Laplandiya ekspedisiyası
Laplandiya ekspedisiyası — 1732-ci ilin may-oktyabr aylarında İsveçin ən şimal nöqtəsi olan Laplandiyaya təşkil edilmiş ekspedisiya nəzərdə tutulur. Bu ekspedisiya Karl Linney tərəfindən təşkil edilmiş və onun elmi fəaliyyətinin əsasını təşkil etmişdir.
Linney Uppsaladan ayrılmış və saat əqrəbi istiqamətində Bothniya körfəzi boyunca gedərək 6 ay boyunca Umeaodan, Luleodan və Torniodan iç qisimlərə doğru səyahətlər gerçəkləşdirdi. Bu səyahət zamanı müşahidə etdiklərini 1737-ci ildə Laplonnika florası adlı kitabında yazmışdır. Bu kitabda Linneyin nomenklatura və təsnifat haqqında fikirləri ilk dəfə praktiki şəkildə istifadə edilmişdir.[2] Onun ölümündən sonra ekspedisiyasından bəhs edən yazdıqları ölümündən sonra - 1811-ci ildə ingilis dilinə tərcümə edilmiş və Lachesis Lapponica: A Tour in Lapland adı ilə nəşr edilmişdir.[3]
Zəmin[redaktə | mənbəni redaktə et]
1732-ci ilin aprelində Linney İsveç Kral Elmi Cəmiyyətinin Uppsaladakı nümayəndəliyi tərəfindən qrant mükafatı aldı. Linneyin Uppsala Universitetindəki müəllimlərindən biri olan Gənc Olof Rudbek 1695-ci ildə Laplandiyaya ekspedisiya təşkil etmiş, lakin onun ekspedisiya zamanı götürdüyü qeydlər 7 il sonra çıxan yanğın zamanı itmişdi. Ekspedisiya planı hazırlanan zaman Linney yeni bitkilər, heyvanlar və çox güman ki, dəyərli minerallar tapacağına ümid edirdi. O, həmçinin Fenno-Skandinaviyanın geniş tundralarında dolaşan, marallar üzərində köçəri həyat sürən yerli Sami xalqının adət-ənənəsi barədə də yeni informasiyalar əldə edəcəyinə ümid edirdi.[4][5]
Uppsaladan Umeoya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Linney öz ekspedisiyasına may ayında Uppsaladan başladı və piyada şəkildə, atla gedərək öz ekspedisiyasına başladı. O, özü ilə jurnallarını, botaniki və ornitoloji əlyazmalarını, bitki nümunələrini toplamaq kağız qalaqlarını götürmüşdü. Umeoya çatmaq onun 11 gününü aldı. O, buraya Gövledən keçərək gəlmiş, bu məntəqənin yaxınlığında Campanula serpyllifolia və ya daha sonra bilinən adı ilə Linnaea borealis tapmışdı.[6] Bu gül sonradan onun ən sevimli gülü oldu.[7] O, bəzən çiçəyə və ya qayaya baxmaq üçün yolda atdan düşürdü və xüsusilə Laplandiyada adi heyvan olan şimal maralının qidasının əsas hissəsi olan mamır və likenlərlə maraqlanırdı.[8]
İlk daxili bölgəyə girməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Umeodan Linney Lycksele bölgəsiə yönəldi. Bu bölgə sahildən daha içəridə yerləşən daxili bölgə idi. O, buraya bir dəfə də gəlmiş və yolu üstündəki quşları araşdırmışdı. 5 gündən sonra o, bir bölgəyə çatdı və burada keşiş və arvadı ilə qaldı. O, daha sonra Sorseleyə getməyə çalışsa da, həddindən artıq çətin şəraitə görə Lycksmyran adlanan yerə geri dönməyə məcbur oldu.[10] İyun ayının əvvəllərində o, Umeoya qayıtdı və Lyckseledə əlavə bir neçə gün keçirib yerli Saami xalqının adət-ənənəsi barədə daha çox məlumat öyrəndi.[11]
Umeodan Luleoya və ikinci daxili bölgəyə girişi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Umeoya geri döndükdən sonra o, Bothniya körfəzi sahilləri boyunca daha da şimala yönəldi. O, ekspedisiyası zamanı Skellefteo və Köhnə Piteodan keçmiş, bu yollardan keçərkən Saami qadınla tanış olmuş və ondan papaq almışdır.[12] Luleodan sonra o, yenidən daxili bölgəyə daxil olmuş, Şimal Qütb dairəsindəki Jokkmokk və Kvikkjokku keçərək Lule çayını izləmiş, Skandinav dağlarına doğru irəliləmişdir. Beləliklə də o, Noveç sərhədini keçib oraya daxil olmuş, sahildə yerləşən Sorfolda çatmış, buradan yaxınlıqda olan Rörşdata getmişdir. Bundan sonra da o, gəldiyi yolu izləyərək təxminən 300 km geri qayıdaraq Luleoya çatmışdır.n, marallar üzərində köçəri həyat sürən yerli Sami xalqının adət-ənənəsi barədə də yeni informasiyalar əldə edəcəyinə ümid edirdi.[13]
Luleodan Tornioya və üçüncü daxili bölgəyə girişi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Linney daha sonra ekspedisiyasını sahil boyunca Tornioya doğru davam etdirmiş və bu zaman özünün üçüncü, beləliklə də sonuncu daxili bölgə səyahətini gerçəkləşdirmişdir. Bu zaman o, Torne çayı boyunca Vittangiyə qədər getmişdir. Tornio bölgəsində bir qədər zaman keçirmiş və Kalixdə təhlil üçün yeni təlimatların gəlməsini gözləmişdir. Sentyabrın ortasında o, geri dönüş səyahətinə başlamışdır. Kemidən keçərək o, Fin sahillərini izləyərək Turkuya gəlmiş, Alanddan gəmi ilə İsveçin Grisslehamn bölgəsinə yollanmışdır. Buradan isə evinin olduğu Uppsalaya çatmışdır.[14]
Nəticələr[redaktə | mənbəni redaktə et]
10 oktyabr tarixində o, 6 aylıq və 2 min kilometrlik səyahətdən geri döndü.[15] O, bu səyahət zamanı xeyli sayda quşu, bitkini və qayanı araşdırmışdı.[16][17] Laplandiyanın məhdud bioloji müxtəlifliyə sahib olmasına baxmayaraq, Linney əvvəllər bilinməyən yüzə qədər bitkini təsvir edə bilmişdi. Onun kəşflərinin detalları Lapponika florası adlı kitabının əsasını təşkil etmişdir.[18][19]
Linneyin səyahəti zamanı qələmə aldığı Iter Lapponicum ingiliscəyə Ceyms Edvard Smith tərəfindən Lachesis Lapponica: A Tour in Lapland. Some of Linnaeus adı ilə tərcümə edilmiş, 1811-ci ildə nəşr edilmişdir.[20]
-
Mifoloji Anromeda və bitki. Linneyin şərəfinə adlandırılmışdır. -
Qayığını daşıyan bir Saami təsviri.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Blunt, 2001. səh. 45-54
- ↑ Frodin, 2002. səh. 27
- ↑ Linné, 1991
- ↑ Anderson, 1997. səh. 42–43
- ↑ Blunt, 2001. səh. 38
- ↑ Blunt, 2001. səh. 42-43
- ↑ Anderson, 1997. səh. 43-44
- ↑ Anderson, 1997. səh. 46
- ↑ Blunt, 2001. səh. 41-65
- ↑ Blunt, 2001. səh. 47-51
- ↑ Blunt, 2001. səh. 45-47
- ↑ Anderson, 1997. səh. 50–51
- ↑ Anderson, 1997. səh. 55-56
- ↑ Blunt, 2001. səh. 64–65
- ↑ Blunt, 2001. səh. 39-42
- ↑ Blunt, 2001. səh. 63–65
- ↑ Broberg, 2006. səh. 29
- ↑ Stöver, 1974. səh. 38–39
- ↑ David Quammen. "The Name Giver". www.nationalgeographic.com. 2007. 2012-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 yanvar 2023.
- ↑ Carl von Linnés Ungdomsskrifter. "Carl von Linnés Ungdomsskrifter, Andra serien". 1889. İstifadə tarixi: 13 yanvar 2023.
Qeydlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Saami zərb alətləri və dinləri ilə bağlı bir hadisə vardır. Linney Laplandiya ekspedisiyası zamanı Saami xalqından bir nəfərə özünün yüksək dəqiqliklə çəkiyi yabani həyatdan olan rəsm əsərlərini göstərmiş, Saami başını əymiş, papağını çıxarmış, nəsə mırıldanmağa başlamış, sanki öz ehtiramını göstərmişdir. O, bunu ona görə etmişdir ki, baxdığı rəsmləri mağaralardakı rəsmlərə bənzətmişdir. Yerlilərə görə, bu rəsmlər sehir əlamət idi. Beləliklə, yerli Linaeusu sehirbaz, çəkdiklərini isə sehir kimi qəbul etmişdir.[1]
- ↑ 1809-cu ildə Laplandiya İsveç və yeni yaradılmış Finlandiya böyük hersoqluğu arasında bölünmüşdür. Regionda yaşayanlar isə əsasən Saami xalqının nümayəndələri idilər. Onlar Rusiyadan tutmuş Norveçə qədər böyük bir coğrafi bölgəyə səpələnmişdilər.
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Carl von Linné. Lappländische Reise und andere Schriften. Leipzig. 1991.
- Margaret J. Anderson. Carl Linnaeus: father of classification. United States: Enslow Publishers. 1997. ISBN 978-0-89490-786-9.
- Wilfrid Blunt. Linnaeus: the compleat naturalist. London: Frances Lincoln. 2001. ISBN 0-7112-1841-2.
- Gunnar Broberg. Carl Linnaeus. Stockholm: Swedish Institute. 2006. ISBN 91-520-0912-2.
- Karl Linney. Lachesis Lapponica: A Tour in Lapland. London: White and Cochrane. James Edward Smith (tərc). 1811.
- Dietrich Johann Heinrich Stöver. The life of Sir Charles Linnæus. London: Library of Congress. Joseph Trapp (ed.). 1794. ISBN 0-19-850122-6.
