССИЙСКИЙ ОПЫТ. СОВРЕМЕННЫЕ РЕАЛИИ" (PDF). www.isras.ru. 2012-02-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-12-10. (#parameter_ignored_suggest)
  16. ↑ Алкадари. «Асари-Дагестан». Цитата: «Один ученый-ширванец по имени Хас-Магомед-эфенди, выучившись наукам сначала у него, вернулся к себе, отправился в Ширване в селение под названием Кюрдамир к шейху Исмаил-эфенди, бывшему муршидом тариката накшбенди, выучился у него тарикату и был посвящен, а потом вторично прибыл в то селение (в Юхари-Яраг), но на этот раз он стал там муршидом тари¬ката и стал ему обучать народ. Даже бывшего своего учителя явных наук, упомянутого Магомед-эфенди он обучил тарикату и дал ему инвеституру на наставничество».
  17. ↑ http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1840-1860/Orlov_Davydov/brief_samil_02_09_1859.htm
  18. ↑ Данные сводки Курахского РК ВКБ(б) в Дагобком партии
  19. ↑ Х. Махмудов. «Дело» шейха Штульского[ölü keçid]
  20. ↑ "Лезгинский язык". БСЭ. İstifadə tarixi: 2011-12-07. (#parameter_ignored_suggest)
  21. ↑ Лезгинский алфавит и его романизация
  22. ↑ Суммарно согласно данным Ethnologue по Азербайджану и данным российской переписи. Отдельно эти числа отражены в преамбуле статьи (364000 и 402173)
  23. ↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-1072.html
  24. ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Исмаиллинского района по переписи 1939-го года — yoxlanılıb: 21.04.2018
  25. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения районов, городов и крупных сел союзных республик СССР. Азербайджанский ССР >> Исмаиллинский // Источник: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, Д.Д. 966-1001 ("Национальный состав населения по СССР, республикам, областям, районам"), Д.Д. 256-427 (табл. 26 "Национальный состав населения районов, районных центров, городов и крупных сельских населенных пунктов") — yoxlanılıb: 21.04.2018
  26. ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Исмаиллинского района по переписи 1959-го года — yoxlanılıb: 21.04.2018
  27. ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Исмаиллинского района по переписи 1970-го года — yoxlanılıb: 21.04.2018
  28. ↑ Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Исмаиллинского района по переписи 1979-го года — yoxlanılıb: 21.04.2018
  29. ↑ Population statistics of Eastern Europe: Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census — yoxlanılıb: 21.04.2018
  30. ↑ Population statistics of Eastern Europe: Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census — yoxlanılıb: 21.04.2018
  31. ↑ 1 2 http://www.samurpress.net/story.php?sid=823
  32. ↑ Azərbaycanın əhalisi — Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi
  33. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  34. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.: см.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Thunderbird on Totem Pole.jpg Etnos ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Ləzgilər&oldid=6350879"